«الاش» – كۇللى قازاق ءۇشىن قاستەرلى ۇعىم. بۇل ءسوز جايدان-جاي ەمەس، ەرەكشە جاعدايدا ايتىلىپ، كەزىندە قانعا قۋات، جانعا جىگەر بەرگەن، جەكە ادامداردىڭ ساناسىن وياتىپ قانا قويماي، ولاردى بىرىكتىرىپ، ىنتا-جىگەرىن ءبىر ارناعا باعىتتاپ، ورتاق ۇلتتىق مۇددەگە جۇمىلدىردى. زاماناۋي ۇلتتىق سانامىزدىڭ نەگىزىن قالاعان، «الاش ازاماتتارى» اتالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جانە احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان توپ. ۇلتتىق ساياساتىمىزدىڭ ءتالىم بولار ەڭ وزىق ۇلگىلەرى – الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى.

ءيا، رۋحاني دۇنيەمىزدە وسىنداي ورنى بار «الاش» ءسوزىن ءبىز قالاي ءتۇسىنىپ، بۇگىندە قالاي قولدانىپ ءجۇرمىز؟

تاريحشىلارىمىز التى الاشقا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن، تاشكەنت ماڭىنداعى قۇرامانى، قىرعىز بەن قاراقالپاقتى جاتقىزادى. الاش – ءحىىى عاسىردا، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى – ءحۇى عاسىردا قالىپتاسسا، قىرعىز ەشبىر تاريحي كەزەڭدە قازاقپەن ءبىر تۋدىڭ استىندا بولماعان. ساياسي ءىس-ارەكەتتە بۇل حالىقتى تۋىسقانبىز دەپ ىشكە تارتۋ ورىندى بولعانىمەن، تاريحتى ويدان قۇراستىرۋعا بولمايدى. التى الاش جونىندەگى تاريحي دەرەكتەر وعان كەرەي، نايمان، مەركىت، قوڭىرات، جالايىر جانە موڭعول جەرىندە بولعان تاتاردى جاتقىزادى. التىن وردا زامانىندا تاتارلار باسشىسىنىڭ ەسىمىمەن «نوعاي» اتانعان. التىن وردا ىدىراپ، قازاق بولعان رۋلار شىعىسقا قاراي قايتقاندا، نوعايلار باتىستا قالعان. ول زاماننان قازاق پەن نوعايدىڭ قوشتاسۋ جىرلارى ساقتالعان.

ال بىزگە بەلگىلى قازىرگى تاتارلار «بۇلعار» اتالعان. بۇلعا – ۇلى وزەن، ەرتەدەگى ەدىل وزەنىنىڭ اتاۋى، كەيىن ول «ۆەليكايا رۋسسكايا رەكا – ۆولگا» بولدى. بۇلعار – سول وزەن جاعاسىن مەكەندەگەن حالىق. ەدىل، نوعاي، ماماي – وسى ولكەگە بيلىك ەتكەن كىسى اتتارى. وتارشىلدىق جۇيە ەلگە، جەرگە يەلىگىن بەكەمدەۋ ءۇشىن، ولاردىڭ اتىن دا، زاتىن دا وزگەرتىپ، ءوز ىڭعايىنا بەيىمدەيدى. ال جالايىرعا كەلسەك، ونىڭ ات جالىنا قاتىسى جوق اتاۋ. ەرتە زاماندا «جال» دەپ قورعاندى اتاعان. بۇل رۋ قىتايدان تولەم الىپ، قىتاي قورعانىن سىرتتاي باقىلايتىن بولعان.

ول داۋىردە حان وزىنە جاقىن قاراشى توپتى تاڭداعان، قالعان جۇرتى – الاشىسى دەپ، ياعني ولار حاننىڭ بيلىگىنە بوي ۇرعانى ءۇشىن، جارلىعىن ورىنداپ، بارلىق قاجەتىن وتەگەنىنىڭ قارىمتاسى رەتىندە «حان تالاپاي» ەتىپ، بارلىق مال-مۇلكىن، ءتىپتى ىرىم رەتىندە ۇستىندەگى كيىمىنە دەيىن ءبىر جاپىراقتان ءبولىسىپ العان. حانعا ەشبىر جەكە مەنشىكتىڭ قاجەتى بولماعان، ويتكەنى ول بۇكىل ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ يەگەرى. شىڭعىس حاننىڭ قاراشىسى موڭعول تەكتى ءوز رۋلاستارىنان بولىپ، الاشىسى – الاش اتانعان جوعارىداعى التى رۋ ەل ەكەن.

التى الاش دەپ التى سانىن قولدانۋ كونە داۋىردەن قالعان نىسان عانا. الاش ۇعىمى رۋ نەمەسە ۇلتپەن شەكتەلمەيدى، ونىڭ شىن ءمانى – ءبىر ورتاعا توپتاسقان بەرەكەلى، ىنتىماعى جاراسقان، باعىنىشتى بولسا دا، قادىر-قاسيەتىن ساقتاعان قاۋىم. ونى تاريحتاعى ورنى ءدۇدامال الاشا حانعا تەلۋ دە ورىنسىز. ارعى ءتۇپ-توركىنىنە بارساق، «الاش» ينستيتۋتى ۇلى يمپەريا قۇرامىنداعى باعىنىشتى جۇرتتىڭ وزىندىك قادىر-قاسيەتىن ساقتاۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتتى. شىڭعىس حانعا باعىنعان قانشاما تايپالاردىڭ ىشىندە الاش اتانعانداردىڭ مەرەيى ۇستەم بولىپ، اسكەردىڭ ەڭ ءبىر ايبىندى، قۋاتتى قۇرامى بولدى. ولاردىڭ كورنەكتى وكىلدەرى اسكەرباسىلىق، مەملەكەتتىڭ بەدەلدى بيلىك دارەجەلەرىن يەلەندى. الاش قۇقىعىنداعى توپتار جويىلىپ، نە ۇستەم تايپالارعا ءسىڭىسىپ كەتپەي، بەت-بەينەسى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، كەيىن ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەتىن قۇردى.

يمپەريا قۇرامىنداعى باعىنىشتى جۇرتتاردىڭ جاعدايىنىڭ ارقيلى بولاتىنىن كەشەگى ءوزىمىز بولعان كەڭەس وداعىنىڭ احۋالىنان دا تۇسىنۋگە بولادى. ماسكەۋدەگى ورتالىق ۇكىمەت ۋكراينا، بەلورۋسسيا، گرۋزيا، پريبالتيكا رەسپۋبليكالارىنا جالپى ديرەكتيۆالار عانا بەرىپ وتىرسا، باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ شارۋاشىلىعىن تۇراقتى تۇردە قاداعالادى. ونىڭ ىشىندە قازاقستاندى تىكەلەي باسقاردى. ءتىپتى، ورتالىق اپپاراتقا ۇسىنىلاتىن باسشىلار الدىمەن قازاقستاندا قىزمەت ىستەپ، تاجىريبە الدى. قازاقستان رەسمي ناسيحاتتالعانداي «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» ەمەس، ءىس جۇزىندە وتارلىق باسقارۋدىڭ سىناق الاڭى بولدى. رەسەي يمپەرياسى قازاق قاۋىمىن جوعارىدان ۋەزد دەڭگەيىنە دەيىن باقىلاسا، كەڭەس داۋىرىندە باقىلاۋ عانا ەمەس، بۇكىل باسقارۋ ءىسى بىردە-ءبىر مەكەمەنى، قۇرىلىمدى تىس قالدىرعان جوق. ال وقۋ-ءبىلىم، يدەولوگيا جۇيەسى ارقىلى ءاربىر قازاقتىڭ ساناسىن دا تولىق باقىلاۋعا الىپ، ۇلى دەرجاۆا مۇددەسىنە بەيىمدەدى.

الاش بولۋ دەگەن – جوعارعى حاندىق بيلىكتەن ءوز ەركىمەن باس تارتقانىمەن، ەسەسىنە جەرگە يەلىكتى، باسقا دا الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاپ قالۋ. موڭعول يمپەرياسى كەزىندە الاش بولىپ توپتاسقان التى جۇرتتىڭ بەسەۋى كەيىننەن قازاق بولىپ، التىن وردادان ءبولىنىپ كەتتى.

قازاق بولۋ دەگەن – بوتەننىڭ بيلىگىنە بوي ۇسىنباي، ءوز بەتىنشە جەكە بولۋ، قازىرگىشە – تاۋەلسىزدىك. الاش پارتياسىن قۇرۋشىلار «الاش» ۇرانىن تولىق مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ەمەس، تەك قانا اۆتونوميا الۋ ءۇشىن كوتەردى. ءتىپتى كەنەسارى دا پاتشا ۇكىمەتىنە ء«بىز – جاي عانا توبىر ەمەسپىز، الاشىڭبىز، قونىسىمىزعا، ىشكى بيلىگىمىزگە قول سۇقپايسىڭ» دەپ، اق پاتشاعا كەلىسىمىن ورىنداتۋ ءۇشىن قول باستاپ، قارۋ الدى.

ءبىز قازىر ەتنيكالىق ماعىنادا عانا ەمەس، تاريحي-ساياسي تۇرعىدان دا قازاقپىز، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعان ۇلتپىز. بۇرىن الاش بولعانبىز، قازىر – قازاقپىز. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى 1456 جىلى جانىبەك پەن كەرەي حانداردىڭ باسشىلىعىمەن تۋىن كوتەرگەن شىن مانىندە تاۋەلسىز مەملەكەتتىكتىڭ جەمىسى. بۇل تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن رەسەيگە باعىنعاندا ايىرىلدىق، 1847 جىلى كەنەسارىنىڭ باسى الىنعاندا، ۇلتتىق تۋىمىز دا قۇلادى. رەسەيدىڭ قول استىندا بارلىق بولمىسىمىزدان، جەر-سۋدان ايىرىلىپ، ء«وز مالىمدى – وزىمدىكى» دەي المايتىن حالگە جەتكەندە، «باعىنىشتىلىعىمىز قۇلدىق سيپاتتا ەمەس، الاشتىق دارەجەسىندە بولسىن» دەپ، ۇلتجاندى ازاماتتار الاش قوزعالىسىن باستادى. بۇل بىردەن-ءبىر مۇمكىن، سول كەزدەگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايداعى رەاليستىك، ءتيىمدى باعىت ەدى. رەسەيدىڭ وتارلىق بۇعاۋىنان بوسانۋعا ەشبىر جول بولماعاندىقتان، بۇرىنعى زامانداردا باستان وتكىزگەن الاشتىققا قول جەتكىزۋگە ۇمتىلدى.

الاش قوزعالىسىنىڭ حالقىمىزدىڭ دامۋ جولىنداعى ماڭىزى ەرەكشە، بۇل ازاپتى جولداعى قۇرباندىقتار زايا كەتكەن جوق، ولاردىڭ وتەۋى – كسرو-نىڭ قۇرامىندا قازاقستان اتالىپ، بەلگىلى ءبىر جەتىستىكتەرگە جەتۋىمىز. كەڭەس داۋىرىندە الاشتىق دارەجەگە جەتتىك دەۋىمىزگە نەگىز بار.

الاش ۇعىمىن ماعىنالىق جانە ينستيتۋتسيالىق تۇرعىدان قاراستىرساق، ول كۇردەلى ەتنيكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي ۇعىم. باستاپقىدا التىن وردا داۋىرىندە ونىڭ ەتنيكالىق ءمانى باسىم بولىپ، الاش قاۋىمىن جوعارىدا اتالعان قازاقتىڭ بەس رۋى مەن نوعايلار قۇرادى. كەيىن نوعايلار وقشاۋلانىپ قالدى دا، باسقا بەس رۋ قاتارىن مولايتىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ءسويتىپ، ۇلتتىق سانادا ارعى تەگىمىز الاش دەگەن قاستەرلى ۇعىم ساقتالىپ قالدى.

الەۋمەنتتىك تۇرعىدان العاندا الاش ۇعىمى «كوپشىلىك»، «حالىق» دەگەندى بىلدىرەدى. الاش پارتياسىن قۇرۋشىلار بۇل اتاۋدى ۇيىمنىڭ دەموكراتيالىق سيپاتىن ايقىنداۋ ءۇشىن تاڭدادى. ول كەزدەگى قازاق قاۋىمىنا دەموكراتيا دەگەننەن گورى، «الاش» ءسوزى تۇسىنىكتى ەدى جانە كەنەسارى سياقتى تاعى ءبىر حان ازاتتىق تۋىن كوتەرسە دەگەن ارمان بولاتىن. كوزى اشىق، وقىعان ازاماتتار ونداي زاماننىڭ قايتىپ كەلمەيتىنىن، حالىق (الاش) ءوز جوعىن ءوزى جوقتاۋى كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندى. حان تۇقىمىنان شىققان ءاليحان بوكەيحانوۆ: ء«بىز، حان تۇقىمى، قازاقتىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، ەلدىگىن، تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي المادىق، قارىزىمىزدى وتەۋ ءۇشىن كوشىن باستاي الماساق، قوسشىسى بولامىز» دەپ، ايتىپ تا، جازىپ تا كەتتى. الاش پارتياسىنىڭ شىن مانىندەگى دەموكراتياشىلدىعىن ونىڭ باعدارلاماسى مەن بارلىق ءىس-ارەكەتى دالەلدەدى. ال الاشوردا ناعىز ۇلتجاندى حالىقتىق ۇكىمەت بولدى.

ساياسي تۇرعىدان الاش – مەملەكەتتىڭ مونارحيالىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ دالالىق كوشپەلى ومىرگە بەيىمدەلگەن اتريبۋتى. فەودالدىق داۋىردە حالىق سيرەك قونىستانعان كەڭ القاپتا تۇراقتى ۇلكەن ارميانى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، قاجەت جاعدايدا عانا ەر ازاماتتار ءمىنىس اتى مەن قارۋ-جاراعىن، ازىق-تۇلىگىن، ياعني بارلىق قاجەتتىلىگىن ءوزى دايىنداپ، ءبىر دابىلمەن اسكەري ساپقا تۇرا ءبىلدى. بۇنداي جۇيە جاي حالىققا، ياعني الاشقا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ەركىندىك پەن ەكونوميكالىق مۇمكىندىك بەرىپ، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ، باعىنىشتىلىقتا ۇستايدى.

ەل اۋزىنداعى اڭىزداردا حاننىڭ قاھارىنا ۇشىراپ، جازىقتى بولعاندا، راحىمشىلىق ءوتىنىپ، «حان يەم، جاقسى كورسەڭ – قاراشىڭمىن، جەك كورسەڭ دە – ءوزىڭنىڭ الاشىڭمىن» دەگەن مويىنسۇنۋ ءۋاجى وسىدان ساقتالعان. ونداعى ماعىنا: جاقسى كورسەڭ، قاسىڭدا ۇستايسىڭ، بولماسا جاي عانا باعىنىشتىڭمىن دەگەنى. اڭىزداردا الاشتىقتى جەلەۋ ەتىپ، حان الدىندا ءوزىن تىم ەركىن ۇستاپ، شەكتەن شىعىپ كەتكەن ۋاقيعالار دا باياندالادى. قازبەك ءبيدىڭ ۇلى بەكبولات باستاعان توپتىڭ ابىلاي حان مەن ونىڭ ۇلىنا كورسەتكەن استامشىلىعى، وعان بايلانىستى جازانىڭ اتقارىلۋىنان تۋىنداعان قاراما-قايشىلىق سول كەزدە نىعايا باستاعان قازاق قاۋىمىنىڭ ىنتىماعىنا زيان تيگىزگەنى جىر-داستانداردا ساقتالعان. ەسكەرە كەتەتىن جاعداي – رەسەيدە مونارحيالىق جۇيە كۇيرەگەننەن كەيىن، ۇلتىمىزدىڭ زيالىلارى الاش ۇستانىمىنان تيىلىپ، حالقىمىزدىڭ قازاق اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالىپ، بۇل ماقساتقا دا قول جەتكىزدى.

قازاق بولعانعا دەيىن اتالارىمىز ءار ولكەدە توز-توز بولىپ بىتىراپ تا، عۋندار، تۇرىكتەر، شىڭعىس حان قۇرعان قۋاتتى يمپەريالاردىڭ اياسىندا جەكە تايپا-رۋ بولىپ، ودان التىن وردا داۋىرىندە بۇل رۋ-تايپالار ەرەكشەلەنىپ، ورتاق ءتىل، ورتاق ءدىن، ورتاق سالت-ءداستۇر نەگىزىندە كەيىن ءبىر حالىق بولىپ توپتاستى. بۇل توپتاسۋ – الاشتىق ۇستانىمنىڭ ناتيجەسىندە مۇمكىن بولدى. قاي يمپەريانىڭ قۇرامىندا قانداي جاعدايدا بولعانىمىزدى سارالاپ، وڭ نەمەسە تەرىس باعا بەرىپ، ءدال سيپاتتاۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى كەشەگى كەڭەستىك يمپەريانى اسىرە ماقتاپ، ونى اڭسايتىن قانداستارىمىز دا جوق ەمەس. ونىڭ وبەكتيۆتىك سەبەپتەرى دە بار، تاقىلەتتەس تاريحي وقيعالاردى ءارتۇرلى پوزيتسيادان باعالاۋعا بولادى. مىسالى، 1916 جىلدارى امانگەلدىلەر ورىستارعا قازاقتىڭ قانىن توكتىرمەۋ ءۇشىن سوعىسسا، «ۇلى وتان سوعىسى» اتانعان ەكىنشى دۇنيە سوعىسىندا باۋىرجاندار جان اياماي، يمپەريانى قورعاپ شايقاستى. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن قازاقتىڭ ەرلىك رۋحىن پاش ەتكەن ۇلتتىق ماقتانىشىمىز.

ايتسە دە قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن تۋ ەتىپ، وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قىتايدا ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىققان يسلامۇلى وسپان باتىر باستاعان مايداننىڭ تاريحي ماڭىزى ەرەكشە. حح عاسىردا قازاق تاريحىنداعى باتىرلىقتاردى شارتتى تۇردە امانگەلدىلىك، باۋىرجاندىق، وسپاندىق دەپ، ولاردى الاش-قازاق يدەياسى تۇرعىسىنان باعامداساق، امانگەلدىلىك – پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاققا اسكەر رەتىندە قارۋ بەرمەي، كۇرەك ۇستاتىپ، جۇمىسقا سالعانىن قورلىق ساناپ، تاپتالعان ۇلتتىق نامىس ءۇشىن بولعان شايقاس. باۋىرجاندىق – ساناتقا قوسىلىپ، ساپقا تۇرعان ساربازداردىڭ يمپەريانى قورعاپ، الاشتىق قىزمەت اتقارۋى. وسپاندىق – الاشتىقتان دا جوعارى، تازا قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن سوعىس.

قورىتا ايتقاندا، الاش بولۋ – بەلگىلى شارتتى جۇيە بويىنشا قادىر-قاسيەتىن تاپتاتپاي، تىرشىلىك كەڭىستىگىن ساقتاپ، قاجەتتى ازاماتتىق جانە شارۋاشىلىق قۇقىقتارعا يەلىك ەتىپ باعىنۋ. قازاق بولۋ – باسقانىڭ شىلاۋىندا بولماي، تاۋەلسىزدىك پەن دەربەستىكتى قامتاماسىز ەتۋ. رەسەيگە باعىنعاندا الاشتىق دارەجەگە كوتەرىلۋگە تىرىستىق، ونىڭ وزىنە دە قول جەتكىزە المادىق. قازىر دۇنيە ءجۇزى مويىندايتىنداي تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ جاتقاندا، «الاش» ۇرانىن تۋ ەتكەنىمىز بىلمەستىك نەمەسە ساياسي سوقىرلىق دەۋگە كەلەدى. ادامنىڭ بالالىق شاعىن اڭساعانىنداي، تاريحي جادىمىز الاش يدەياسىن قاستەرلەگەنى ورىندى بولعانىمەن، بالالىق شاقتى ساعىنىپ، ء«سابي بولعىم كەلەدى» دەپ ولەڭدەتكەنمەن، ساياسي ءسابي بولماۋ كەرەك! حV عاسىردا ەتنيكالىق الاشتىقتان ءوتىپ، قازاق بولىپ ۇيىستىق. بۇدان كەيىنگى داۋىردەگى الاشتىعىمىز ساياسي نەگىزدە، مونارحيالىق-حاندىق جۇيەدە جوعارى بيلىككە قول سوزباي، ونىڭ ەسەسىنە بەلگىلى دارەجەدە الەۋمەتتىك قۇقىقتارعا يەلىك ەتۋدى ءبىلدىردى. رەسەي وتارشىلىعى جاعدايىندا الاشتىقتى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ جولىندا كۇرەسۋگە تۋرا كەلدى.

الاشتىق پەن قازاقتىقتىڭ لينگۆيستيكالىق جانە ساياسي ءمان-ماعىناسىن اجىراتۋعا تىرىستىق. «الاش» دەپ ۇرانداتقانىمىزبەن قويماي، گەوساياسي تۇرعىدان دا الاشتىقتان تولىق شىعا قويعانىمىز جوق. جاھاندانۋ زامانىندا ءارتۇرلى ينتەگراتسيالىق ۇردىسكە ورىنسىز ۇرىنساق، قازاقتىعىمىزدى السىرەتىپ، قايتادان الاشتىققا بوي الدىرامىز. قازىرگى ساتتە كۇن تارتىبىندە قازاق بولامىز با، الاش بولامىز با دەگەن ديالەما تۇر. ناعىز قازاق بولۋعا ىنتا-جىگەرىمىز بەن كۇش-قۋاتىمىز جەتەدى، سوندىقتان تاۋبەشىلىك ادەتىمىزبەن الاشتىققا قاناعات ەتسەك، بۇل تاريحي تاڭداۋ جاسايتىن ءساتتى وتكىزىپ الامىز. ەل ازاماتتارى ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتىپ، قازىرگى دۇرمەككە بوي الدىرماي، الدەكىمگە بۇيىراتىنى نەعايبىل جالعان بايلىقتىڭ قۇلى بولىپ قالماۋى كەرەك. جەكە باستىڭ قامىن عانا قۇنتتاعان قاۋىمنىڭ بولاشاعى بولمايدى.

تىلەۋبەردى سايدۋلدين، 

قر ۇعا اكادەميگى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(«DAT» جوباسى № 28-29 (253) وت 27 تامىز 2014 ج.