ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى

باسقىنشىلىقتىڭ جاڭا تۇرىنەن قورعايىق!

قر پرەزيدەنتى  اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى ن. ز. نىعماتۋليننىڭ،

قر مەملەكەتتىك حاتشىسى ءا.جاقسىبەكوۆتىڭ، قر مادەنيەت ءمينيسترى ا. مۇحامەديۇلىنىڭ

ن ا ز ا ر ى ن ا!

قازاق حالقى بىرنەشە عاسىر بويىندا جانە الەمدىك دەڭگەيدە ءوزىنىڭ رۋحاني-دۇنيەتانىمدىق، گەنەتيكالىق، ەتنيكالىق دارالىعىن كورسەتە الدى. جانە دە قازاقتىڭ بۇل بىرەگەيلىگى تەك قانا قۇندىلىقتىق مانگە يە، ۇلگى تۇتا بىلگەندەردى يگىلىككە باستايتىن الەۋەتى بار قادىر-قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعىنان تۇراتىنى ۋاقىت وتكەن سايىن ايگىلى بولىپ كەلە جاتىر. الايدا قىرۋار قارجىنىڭ قۇلاعىندا وتىرعان توپتار بۇل ۇدەرىسكە جان-تاندەرىمەن قارسى. ويتكەنى ولار قاراپايىم پەندەنى كامىل ادامعا اينالدىراتىن نەگىزگى ۇلگىنىڭ باستى نىشاندارى قازاق اراسىندا ساقتالعانىن جاقسى بىلەدى. سول سەبەپتى قازاقى ىزگىلىكتىڭ دارىپتەلۋىنەن قاتتى قورقادى. ءجا، ول جەكە ءبىر تاقىرىپتىڭ وزەگى. ال ءبىز وسى ىزگى دارالىقتى تۋدىرعان جانە ونىڭ قانداي قىسپاققا، ەكسپانسياعا بولسىن قارسى تۇراتىن قاۋقارلىلىعىن قالىپتاستىرعان تەتىكتەر بارىنا جانە سوڭعى جىلدارى سول تەتىكتەردى ىستەن شىعارۋعا باعىتتالعان تاپسىرىس بەرۋشى جاسىرىن كۇشتەردىڭ سانالى، ال ونى اتقارۋشى ۇلت ماڭگۇرتتەرى مەن جەمقورلاردىڭ ساناسىز ارەكەتىنىڭ كەلەسى ءبىر قىلاڭ بەرگەن كورىنىسىنە نازار اۋدارماقپىز.

ۇلتتى ۇيىستىرۋشى رۋحاني تەتىكتەردىڭ ەڭ باستىلارىنىڭ ءبىرى – «ارۋاق» ۇعىمى. ارۋاق – جاقسىلىقتا دا، جاۋ شاپقاندا دا ەلدىڭ باسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جينايتىن ۇران. ارۋاق – بولاشاقتىڭ باعدارىن ايدان انىق ەتىپ كورسەتەتىن تاريحي جادى. ارۋاق – جاس ۇرپاقتى ورلىككە، ەرلىككە تاربيەلەۋدە تۇتىناتىن ۇلگى. ارۋاق – جەتى اتادان تاراعان ءدۇيىم جۇرتتى اعا-ءىنى، باۋىر-قارىنداس ەتەتىن ىنتىماق ۇيىتقىسى. ارۋاق – جاقسىلىق جاساۋشىنى قولدايتىن، ىرىتكى سالۋشىنى اتاتىن ساكرالدى قورعان، يممۋندىق اۋرا. ارۋاق – كيە، ارۋاق – قاسيەت. سانامالاي بەرسەك، شەت-شەگى جوق ىزگىلىك، تاۋسىلماس تەكتىلىك تەتىگى. وسى قاستەرلى ۇعىمعا كولەڭكە تۇسىرۋگە، ونىڭ قاسيەتىن قاشىرۋعا باعىتتالعان بەيسانا ارەكەتتەردىڭ ءتۇر-ءتۇرى مەن توپ-توبىرىنا توقتالا كەتەيىك. بۇل دۇلەي دۇرمەكتىڭ الدىڭعى لەگىندە، ارينە، ءدىني راديكالدى توپتار تۇرادى. ولار ارۋاق اتالعان جەردە «شيرك-شيرك» دەپ قاقىلداي جونەلەدى، «اۋليە»، «ارۋاق» ۇعىمىن تەك قانا «قۇدايعا سەرىك قوسۋ» دەپ سانايدى. جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي جادىن قالىپتاستىراتىن، وتكەندى، ءوز ۇلتىن قادىرلەۋگە ۇيرەتەتىن، ءومىردىڭ قىسقالىعىن سەزىندىرىپ، ىزگىلىك جاساپ قالۋعا اسىقتىراتىن زيارات ادەبىنەن جۇرتشىلىقتىڭ ءبىرازىن بەزىندىرىپ تە ۇلگىردى. زياراتتان شوشىنباعاندارعا دا ىقپال ەتۋدى ەستەن شىعارماستان، كەسەنەلى جەرلەردە ءبىر قۇدايعا عانا سىيىنۋ كەرەك ەكەنىن، ءولى ارۋاقتىڭ تىرىلەرگە جاردەم بەرۋگە شاماسى كەلمەيتىنىن ەسكە سالاتىن جازۋلار ءىلىپ، شىراقشىلاردىڭ اۋزىنا وسى مازمۇنداعى سوزدەردى سالۋمەن جانتالاسۋدا. ەل اۋزىندا «اققۋ-سۇڭقارلار» اتالىپ جۇرگەن نەوباقسىلار توبى دا وسى كەسىرلى ىسكە از «ۇلەس قوسىپ» جۇرگەن جوق. ولار «عايىپتان» ءتۇس كورىپ، «پالەن اۋليەنىڭ قابىرى تۇگەن جەردە ەكەن، ماعان سونىڭ باسىن قارايت دەپ اتالار تاپسىرما بەردى» دەگەن ءتارىزدى جەلەۋمەن بوگدە بىرەۋدىڭ قابىرىنىڭ باسىنا مۇلدەم باسقا ادامداردىڭ ساعاناسىن تۇرعىزۋدا. ەشقانداي قاجەتتىلىك بولماسا دا، اۋليەلى جەردىڭ توپىراعىن اكەلىپ وزگە ءبىر جەردە كەسەنە تۇرعىزاتىن قاراپايىم كوپشىلىكتىڭ توسىن ادەتى دە بۇعان قوسىمشا بولۋدا.  ءسويتىپ سۇيەگى مىسىردا جاتقان بەيبارىس سۇلتاننىڭ قازاقستاندا بىرنەشە كەسەنەسە پايدا بولدى.

«ارۋاق» ۇعىمىنىڭ قاسيەتىن كەتىرۋگە باعىتتالعان تاعى ءبىر توپ – «عالىم»، «جازۋشى» اتاعىنا يە بولعان، جالعان تاريح جاساۋعا جانىن سالاتىن، ءتىپتى كەيبىرى تۇتاس ءومىرىن سونداي كەساپات شارۋاعا ارناعان زيالىسىماقتار. ولار  تاريحتا بولعان الدەبىر تۇلعانىڭ اتىن پايدالانا وتىرىپ، «تاڭعاجايىپ» تاريح جاساۋدىڭ «شىن شەبەرلەرى» بولىپ العان. ولاردىڭ بىرنەشە جىل بۇرىن «اشقان» جالعان، جاساندى «جاڭالىقتارى» بۇگىندە وقۋلىقتارعا، تاريحىمىزعا ەنىپ بارا جاتىر. جانكەشتىلىكپەن جاسالعان وسىناۋ جاۋلىق قازىردىڭ وزىندە ۇرپاق تانىمىن لايلاپ ۇلگەرگەنى انىق بايقالۋدا. ۇلتتى ىشتەن ىرىتەتىن مۇنداي كىساپىرلىككە دەر كەزىندە بيلىك تاراپىنان توقتام سالىنباعانى ورىنى تولماس وكىنىش! وسىلايشا، ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديامىزدىڭ وزىندە بىرنەشە ۇمبەتەي، بىرنەشە جانكىسىلەر «پايدا بولدى». جەكە تۇلعانى بىلاي قويىپ، جەكەلەگەن رۋلار قازاققا ء«دىن ۇيرەتكەن»، «مادەنيەت اكەلگەن» بولىپ شىقتى. تاريحي تۇلعالاردان قالعان كەيبىر قۇندى جادىگەرلىكتەر جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا وتىرىككە تولى، الەم تاريحىندا بولماعان «روماندار» مەن «تراكتاتتار» جازىلدى. مىنە، وسىنداي قاتەرلى بۇرمالاۋشىلىق ارەكەت بۇگىن ءبىز تۇرىپ جاتقان ولكەدەن دە قۇلاعىن قىلتيتتى. بۇل اڭگىمە قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانى، قىراش اۋىلىنىڭ اكىمشىلىگىنە قارايتىن، وسى اۋىلدان 12 شاقىرىمداي جەردەگى «توقتامىس تاۋى» اتالىپ كەتكەن جەردەگى ەسكى زيراتتارمەن بايلانىستى.  

«تاۋ» دەگەننەن گورى «توبە» دەپ اتاۋعا لايىقتى قىر باسىندا تاستان ۇيىلگەن ەسكى قابىر بەلگىسى بار. سونداي-اق ونىڭ شىعىس بەتىندە ءيىن تىرەسكەن وسىنداي كوپ تاس قورىم ىزدەرى ساقتالعان. مۇنى حالىق توقتامىس پەن ونىڭ قىرىق (كەيدە قىرىق ەكى) نوكەرىنىڭ زيراتى دەيدى. بۇگىنگى جۇرت بۇل توقتامىستىڭ كىم ەكەنىن انىق بىلمەيدى. الايدا ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەر مەن كەيبىر زەرتتەۋلەر ونىڭ التىن وردا حانى توقتامىس تۇيە-قوجا (تويعوجا) وعىلانۇلى ەكەنىن مەڭزەيدى. سوندىقتان عالىمدار مەن زەرتتەۋشىلەر، جۋرناليستەر ونى وسى حان توقتامىس دەگەن توقتامعا كەلگەن. ماسەلەن، بەلگىلى قالامگەر ج.ءالماشتىڭ ەڭبەكتەرىندە، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ا.دۇيسەنبىنىڭ ديسسەرتاتسياسىندا دا (دۇيسەنبى ا.ك. وڭتۇستىك قازاقستانننىڭ اڭىزدارى مەن ءاپسانالارى (وتىرار-قاراتاۋ ايماعى بويىنشا). فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى. تۇركىستان: 2002, 17 ب.), «تۇركى اڭىزدارى مەن ءافسانالارى» اتتى مونوگرافياسىندا دا (استانا: سارىارقا، 2011, 260; 104;  234 ب.ب.), ا.تاشەنوۆانىڭ 2011 جىلى تاراز قالاسىندا جارىق كورگەن «جاس عالىم» جيناعىنا ەنگەن ماقالاسىندا، «جاڭاقورعان تىنىسى» گازەتىنىڭ بايىرعى ءارى بەلگىلى ءتىلشىسى ق.ەرتاسوۆتىڭ، ۇزاق جىلدار «بىرلىك» كەڭشارىنىڭ كاسىپوداق قىزمەتكەرى بولعان ايگەلديەۆ ورىنبەك ابدىعاپپارۇلىنىڭ ت.ب. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ماقالالارىندا وسىلاي دەپ كورسەتىلەدى. بەلگىلى جازۋشى دۇكەنباي دوسجاننىڭ ءوز اكەسىنەن ەستىگەن اڭگىمەگە سۇيەنىپ جازعان دەرەكتى حياياسىنداعى مالىمەتتەر دە وسى ويدى قۋاتتايدى. حيكايا ء«امىر تەمىرمەن ۇستاسىپ نەڭ بار ەدى، حانزادام» ء(جۇز اڭگىمە. تاڭدامالى شىعارمالار. ءى توم. الماتى: مەرەكە، 2012, 529-540 ب.) دەپ اتالادى. وندا جازۋشىنىڭ 1974 جىلى يالتادا دەمالىپ جۇرگەن كەزىندە تۋريستەر قاتارىندا باقشاسارايداعى توقتامىس حانننىڭ قىزىنىڭ زيراتىندا بولعانى، وسىدان ءبىر جىر بۇرىن اكەسىنىڭ ايتقان اڭگىمەسى ەسىنە تۇسكەنى باياندالادى. ول 1973 جىلى تۋعان اۋىلى قوسۇيەڭكىدە اكەسىنەن بۇل جەردە توقتامىستىڭ قىرىق نوكەرىمەن ۇيقىدا جاتىپ، جانسىزداردىڭ قولىنان وپات بولعانى تۋرالى اڭگىمە ەستىگەن. حيكايانىڭ ۇزىن-ىرعاسىنان اۆتوردىڭ دا، بايانداۋشىنىڭ (جازۋشىنىڭ اكەسىنىڭ) دا تاريحي توقتامىستىڭ قالاي ولگەنىنەن، ياكي ونى ەدىگەۇلى نۇرادىننىڭ ىزبە-ءىز قۋىپ كەلىپ ولتىرگەنىنەن حابارسىزدىعى اڭعارىلادى. بۇل تۇسىنىكتى دە. ويتكەنى بەرىگە دەيىن بۇل وقيعا جايلى زەرتتەۋلەر كوپشىلىككە بەيمالىم بولىپ كەلدى. جازۋشى حيكاياسى بىزگە دەرەكتىگىمەن قۇندى. وندا قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىنىڭ كەيىنگى عاسىرلارعا دەيىن جاۋدان قاشقان جانعا پانالاۋعا قولايلى، ورمان-توعايلى، سۋلى بولعانى جاقسى بەينەلەنگەن. اۆتور سول 1973 جىلى زيراتتا ەسكى كەسەنە قالدىعى بولعانىن دا مالىمدەيدى. ەگەر د.دوسجان قازىر ءتىرى بولعاندا، ءسوز بولىپ وتىرعان جولسىزدىققا ءوزى باس بولىپ قارسى شىعار ەدى. حيكاياداعى «توقتامىس حان»، «حان يەم» دەگەن سوزدەر وقيعانىڭ توقتامىس تويقوجاۇلىنا قاتىستىلىعىن كورسەتەدى.

حالقىمىزدىڭ قاستەرلى مۇراسى «ەدىگە» جىرىندا ايتىلاتىن توقتامىس تۋرالى دەرەكتەر دە وسىعان سايادى. جىردا ەدىگەدەن قاشقان توقتامىس اۋەلى تەلىكولگە بارىپ پانالاعانى، ودان كەيىن كوكۇلدىنىڭ كولىنە قاشقانى بىلاي سۋرەتتەلەدى:

تەلىكولگە بارارمىن،

تەلىكولدەن قورىقسام مەن،

كوكۇلدىنىڭ كولىنە

باسا بارىپ جاتارمىن،

تىلەۋىمدى تىلەپ تۇرعايسىڭ... (ش.ءۋاليحانوۆ، ءا.ديباەۆ نۇسقالارى

بويىنشا).

 قابىرلى توبەنىڭ شىعىس جاعىنداعى جاۋدان قاشقان ادام پانالاۋعا اسا قولايلى، ءدال جانىنا بارعانعا دەيىن بايقالا قويمايتىن تەرەڭ كول بار. ءدال جىردا ايتىلعانداي نۋ قامىستى. قازىر ەل ونى جاي عانا «توعان» دەپ اتايدى. ولاي اتايتىن ءجونى بار، ويتكەنى كولگە توقتامىسبۇلاق (اۋليەبۇلاق), تاسبۇلاق، توسبۇلاق، ارقاربۇلاق، قۇمبۇلاق، جالبىزدى بۇلاق، تابانبۇلاق دەگەن جەتى بىردەي بۇلاق قۇيادى. ءبىر كەزدە ول كولدىڭ «كوكۇلدى» اتالعانىن ايتىپ وتىراتىن شەجىرەشى قارتتار دا بولدى. ال تەلىكول – جاڭاقورعانعا كورشى شيەلى اۋدانى اۋماعىنداعى، بەتپاقدالا شەگىندەگى كول.

جۇرت اۋزىنداعى توقتامىس تاۋىنا قاتىستى اڭىزدا بىلاي دەلىنەدى: «توقتامىس 40 شاقتى ادامىمەن اتالمىش بۇلاقتىڭ جاعاسىندا دەمالادى. ىشتەرىندە ەكى-ءۇش ساربازى جانسىز بولىپ شىعىپ، توقتامىس پەن ۇيقىدا جاتقان جولداستارىن شەتىنەن باۋىزداپ قىرىپ سالادى. ەرتەڭىنە ازاندا سول ەلدىڭ ديقاندارى وسى جاعدايدىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، ىشىندەگى شالاجانسار بىرىنەن «توقتامىستىڭ قولى ەدىك» دەگەندى عانا ۇعىپ، ءبارىن جەرلەپتى. سودان باستاپ ول جەر «توقتامىس» دەپ اتالىپتى». «ەدىگە» جىرىنداعى ەدىگەۇلى نۇرادىننىڭ (نۇرالىن) توقتامىستى قۋىپ بارىپ ولتىرگەن كەزدە حاننىڭ ءبىر نوكەرىنىڭ بايتەرەك تۇبىندە ۇيىقتاپ جاتقانى – جوعارىداعى اڭىزبەن سايكەس كەلەتىن دەتال. قادىرعالي جالايىري ءوزىنىڭ «جاميعات تاۋاريحىندا» توقتامىس قاشىپ جۇرگەن كەزىندە قاراۋىلعا قويعان ياتىم، توبال، قاراقوجا دەگەن باتىرلاردى نۇرادىننىڭ قاپىسىن تاۋىپ ولتىرگەنىن اسا ءمان بەرە اڭگىمەلەيدى. «حان نوكەرلەرىمەن بەيقام ەدى، ولار-داعى وپات بولدى»، – دەيدى ۇلىق تاريحشى. مىنە، كوردىڭىز بە، اڭىز بەن تاريحي دەرەكتىڭ، وندا دا وقيعا دەتالىنىڭ مۇنداي سايكەستىگى كوپ كەزدەسە بەرمەيدى. ءار ءتۇلى فولكلورلىق تۋىندىلارداعى مۇنداي ۇقساستىقتار تەك تاريحي شىندىقتىڭ ىقپالىنان عانا پايدا بولادى. كەي كەزدە تاريحي دەرەكتەردەن گورى فولكلورلىق تۋىندىلاردىڭ تاريحي شىندىققا جاقىن بولىپ شىعاتىنى ءبىر بۇل ەمەس، بۇرىن دا بولعان.

بۇل وقيعاعا قاتىستى اڭىزداۋ مەن زاتتىق دەرەكتەردىڭ دە سايكەستىگى بار. ەدىگە تۋرالى تاعى ءبىر اڭىزداۋدا توقتامىستىڭ كوكۇلدى كولىندە قاراۋىل قارايتىن مۇنارا سالدىرعانى ايتىلاتىن. اتالمىش توقتامىس تاۋىنداعى كولدىڭ دە قۇبىلا جاعىندا الدەبىر عيماراتتىڭ، ياكي مۇنارانىڭ قيراندىسى بار. وسى ورايدا، بۇل ەسكەرتكىشتى مەملەكەت قاراۋىنا الىپ، قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋى كەرەكتىگى كۇن تارتىبىنە الدەقاشان قويىلعانىن ايتا كەتپەكپىز. وسى ماڭدا «حان قازىناسى»، «حان شاتىرى» دەگەن جەرلەردىڭ بولۋى دا، مۇنداعى زيراتتىڭ حان توقتامىستىكى ەكەنىنە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتە تۇسەدى. توقتامىس تاۋىنا قاتىستى تاعى ءبىر اڭىزدا، مۇندا حاننىڭ دەنەسى عانا جاتىر، ال باسى باسقا جاقتا دەلىنەدى. «ەدىگەنىڭ» شوقان نۇسقاسىندا نۇرادىننىڭ توقتامىستىڭ باسىن قانجىعاعا بايلاپ الىپ كەتكەنى ءسوز بولادى. تاريحي دەرەكتەردىڭ بىرىندە توقتامىستىڭ سىبىردە وپات بولعانى ايتىلىپ، قابىرى ۇلىتاۋدا دەلىنەدى. وسى دەرەك پەن زاتتىق ايعاق حاننىڭ قانجىعادا كەتكەن باسىنا بايلانىستى ەكەنى كۇمانسىز. اق وردانىڭ (التىن وردانىڭ) استاناسى سىعاناق قالاسى بولىپ تۇرعان كەزدە توقتامىستىڭ ءوزى بۇل جەرگە ءتۇرلى ماقساتپەن تالاي رەت كەلگەن. ومىرىنە قاۋىپ تونگەن شاقتا ول مۇندا قولداۋشى ىزدەپ كەلۋى دە ىقتيمال.

ەگەر توقتامىس تاۋىندا جەرلەنگەن ءمايىت التىن وردا حانىنىكى ەكەنى انىقتالسا، تاريحىمىزدى تۇمشالاعان تۇمان ءبىرشاما سەيىلىپ، ۇلتتىعىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە قاتىستى قىرۋار جاڭالىقتىڭ بەتى اشىلعالى تۇر. تاريحتان بەلگىلى بولعانداي، توقتامىستى ۇنەمى قولداپ-قۋاتتاپ كەلگەن ءامىر تەمىر ول قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن قيراتىپ، دۇنيە-مۇلكىن توناپ كەتكەننەن كەيىن عانا حانمەن اشىق سوعىسقا شىعىپ، ونىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭەدى. بىزدىڭشە، حان كەيىننەن بارىپ وكىنىشپەن بارماعىن تىستەپ، قۇدايدىڭ دا، ءامىردىڭ دە قاھارىنا ۇشىراۋىنىڭ باستى سەبەبى ءوزىنىڭ اۋليەنىڭ كيەسىنە ۇرىنۋىنان دەپ بىلگەن. ونىڭ ولىمنەن قاشقان كەزدە ازىرەت سۇلتان جاققا قاراي ۇمتىلۋى دا سوندىقتان بولۋى كەرەك.

ەندى ەڭ باستى اڭگىمەمىزگە كەلەيىك. توقتامىس تاۋىنداعى وسى اقيقاتتىڭ بۇرمالانۋىنا نەگىز سالاتىن ارەكەتتىڭ باستاماشىسى – قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى تۇلعالاردىڭ باسىنا ماڭعىستاۋ تاستارىنان كەسەنە تۇرعىزىپ جۇرگەن شەبەر، بىرنەشە جوبالار مەن كوركەمدىگى ورتاڭقول ولەڭ كىتاپتارىنىڭ اۆتورى رەتىندە تانىلعان سايىن نازاربەكۇلى. بۇرىنىراق دومالاق اناعا كەسەنە تۇرعىزعاندىقتان، بۇل ءوڭىردىڭ جۇرتشىلىعى ساكەڭدى جاقسى ءبىلىپ قالعان. ول تۋرالى ءتۇرلى داقپىرتتار ءالى باسىلعان جوق. تاعى دا كەسەنە سالىپ جاتىر ەكەن دەگەندى ەستىگەندە، ءبىراز ادام تىكسىنىپ قالدى. س.نازاربەكۇلى ءسوز بولعان ءمايىتتى ادايدىڭ ابىلقايىر زامانىندا ءومىر سۇرگەن توقتامىس باتىرىنىكى دەپ جاريالاپ، بىرنەشە جەردە جيىن وتكىزىپ، ەندى سول جەردە اداي توقتامىس باتىردىڭ ء(وزىنىڭ باباسى بولىپ سانالاتىن) كەسەنەسىن سالۋعا بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتىپتى. سوعان بايلانىستى جوبا جاساپ، جۇمىسىن باستاپ جىبەرىپتى. اينالاداعى ەلدىمەكەندەردىڭ تۇرعىندارى حابارلانباي جاتىپ-اق، ماڭعىستاۋدان بىرنەشە ۆاگون قۇرىلىس ماتەريالدارىن اكەلىپ، كەسەنەنىڭ ءبىراز بولىگىن (قازىر 3 مەتردەي كوتەرىلىپ ۇلگىرىپتى!) تۇرعىزىپ تا قويعان. اداي توقتامىس دەمەكشى، سول زاماندا، ياكي XVII-XVIII عاسىرلار ورەسىندە جاۋىنگەر اداي تايپاسىنىڭ ىشىندە ەكى توقتامىس باتىر بولعانى ءمالىم. ءبىرى – قوساي اتالىعىنان، مامبەتقۇلۇلى توقتامىس تا، ەكىنشىسى – مۇڭال بولىمىنەن، اتالمىش جارىۇلى توقتامىس. س.نازاربەك ءوزى سالعان كەسەنەدە جارىۇلى توقتامىس جاتىر دەپ «شەشكەن». «جىعىلعىنعا جۇدىرىق» دەگەندەي، بۇعان قوسىمشا جەرگىلىكتى ۆاندالدار دا كول جيەگىندەگى كونە عيماراتتىڭ (مۇنارانىڭ) ورنىنان توپىراق الىپ، تاريحي جادىگەر، شىندىقتىڭ كوزىندەي ءمولدىر كولدىڭ ءوزىن ورتاسىن جارىپ بوگەن سالعان، ءبارىن لايلاپ، بىلعاپ، بۇزىپ ۇلگەرگەن! سونىڭ سالدارىنان كولدىڭ ەكىنشى بولىگى قۇرعاپ كەتكەن! تەحنيكامەن قوپارىپ قازعان ەسكى عيمارات ورنى بيىك جارقاباققا اينالىپ، قالعان بولىگى دە كولگە قۇلاعالى تۇر. تاريحي جادىگەردى بۇلدىرگەنى – ءبىر، ەكولوگيالىق زيان كەلتىرگەنى ەكى، مۇنداعى باسسىزدىقتىق شەت-شەگى جوق.

توقتامىس تاۋىنىڭ ماڭىن سوڭعى عاسىرلاردا قوڭىرات رۋىنىڭ قاراكوكىرەك اتاسىنىڭ وكىلدەرى مەكەن ەتكەن. جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە دە كولدى (توعاندى), ونىڭ اينالاسىن وسى رۋدىڭ ىشىنەن شىققاندار يەمدەنىپتى. كولدىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىندا وسى رۋدىڭ دۇنيەدەن وزعان ادامدارى جەرلەنگەن (وسى زيراتتىڭ قۇبىلا بەتىندە تاعى دا كوپ تاس قورىمدار مەن ەسكى كەسەنە جۇرناعى بار). س.نازاربەك وسى جاعدايدى جاقسى پايدالانىپ، جاقىن ماڭداعى بىرلىك، قىراش، قوسۇيەڭكى اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارىنا ەسكەرتپەستەن، تەك قاراكوكىرەك رۋىنىڭ بىرنەشە بەلگىلى ادامىمەن (ەڭ باستىسى، ولاردىڭ ىشىندە جاڭاقورعان ءساناتوريىنىڭ باسشىسى امانگەلدى ابدۋللاەۆ تا بار) كەلىسىم جاساپ، بار ماسەلەنى وڭاي شەشە سالعان. ول بۇل ىسكە كىرىسپەس بۇرىن جوعارىداعى عالىم-زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىن، قابىرلەردىڭ كونەلىگىن، اداي توقتامىستىڭ زامانىنان الدەقايدا بۇرىنعى زامانعا جاتاتىنى كوزگە قۇرالسىز-اق كورىنىپ تۇرعانىن، ەل اۋزىندا ونىڭ «حان قابىرى» دەپ اتالاتىنىن جانە اداي توقتامىستىڭ دەنەسى مەن باسى ەكى جاقتا دەيتىن اڭگىمەنىڭ مۇلدە جوقتىعىن، ءتىپتى «اداي توقتامىس سول جەردە قالىپتى» دەگەن دايەكتىڭ جازباشا نە اۋىزشا دەرەكتەردىڭ بىرىندە  دە ۇشىراسپايتىنىن، كەرەك بولسا، تاريحي ورىنعا قۇرىلىس سالۋ ءۇشىن ول جەردە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەكتىگى جونىندە مەملەكەتتىڭ زاڭى بار ەكەندىگىن قاپەرىنە دە الماعان! نەگە الماعان؟ جالعاندىققا جانىن قۇمار ەتىپ تۇرعان نە نارسە؟ اقشا ما؟ جوق، الدە قازاق مادەنيەتىن تۇرالاتىپ، تاريحىن تۇنشىقتىرۋعا مۇددەلى كۇشتەردىڭ وزگە دە كوڭىلدى ارباعان ۋادەلەرى مە؟ ءبىز ءازىر ونىڭ انىعىنا كوز جەتكىزە المادىق.  ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز – بۇدان ۇلتىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، تاريحىمىزعا، ءتىپتى وسى جوباعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءوز باستارىنا كەلەتىن ولشەۋسىز كەسىر مەن زيان. شەت جاعاسىن ايتا كەتەيىك:

1.بەرىسى ۇلت تاريحىنا، ءارىسى بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىنا

قاتىستى اسا ماڭىزدى وقيعانىڭ اشىلعالى تۇرعان جاڭا بەتتەرى مۇلدە جابۋلى كۇيدە قالادى.

2.تاريحىمىزعا قيانات جاسالىپ، وتكەنىمىز بۇرمالانىپ كورسەتىلەدى.

«وتكەندى بىلمەگەننىڭ بولاشاعى بۇلدىر» دەگەن شىندىق فورمۋلاسى بويىنشا، بۇل ۇلت تۇتاستىعىنا جانە جاس ۇرپاق تاربيەسىنە دە كەسىرىن تيگىزەدى.

3.قازاقى تانىمىمىزعا دا قايشى ارەكەت. «قۇداي اتقان وڭالار، ارۋاق

اتقان وڭالماس» دەيدى دانا حالقىمىز. ۇلتتىق تۇسىنىگىمىز بويىنشا، بۇعان حان توقتامىستىڭ دا، اداي توقتامىستىڭ دا ارۋاعى نارازى بولادى. كيەگە ۇشىراۋدان قورقۋ كەرەك! ەسى ءبۇتىن قازاق، ءدىنى ءتۇزۋ مۇسىلمان ءۇشىن بۇل بۇلجىماس قاعيدا! ەگەر وسىلاي ابىرويسىز ارەكەتتەر جالعاسا بەرەتىن بولسا، كۇنى ەرتەڭ مامبەتقۇلۇلى توقتامىستىڭ مۇنايدان بايىعان ءبىر ۇرپاعى «مىناۋ مەنىڭ اتام» دەپ، سايىن سالعان كەسەنەگە جابىسىپ جۇرمەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟! ونداي كۇن تۋسا، وعان قارسى قانداي دالەل ايتپاق سايىن-شەبەر؟..  ارينە، ولاي بولا قويماس، بىراق ءدال قازىر ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان مىنا باسسىزدىق وسىنداي كەلەڭسىز ويلاردىڭ تۋىنا ەرىكسىز جەتەلەيتىنىن ايتامىز.

ءبىز اتالمىش جۇگەنسىزدىككە قارسىلىعىمىزدى بۇعان دەيىن دە بىلدىردىك. جەرگىلىكتى جەردىڭ بەلگىلى ازاماتتارىنا ءمان-جايدى ايتىپ، جونسىزدىككە ەل بولىپ قارسى تۇرۋدى ەسكەرتتىك. قىزىلدوردا وبىلىستىق ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ باسقارماسىنا ارحەولوگ مەلس باقتىباەۆ ارقىلى اۋىزشا مالىمەت جولدادىق. بۇل ارەكەتىمىز ءىزسىز قالمايدى دەپ سەنەمىز. دەگەنمەن بۇنىڭ ءبىر ولكە، ءبىر وبىلىس كولەمىندە شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ ءارى ەكى اداي توقتامىستىڭ دا ۇرپاقتارى ءمان-جايعا قانىقسىن دەپ، سىزدەرگە حات جولداپ وتىرمىز.

مىنە، وسى ايتىلعانداردى ەسكەرە كەلىپ، جوعارىدا ەسىمدەرى اتالىپ، اشىق حات جولدانىپ وتىرعان لاۋازىمدى تۇلعالاردان وسى ىسكە تىكەلەي ارالاسىپ، ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋدى ەلدىڭ، قالا بەردى، كەلەر ۇرپاقتىڭ اتىنان ءوتىنىپ سۇرايمىز! تەز ارادا تاريحي ورىندى مەملەكەتتىك كوميسسيا تەكسەرىپ، ءتيىستى مەكەمەلەر مەن ارنايى ماماندار ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن  جۇرگىزۋى كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلە. ال زاماناۋي ۆاندالدار وزدەرىنىڭ ءجونسىز ىستەرى ءۇشىن زاڭ، حالىق الدىندا جاۋاپ بەرىپ، بۇلىنگەن تاريحي ورىندى قالپىنا كەلتىرۋگە ءتيىس! توقتامىس تاۋىنىڭ اۋماعى مەملەكەت قاراۋىنا الىنۋى كەرەك!

قۇرمەتتى نۇرلان زايروللاۇلى ادىلبەك رىسكەلدىۇلى، ارىستان مۇحامەديۇلى! سىزدەردەن ءپاتۋالى، بايسالدى شەشىم كۇتەمىز. دۇنيەتانىمىمىزعا مۇلدە كەرەعار، ۇلتتىعىمىزعا، ادامي بولمىسىمىزعا زيان عانا اكەلەتىن ارەكەت يەلەرىنە توقتاۋ سالادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ەگەر دەر كەزىندە توقتاۋ سالىنباسا، وندا ءبىز، ياعني ەل مەن جەر، ۇلت تاريحىنىڭ جاناشىرلارى، كۇرەسىمىزدى قاشان جەڭىسكە جەتكەنشە جالعاستىرا بەرەتىن بولامىز! بيلىكتىڭ ەڭ جوعارعى بۋىنىنا دەيىن جەتەمىز! كەشەگى ۇلت تاريحى مەن ەرتەڭگى ۇرپاق تانىمىنا نۇقسان كەلتىرەتىن بولسا، ەشقانداي لاۋازىم نەمەسە بەدەل يەسى بۇل جولدا بوگەت بولا الماسى حاق!

قۇلبەك ەرگوبەك، جازۋشى، پروفەسسور، ادەبيەتتانۋشى-عالىم;

ورىنباي بەكجان، تۇركىتانۋشى-عالىم;

بولات قورعانبەكوۆ، فولكلورتانۋشى، ياساۋيتانۋشى-عالىم،

اسقار دۇيسەنبى، اقىن، سازگەر، فولكلورتانۋشى- عالىم،

انار جاپپارقۇلوۆا، ايتىسكەر اقىن، ادەبيەتتانۋشى-عالىم.

Abai.kz