قازاق ءتىلى ماسەلەسى كوپ ايتىلىپ كەلە جاتىر، بىرەۋ جاۋىر بولدى دەيدى، بىرەۋ ءتاۋىر بولدى دەيدى، ءباز بىرەۋ «قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى» دەپ ايتۋعا قورقىپ، «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى» دەپ ءجۇر. كىم نە دەسە دە قازاق ءتىلىنىڭ از قولدانىلۋى مەن ءتىل زاڭى قابىلدانعاننان بەرگى شيرەك عاسىردا جالپى حالىقتىق تىلگە اينالا الماۋى ۇلكەن قاسىرەت.

قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسى 1989 جىلعى 22 قىركۇيەكتە قازاق سسر-ءىنىڭ ءتىل تۋرالى زاڭىن قابىلداپ، ونىڭ 1-بابىندا «قازاق ءتىلى قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى»  دەپ كورسەتتى. وسى سەسسيادا مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ كەتە جازداعان ورىس ءتىلى «قۇر قالماي» ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى دەگەن مارتەبەگە يە بولدى. زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزىلگەن 1997 جىلى دا وسى باپتار وزگەرىسسىز قالدى. كونستيتۋتسياداعى ورىس ءتىلى تۋرالى باپ الىنىپ تاستالعانىمەن ورىس ءتىلى اقساپ قالمايتىنى تۇسىنىكتى.  قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2011 جىلعى 29 ماۋسىمداعى № 110 جارلىعى بويىنشا  قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011 – 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بەكىتىلدى، باعدارلاما ماقساتىنا ساي قازاقستان 2020 جىلى 100 پايىز قازاق تىلىنە كوشۋى ءتيىس. بىراق 25 جىلدا حالىقتىق جالپى قولدانىسقا جەتە قويماعان قازاق ءتىلىنىڭ ەندى 6 جىلدا گۇلدەنىپ كەتەتىنە سەنۋ قيىن.

بيىلعى جىلى، 22 قىركۇيەكتە ءتىل زاڭى قابىلدانعانىنا 25 جىل تولادى. اتاۋلى داتاعا ءبىر اي قالدى، سول زاڭنىڭ ناتيجەسى قانشالىقتى؟ قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ دامىماۋى ورىس تىلىنە ۇلتارالىق ءتىل مارتەبەسىن بەرىپ تۇرعان قولدانىستاعى زاڭنىڭ سالدارى ەكەنى جۇرتقا ايان. ءبىز ايتقان 25 جىلدىڭ ىشىندە تالاي ۇلتشىل ازاماتتار بيلىككە، زاڭ شىعارۋشى ورگانعا اشىق حات جازىپ، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن دە، ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلىن دە قازاق ءتىلى ەتۋدى ۇسىندى. دات ءالسىز بە، جوق زاڭدى قابىلداۋشى دەپۋتاتتار الدە ءبىر كۇشتىڭ ىقپالىنان ىعا ما، ايتەۋىر حالىقتىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قازاق بولا تۇرا قازاقستان حالقى ءبىر-بىرىمەن ءالى كۇنگە ورىسشا سويلەسۋگە ء«ماجبۇر» بولىپ ءجۇر.  ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار مارتەبە العان تۇستا حالىقتىڭ كوبى ورىس ءتىلدى بولعان دا شىعار، الايدا قازىر حالىقتىڭ كوپ بولىگى قازاق ءتىلىن تۇسىنەدى جانە سويلەي الادى، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا ءتۇرلى باعدارلامالار جاساپ، قىرۋار اقشا جۇمساپ جۇرگەن مينيسترلىكتەر مەن كوميتەتتەردىڭ ەسەبى وسىعان سايادى. ونىڭ ۇستىنە وسى شيرەك عاسىردا ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ بارىندە قازاق ءتىلى وقىتىلاتىنىن ەسكەرسەك، قازاقستاندىق جاستاردىڭ ءبارى قازاق تىلىنەن ساۋاتتى دەگەن ءسوز. سونداي-اق شەتەلدەن ورالعان 1 ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىز قازاق ءتىلدى حالىقتىڭ ۇلەسىن كوبەيتتى.

90 جىلداردان سوڭ سسسر قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەردە  ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ مارتەبەلى بولىپ كەلدى. الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ وزبەكستان ورىس تىلىنەن باس تارتتى. وزبەكستاننىڭ  1989 جىلعى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭىندا ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى دەپ كورسەتىلگەن. 1995 جىلعى رەداكتسيا بويىنشا ورىس ءتىلى ول مارتەبەسىنەن ايىرىلدى. 50 ميلليونعا جۋىق حالقى بار ۋكراينا رەسپۋبليكاسىندا 8 ميلليوننان اساتىن ورىس دياسپوراسى تۇرادى. ول بار بولعانى ۋكراينا حالقىنىڭ 16 پايىزىن قۇرايدى. بيىل ۋكراينا ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن جويدى. كورشىلەس قىرعىز رەسپۋبليكاسى بىلتىر – 2013 جىلى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قايتا قاراپ، ونداعى ورىس تىلىنە مارتەبە بەرىپ تۇرعان باپتى الىپ تاستادى. ازەربايجان رەسپۋبليكاسىندا 2002 جىلعى گەيدار اليەۆتىڭ «ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى» تۋرالى بۇيرىعى بويىنشا ەلدەگى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى ءبىر جولا جويىلدى. ال 2007-2008 جىلدارداعى ازەربايجان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن ەل اۋماعىندا رەسەي ارنالارىنىڭ تارالىمىنا تىيىم سالىندى. قازىرگى تاڭدا ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العان رەسەيدەن باسقا بىرنەشە مەملەكەت بار. ولار بەلارۋسيا(اق ورىستىڭ جايى تۇسىنىكتى), وڭتۇستىك وسەتيا(بۇنداي مەملەكەت بار ەكەنىن كوپتەگەن ەلدەر مويىندامايدى),  پريدنەستروۆ مولداۆا رەسپۋبليكاسى(بۇل ەلدە بار جوعى جارتى ميلليون حالىق تۇرادى، ونىڭ 170 مىڭى ورىس ۇلتى). ال، ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلىمەن قاتار قولدانىپ، ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ ءتىلى ەتكەن جالعىز مەملەكەت – قازاقستان.

وسى ورايدا، ون كۇننەن كەيىن بىرلەسكەن وتىرىسىن وتكىزەتىن زاڭ شىعارۋشى ورگان – پارلامەنتتەن:

1)    ءتىل تۋرالى زاڭدى قايتا قاراۋدى، ءارى وسى زاڭداعى 5-باپتى الىپ تاستاۋدى كۇن تارتىبىنە قويۋدى،

2)    پارلامەنتتىك، ۇكىمەتتىك، اكىمشىلىك جيىنداردى قازاق تىلىندە وتكىزۋدى قاداعالاۋدى،

3)    شەتەلدەن كەلەتىن اقپاراتتىق قۇرالداردى (فيلم، گازەت-جۋرنال، كىتاپتاردى) تەك قازاق تىلىندە اۋدارماسى، تۇسىندىرمەسى بولعان جاعدايدا عانا ەل اۋماعىنا كىرگىزۋدى تالاپ ەتۋدى سۇرايمىن.

بۇل ماقالانىڭ ناتيجەسىن 62 كۇن بويى جازدىق دەمالىستا بولىپ، 2 قىركۇيەك بىرلەسكەن وتىرىسىن وتكىزەتىن پارلامەنتتەن جانە 2011 جىلدىڭ 2 قاراشاسىنان “قازاقشا Wikipedia” جوباسىن ءوز قامقورلىعىنا العان، مەملەكەتتىك تىلگە جاناشىرلىق ەتىپ جۇرگەن پرەمەر-مينيستر كارىم ماسىموۆتەن كۇتەمىن.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz