(جالعاسى)

قۇديارحان تەزەك تورەۇلى ابىلايحانوۆ

(1851-1930 ج.)

جەتىسۋدا كوتەرىلىس باسشىلارى قاتارىندا – توقاش بوكين، بەكبولات اشەكەەۆ، نۇقا ساتىبەكوۆ، ۇزاق ساۋرىقوۆ، تەزەك تازابەكوۆ، اۋباكiر سولتانبەكۇلى، سامالتىر ديحانباەۆ، حاساناي ادەربەكوۆ جانە ت.ب. كوپتەگەن ادامدار اتالادى.

ال، جەتىسۋداعى بار كوتەرىلىس باسشىسى قۇديارحان تەزەكوۆ (ەل بەكەر حان سايلاماعان بولار) ايتىلمادى دا. بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى، الدە ونىڭ حان ۇرپاعى بولعاندىعىنان با؟ سوۆەت داۋىرىندەگى ساياسي يدەولوگيا بويىنشا كەتكەن تاريحي بۇرمالاۋشىلىقتار قاشان تۇزەلەدى دەسەڭىزشى؟! وكىنىشتى! حاندار مەن بايلاردىڭ تۇقىمدارى ۇستەم تاپ وكىلدەرى، ولار ەشقاشاندا قاراپايىم حالىقتىڭ قامىن جەمەيدى دەگەن ىشمەرەز، «تاپتىق» كوزكاراستىڭ جەمىسى وسى.

سول كەزدەگى مۇراعاتتىق-تاريحي قۇجاتتاردى زەردەلەي قاراساق، قازاق-قىرعىز كوتەرiلiسشiلەرiنiڭ بiرلiگiنە جiك سالۋ ءۇشiن ورىس شەنەۋنiكتەرi رۋ جانە جەكە باس ارالىق قايشىلىقتاردى پايدالانىپ، كوتەرىلىسشىلەر ىشىنە «ساتقىن-جانسىزدارىن» ەنگىزىپ، ىرىتكى سالعاندارى، ال ورىسشا بiلiم العانداردى، وتارشىل ورىس اكiمشiلiگi قىزمەتiندەگiلەردi بارىنشا ءوز جاقتارىنا ۇستاپ، تارتۋعا تىرىسقانى كورىنىپ تۇرادى. مىسالى، ورىس ۇكىمەتى ومبىدان ەشمۇحامەت ابلايحانوۆتى شاقىرتىپ، كوكسۋداعى (تالدىقورعان ماڭى) قازاقتار اراسىنا بەلگiلi نۇسقاۋلارمەن جiبەرىپ، ەلدى تىنىشتاندىرۋدى تاپسىرعان.

...الاش كوسەمدەرى ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ 1916 جىلعى كوتەرىلىستى قازاقتى شەكسىز سۇيگەندەرىنە قاراماستان، اسا قولداماعاندىقتارى، قايتا قازاقتىڭ سولداتقا بارعانىن جاقتاعاندارى بەلگىلى. وسى تۋرالى ءار ءتۇرلى پىكىرلەر بار، بىزدە وي جۇگىرتىپ كورەلىك. بىرىنشىدەن، ول ءبىلىمدى ارداقتىلارىمىز قارا قازاقتىڭ بوسقا قىرىلعانىن قالامادى، ەكىنشىدەن سولداتقا بارسا جاي، قاراڭعى حالىقتىڭ كوزى اشىلا تۇسەتىنىن ويلاعاندارى انىق سەكىلدى. وعان تاعى ءبىر الاش ارداقتىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «قارتقوجا» رومانىن (بيوگرافيالىق دەۋگە بولادى) وقي وتىرىپ، كوز جەتكىزەمىز. سوندا مايدانداعى ءبىر قازاقتىڭ ساۋاتتى تاتارمەن اڭگىمەسى كەلتىرىلگەن ەپيزود بار، ياعني كەشە عانا تۇك كورمەگەن قىر جىگىتىنىڭ سوعىستى دا، بار قارۋ تۇرلەرىن دە، اسكەر ءتارتىبىن دە، ەۆروپا مادەنيەتىن دە كورگەنى (قىرعىن بولسا دا), وي تۇيىندەگەنى، قازاقتىڭ سونشالىقتى ارتتا قالعانىنا كۇيىنگەنى تۋرالى ت.ب. ويلارى ايتىلىپ، ەلىنە دەگەن ساعىنىش، سۇيىسپەنشىلىگى ارتا تۇسكەنى باياندالادى. تاۋەلسىزدىكتى قان كەشىپ، كوپتەگەن قۇرباندىقپەن العان ەلدەردىڭ ەرەكشە باعالايتىندىعىنىڭ تابيعي ءبىر زاڭدىلىعى بار ەكەندىگىنە قازىرگى ومىردە دە كوز جەتكىزۋگە بولادى دەپ تۇيىندەيمىز. الاش كوسەمدەرى ءبىرىنشى كەزەكتە وسىنى ويلاعان بولار.

...ارتىنان جازالاۋشى وتريادپەن قۇديارحان ۆەرنىيعا الدىرىلىپ، جەتiسۋ وبلىسىنىڭ اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى فولباۋم تاراپىنان قىسىمعا تۇسكەن. ءوزى «التىنەمەلدەگi حالىققا عانا جاۋاپ بەرەمiن» دەپ ولىمنەن ارەڭ امان قالادى.

قۇديارحان (قولعا ءتۇسىپ تۇرىپ) مەن توقاش بوكيننىڭ سول جولى ءتىرى قالعانىن گەنەرال-گۋبەرناتور فولباۋمنىڭ (وتارلاۋشى ورىس ۇكىمەتىنىڭ) ەل تۇگەلدەي كوتەرىلە بەرمەسىن دەگەن ساياساتى ەكەنى قازىر تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە جەتىسۋدىڭ كوزى اشىق ازامات، قايراتكەرلەرى الاش كوسەمدەرىنەن ەلدى تىنىشتاندىرىپ، سولداتقا بارۋعا ۇگىتتەۋ تۋرالى تاپسىرمالار الۋلارى دا ابدەن مۇمكىن دەپ سانايمىز...

بۇل جولى ولىمنەن قۇتىلعانىمەن قۇديارحاندى ورىس ۇكىمەتىنىڭ جانسىزدارى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاپ، ءار باسقان قادامىن اڭدىپ وتىردى...

...ودان كەيىنگى توڭكەرىس، قىزىل مەن اقتىڭ ارى-بەرى ساپىرىلىسۋى، قازاق اۋىلدارىن توناۋ، اتىپ-اسۋ جانە 1920 جىلدان باستاپ جايلاعان اشارشىلىق التىنەمەل ءوڭىرىن دە اينالىپ وتپەدى. ەسكە الۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى!

التىنەمەل تاۋلارىندا «كىسى قىرىلعان»، «ادام ولگەن»، «بورشابۇلاق قىرعىنى» (زەرتتەلمەگەن) (ا. اقىلبەكوۆتىڭ باباسى اقىلبەك، ىنىلەرى اقىلباي، كەنجەبەكپەن بىرگە وپات بولعان) ت.س.س. جەر اتتارىن ۇلكەندەر «مۇنداعى ەل قىتايعا قاشقاندا ورىستار قۋىپ پۋلەمەتپەن، مىلتىقپەن اتىپ قىرعان» دەپ تۇسىندىرەتىن.

...قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىق جەتىسۋ ەلىنە زور ناۋبەت، زوبالاڭ اكەلدى، ءبىر عانا مىسال رەتىندە كەلتىرەيىك: الماتى وبلاتكومىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، وبلىستان 1932 ج. بارلىعى 32906 شارۋاشىلىقتىڭ 31005-ءى ء(بىر نەمەسە بىرنەشە وتباسىلار) باسقا ەلدەرگە قاڭعىرىپ، اۋىپ كەتكەن (قحر – 7730; قىرعىزستانعا – 8082; باسقا جاقتارعا – 842) [7]. ادام ادامدى جەۋ فاكتىلەرى كوپتەپ كەزدەسكەن. سول جىلداردا (1921-22; 1930-33) جەتىسۋدا سوۆەت وكىمەتىنىڭ قاندى قىرعىندارىنا، اسىرا سىلتەۋ ساياساتىنا قارسى تۇرعىنداردىڭ الدەنەشە كوتەرىلىستەرى ورىن العان: اقكول كوتەرىلىسى (1930. بالحاش اۋدانى. 11 ادام سوتسىز، تەكسەرۋسىز اتىلعان. ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق.), باقالى (1930. ناۋرىز. بالقاش اۋدانى. تۇرعىندار اقسۋ، الاكول، سارقان اۋداندارىندا زومبىلىققا قارسى كوتەرىلىس باستالعانىن ءبىلىپ، سوۆەت وكىمەتىنە قارسى شىقتى. اياۋسىز باسىلدى، 12 ادام اتىلىپ، 16 ادام سوتتالدى.) جانە بالقاش-شوقپار كوتەرىلىستەرى (57 ادام تۇتقىندالىپ، 30-ى اتىلىپ، 20-ى سوتتالعان). 

التىنەمەل ەلى دە ءدال وسىنداي ۇرەي تۋعىزاتىن سۇمدىقتاردى باستان كەشتى. حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ونەر جۇلدىزى توقسىن مارقۇمنىڭ اكەسى قۇلىبەك قاريانىڭ 1960 جىلدار سوڭىندا (كەربۇلاق اۋدانى، قويانكوز اۋىلى) ايتقان ءبىر اڭگىمەسىن كەلتىرەلىك: «...1923 جىلدار شاماسى بولۋ كەرەك، ەل ابدەن اشىقتى. كەي جەردە ادام ادامدى جەگەن دەگەندى ەستىپ جۇردىك. سەنەسىڭدەر مە، اشەيىندە تاۋدا جىرتىلىپ ايىرىلاتىن اڭ دا قالمادى. سوندا بولسا، تەنتىرەپ تاۋ مەن دالانى كەزەمىز، قاقپان قۇرىپ، ءشوپتىڭ ءتۇرلى تامىرلارىن قازامىز، سارشۇناقتىڭ ىنىنە سۋ قۇيامىز. بىردە ءوزىمىزدىڭ وسى ءجۇز اسۋدىڭ ماڭىندا ۇلكەن ءبىر ۇڭگىر بار ەدى، سودان ىڭىرسىعان داۋىستار ەستىپ، جاقىندادىم. نە ەكەن دەپ قاراسام ۇڭگىر اۋزى تاسپەن باستىرىلىپتى، اقىرىن قوزعاپ اشتىم. قاراسام، و سۇمدىق-اي، وڭشەڭ شۇپىرلەگەن ءتىرى ولىك جاس بالالار. ۇلكەنىرەكتەرى كىشىلەرىن قۇشاقتاپ، الدارىنا ساپ وتىر. ۇڭگىر اۋزى اشىلا سالىسىمەن جاڭاعىلار شىرىلداپ جان-جاققا قاشتى. بەينە ءبىر جابايى اڭ دەرسىڭ. ارەڭ دەگەندە قازىر نان بەرەم دەپ جيناپ، قايتا تاسپەن باستىردىم. سودان نە بولعانىمدى بىلمەيمىن، اۋىلعا جەتىپ قۇلاپپىن، كوپ جاتىپ اۋپىرىممەن ولمەي قالدىم عوي. كەيىن ويلاسام سول بالالار مىنا ءوزىمىزدىڭ كەرەيلەردىكى سەكىلدى، اكەلەرى يت-قۇسقا جەم بولماسىن دەپ ۇڭگىرگە قاماپ كەتكەن ءتارىزدى. سول سۋرەت ءالى كۇنگە ەسىمنەن كەتپەيدى. ۇڭگىرگە كەيىن قايتا بارۋعا ءداتىم شىدامادى...». مىنە، ەلىمىز وسىنداي سۇمدىقتاردى باستان كەشىرگەن. دۇعا ەتەلىك!

ودان كەيىنگى 1930 جىلدارى دا التىنەمەل ەلى كوپكە دەيىن وڭالماعانى انىق. سول وقيعالاردىڭ كۋاگەرى بولعان جازۋشى قۇرمانباي يگىلىكۇلى تولىباەۆ

(شەلەك اۋدانى، اسى جايلاۋى. 1928) اقساقال تۋرالى ەستەلىكتەردە بىلاي جازىلعان: «...اكەسى يگىلىك ىلەدەگى قالقان، ماتاي تاۋلارىن قونىس ەتكەن. كەڭەس ۇكىمەتى بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان سوڭ، ەل ءىشى جىك-جىككە ءبولىنىپ بۇلىنگەن تۇستا يگىلىك تۇرتپەك كورىپ، قىسىمعا تاپ بولىپ، ىلەنىڭ وڭتۇستىك بەتىندەگى اكەسى اڭ اۋلاپ، مەكەن تۇتىپ جۇرگەن توعايلى ءوڭىر اقتوعان مەن قىزىل جيدە دالاسىن قىستاپ، ءبىراز جىل اسسى، قاراقارا جايلاۋلارىنا شىعادى.

1930 جىلدارى كۇرەڭبەل وڭىرىندەگى ەل كەڭەستىك قىزىل قىرعىنعا قارسى نارازىلىق ءبىلدىرىپ، باس كوتەرەدى. سول ارپالىستا شاڭقانايدىڭ اتاقتى بايى اسۋبايدىڭ نەمەرەلەرى، يگىلىكتىڭ جۇبايى كەنجەبالانىڭ ىنىلەرى الماباي مەن جيدەباي جانە ءوزىنىڭ ءىنىسى يگىسىن وققا ۇشادى. ءسويتىپ، بوسقىندىق باستالادى دا، ەل قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى. ات-كولىگى سايلارى شەتكە اۋىپ، جان ساۋعالايدى. كەنجەبالانىڭ ءبىر ءىنىسى بايتەرەك وسى تۇستا قۇلجا قالاسىنا اۋىپ كەتەدى دە، 20-شى جىلدارى بارعان، جەتىسۋ الاش پارتياسىنىڭ ءبىر قايراتكەرى، ناعاشى اعاسى يسا تورەنى پانالايدى. قۇلجادا جەتىسۋ الاش پارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ىبىرايىم جايناقوۆ تا بار ەدى. بۇلار مۇندا دا اعارتۋشىلىق قىزمەتىن جالعاستىرا بەرەدى. ال يگىلىك ءوزىنىڭ تۋعان مەكەنىنە قايتا ورالا المايدى. اقتوعانعا ءۇي سالىپ تۇرىپ قالادى.

بۇل كەزدە الاتاۋدىڭ ەتەگىن قىزىل يمپەريانىڭ تەمىر شەڭگەلى ءبۇرىپ، جوقشىلىق، جۇت جايلايدى. اشتىقتىڭ ارانى اشىلادى. ونىڭ ۇستىنە باردام ادام رەتىندە يگىلىككە سالىقتى ۇستەمەلەي سالادى. سونىڭ سالدارىنان ءۇيىنىڭ باسىنا اشارشىلىق پەن جوقشىلىق قاۋپى تونەدى. ءبىر شارۋاشىلىقتى باسقارىپ جۇرگەن ءىنىسى يگەنباي اعاسىنا تاعى ءبىر كەسىردىڭ جابىساتىنىن بىلەدى دە، ەندى توناۋعا ءتۇسىپ، جەر اۋدارىلاتىنىن ايتادى. سودان يگىلىك 1930 جىلدىڭ قىراۋلى كۇزىندە قىتاي اۋىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. تۋىستارىنان يگەنباي باستاعان وننان استام ءۇي ەرەدى. ىلەنىڭ قىتايداعى وڭىرىندە قىرقالارى سۋسىز بولعانىمەن، جەرى كەڭ سارىبۇلاق وزەنى سالاسىنىڭ ادىرلارىن مەكەن ەتەدى. شولگە استىق ەگىپ، مال ءوسىرىپ، قاتارعا قوسىلادى.

1934 جىلعى قىستىڭ ورتاسىندا قۇرمانبايدىڭ شەشەسى، كەنجەبالا دۇنيە سالادى. اكەسى قابىرعاسى قاتپاعان بالاسىن جۇدەتپەۋ ءۇشىن قۇلجا قالاسىندا تۇراتىن ناعاشى اجەسى ءتاجيدىڭ قولىنا اپارىپ قويادى. سول جىلدىڭ كۇزىندە قۇرمانباي قۇلجا قالاسىنداعى «شاريق» (شىعىس) دەپ اتالاتىن ۇيعىر مەكتەبىنىڭ تابالدىرىعىن اتتايدى.

... اۋىپ بارعانداردىڭ ەلدى ساعىنۋى كۇشەيەدى. «ەلگە كەڭشىلىك ورناپتى، قىسىمشىلىق جاسالمايدى ەكەن» – دەگەن قاۋەسەت تارايدى. ءبىر توپ زيالىلار سونىڭ انىعىن ءبىلىپ كەلۋگە بايتەرەكتى جۇمسايدى. سول كەتكەننەن ول قايتا ورالمايدى. سودان-اق ەل ءىشىنىڭ ءحالى ءالى وڭدى ەمەس ەكەنىن سەزەدى.

ال 1939 جىلى شىعىس تۇركىستاندا دا قازاق-ۇيعىر زيالىلارىن جاپپاي تۇتقىنداۋ ناۋقانى باستالادى. ايماقتىڭ قازاق-قىرعىز اعارتۋ ۇيىمىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن بۇرىنعى الاش قايراتكەرلەرى ىبىرايىم جايناقوۆ پەن يسا تورە دە قاماۋعا الىنادى. يسا تورەنىڭ قورا-جايى تاركىلەنەدى. ءسويتىپ، ولكەنىڭ بيلەۋشىسى شىڭ-شيتساي از ۇلتتاردىڭ القىمىن قىسادى. حالىق ىشتەن كۇڭىرەنەدى...». وسى ەستەلىكتەن-اق اۋقاتتى ادامنىڭ كورگەن قورلىعى قانداي بولسا، التىنەمەلدىڭ جاي شارۋالارى قانشالىقتى قيىنشىلىقتار كورگەندىگىن قاراي بەرىڭىز! 1920 جىلداردان 30 جىلدار اياعىنا دەيىن بۇل جاقتاعى قىزىل سوۆەت ۇكىمەتى ەلدى تاپ-تاپقا ءبولىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ساياساتىن باستادى.

«ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەمەكشى كوبىنەسە كەشەگى ۇرى-قارىلارعا، دىمدارى بولماعان تەكسىزدەرگە قارۋ بەرىلىپ، ەلدىڭ بەتكە ۇستارلارىنا، تياناقتى شارۋاقورلارعا قارسى ارانداتۋ جۇرگىزىلدى. ولاردىڭ ءبىرشاماسىن الدىڭعى كىتابىمىزدا، باق باسىلعان ارنايى ماقالامىزدا («كاجدىي سترەميتسيا ك يستوكام») اتاپ وتكەن ەدىك، قايتالاپ جاتپاي-اق قويالىق.

وسىنداي ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن-قىستاۋدا قۇديارحان باستاعان ەل اعالارىنىڭ بار تاپقان امالى بۇنداعى ەلدى قىتاي جەرىنە اسىرۋ بولسا كەرەك. زەردەلەي قاراساڭىز ول كەزدە، جالپى شىعىس تۇركىستاندا قىتاي مەملەكەتىنىڭ ۇستەمدىگى باسىم ەمەستىگىن ەسكەرسەك، ودان باسقا جول دا جوق ەدى...

بيىل قر الماتى وبلىستىق ۇقك (كنب) دەپارتامەنتى مۇراعاتىنا سۇراۋ جولداپ، قۇديارحان سۇلتان تۋرالى مالىمەتتەرمەن (قىلمىستىق ءىس) [4] تانىسۋدىڭ رەتى كەلدى.

شىنىمىزدى ايتساق، بۇل دەرەكتەر سۇلتان تۋراسىنداعى قۇپيالاردى تۇگەلدەي اشۋعا كومەكتەستى دەي المايمىز. الايدا، بۇرىن بەلگىسىزدەۋ بولىپ كەلگەن ءبىراز نارسەگە قانىقتىق. قۇجاتتار ىشىندە سۇلتاننىڭ ءوزى، باسقا كوپتەگەن كۋاگەرلەر (تۇرىكپەن، ارعىن، اقبۇىم، قاراشاپان، تولەڭگىت ت.ب. دەگەن سياقتى ەلدەرى دە جازىلعان) بەرگەن سۇراقتىڭ حاتتامالارى (پروتوكولى دوپروسوۆ) بار.

ءىس [4] بارىسىندا تۇسىنگەنىمىز: التىنەمەل جەرى قازىرگى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى (شاعان، قوتىرقاي، كوكسۋ بولىگى) تالدىقورعان اۋدانىنا، ورتالىق-باتىس بولىگى (سارىوزەك، ارحارلى) مالايسارى اۋدانىنا، ال كۇنگەي جاعى وكتيابر اۋدانىنا قاراعان. سول وكتيابر اۋدانىنا قاراستى № 2 اۋىلدان 1930 جىلدىڭ سەنتيابرىندە قۇديارحان ۇستالىپ، الدىمەن قوعالىعا، سوسىن الماتىعا اپارىلعان. سوۆەت وكىمەتىنە قارسى شىعىپ، قارۋلى «باندا» ۇيىمداستىرعان دەگەن ايىپ تاعىلعان. الدەبىر كۋاگەرلەردىڭ ايتۋى بويىنشا سوۆەت وكىمەتى ورناماي تۇرىپ، مىڭداعان مال ايداعان ءىرى فەودال، حان جانە بولىس بولعان. سول ۋاقىتتا 25 ادامنان تۇراتىن «باندا» قۇرىپ (ىشىندە اتاقتى نۇرتازينوۆ ومار تورە، قارابەكوۆ بەكتاس، قۇديارحاننىڭ ۇلى ومار، قۇستانوۆ ءالىمجان ت.ب. بار) ەلدى قىتايعا قاشۋعا ۇگىتتەگەن، وعان كوزى اشىق اۋىل سوۆەتىندە ىستەگەندەر (راقىمباي مىقتىبەكوۆ، دوسجانقۇل سامىلتىروۆ – ا. اقىلبەكوۆتىڭ اتاسى التايدىڭ ناعاشىلارى، جالايىر، «قاراشاپان») كومەكتەسكەن...

...ىستە (سۋرەتى جوق) قۇديارحان سۇلتاننىڭ 1951 جىلى تۋعاندىعى (79 جاستا), باۋىرىنىڭ (قاي باۋىر ەكەن سۇراعى تۋىنداپ تۇر!) ايەلىنە امەڭگەرلىكپەن ۇيلەنگەندىگى، ونىڭ قازىرگى ۋاقىتتا قايتىس بولعاندىعى، وتباسىندا 5 ادام، ءبىراز عانا مالدارى بار ەكەندىگى ايتىلعان.

قۇديارحان سۇلتاننىڭ ءوز قولىمەن جازعاندارىنىڭ (مارجانداي ارىپتەرمەن، تازا ورىسشا) ءبىراز جەرىن كەلتىرە كەتەيىك (سوزبە-ءسوز قازاقشاعا اۋدارعان اۆتور): «...مەن ەگەر الدىڭعى سۇراقتا بار شىنىمدى ايتپاسام، وعان سەبەپتەر بار. شىنىمدى ايتايىن مەن حان اۋلەتىنەن (حانسكوگو رودا) شىققانمىن، اكەم پولكوۆنيك، حان تەزەك ابلايحانوۆ. مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا ءبىلىمدىمىن. 5 جىل ورىنبور (ورەنبۋرگ) گيمنازياسىندا وقىعانمىن (ويلاپ قاراساق، ورىنبوردا 1865 جىلدار شاماسىندا وقىعان بولادى، ياعني ءتيىستى قۇجاتتار ورىنبور ارحيۆىنەن شىعۋى كەرەك), الايدا تولىق بىتىرمەي كوپتەگەن ىستەر شىعىپ، جەتىسۋعا قايتىپ ورالعانمىن. مەنى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى جانە سىيلايدى...». ەلدىڭ ءبارى جاقسى كورەدى دەگەنىنە وسى ىستەگى قارابەكوۆ بەكتاس (1905-1989) اتانىڭ (سۋرەتى بار) (مالايسارى اۋدانى، № 7 اۋىلدان ۇستالعان. وتباسىندا 5 جان، كۇنكورىسكە ءبىراز مالدارى بار) حاتتاماداعى (پروتوكول دوپروسا) جاۋاپتارى دالەل بولعانداي: «...قۇديارحان، بالاسى ومار، قۇنداقباي، نۇرتازينوۆ ومار، ت.ب. ەشقانداي دا «بانديت» ەمەس، ءبارىن دە تانيمىن. ەشكىمگە ءتيىسىپ كورگەن جوق، ال سىزدەر «باندا» دەپ وتىرعان ءالىمجاندارىڭىز بىزگە جولاي دا المايدى، قورقادى. «ۆينتوۆكانى» تۇياقباەۆ ەرنازار ەكەۋىمىز بىرگە الماتىدان ساتىپ الدىق. اڭ اۋلاۋعا قولدانامىز. ۇكىمەتكە وتكىزۋ كەرەكتىگىن بىلمەدىك...». بۇدان بەكتاس اتانىڭ ەشكىمدى ساتپاعانىن كورىپ وتىرمىز جانە كۋاگەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءدال سولاي ىستەگەن، دەگەنمەن، وكىنىشكە وراي، ساتقىندار دا كەزدەسكەن ەدى...

ءىس سوڭىنداعى (1930. 19 نويابر. الماتى.) اتىشۋلى «ۇشتىكتىڭ» (پپ وگپۋ كسسر) ۇكىمىمەن (ست. 58-1 جانە 59-3) تەزەكوۆ كۋدايرقان (79 ج.), بالاكيرەۆ گ.، بايداۋلەتوۆ ايازباي (38) اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. تۇبەكباەۆ ەرنازار («قاراشاپان»), سامالتىروۆ دۇيسەنقۇل (30 ج. «قاراشاپان»), مىقتىبەكوۆ راحىمبەك (33 ج. «قاراشاپان»), سارسەكوۆ سەيىتقازى (26 ج. «سىپاتاي»), امانجانوۆ ابدراحمان دەگەن كىسىلەر 3-5 ء(بىرازى ودان دا كوپ) جىلعا سوتتالعان. مال-مۇلىكتەرى تاركىلەنسىن دەلىنگەن.

ونداي مال-مۇلىك تە ەشكىمگە وپا اكەلمەگەن بولار. شەيىتتەردىڭ جاندارى ءجانناتتا بولسىن دەيمىز!

...مىنە وسىلاي 1916 جىلى وتارلاۋشى پاتشا ۇكىمەتى ولتىرمەگەن ەلىم دەپ ەگىلگەن اسىل تۇقىمدى ەسىل ەر، قۇديارحان بابامىز رەپرەسسيا قۇربانى بولدى، ونىڭ 79-80 جاستاعى قاريا ەكەندىگىنە دە ەشكىم قارامادى... 

الدىندا ايتقانىمىزداي بۇل ىستەگى ماتەريالدار قۇديارحان تۋرالى كوپتەگەن سۇراقتاردى اشۋدىڭ ورنىنا، كوپتەگەن ماسەلەلەردى تۋىنداتىپ وتىر. زەرتتەۋلەر ءالى دە جالعاسا بەرمەك...

...اعايىن اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىرماس ءۇشىن كوپ نارسەلەردى (اناۋ انانى ساتقان ەكەن دەگەن سياقتى) ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى دە شامالى شىعار (نەگىزىنەن وندايلاردى تالايلار-اق بىلەدى، سوندا دا بولسا). وتكەن ءوتتى، قازىرگى كەزدە ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعىن، بىرلىگىن ويلاۋىمىز قاجەت جانە كەشە عانا سوۆەت داۋىرىندە اتالارىمىزدىڭ ءبىرىن «بانديت»، ءبىرىن «رەۆوليۋتسيونەر» دەپ جۇرگەن بولساق، ەندى كەپ ولاردىڭ ءبىرىن ماقتاپ، ءبىرىن داتتاماي-اق قويالىق! ولاردىڭ بارلىعى دا سۇرقيا ساياساتتىڭ قۇربانى ەكەندىگىن ەستە ۇستاپ، تاعزىم ەتەلىك!...

كەيبىر كىسى، جەر اتتارىنا تۇسىنىكتەر

*بەكبولات اشەكەەۆ - قىرعىز-قازاققا تانىمال ۇلى ءجۇزدiڭ جانىس رۋىنىڭ بيi اشەكەي دايىربەكوۆتiڭ ۇلى.

*ۇزاق ساۋرىقوۆ – البان، بۇعى، سۋانعا بەلگiلi ساۋرىق باتىردىڭ ۇلى.

*تەزەك تازابەكوۆ – قازاق-قىرعىزعا بiردەي ايگiلi الباننىڭ باتىرى تازابەك پۇسىرمانوۆتىڭ ۇلى.

*اۋباكىر سولتانبەكۇلى (1871-1930) - تازابەك پۇسىرمانوۆتىڭ نەمەرەسى. 1916.22.06. كۇنى ۇزاق، جامەڭكە (1838-1916 قاراقول), اۋباكىر ۇشەۋى ۇستالىپ، قاراقول (پرجەۆالسك) تۇرمەسىنە قامالعان، اۋباكىر ودان قاشىپ شىعىپ قحر ءوتىپ كەتكەن.

* يسا تورە – قۇرمانباي تولىباەۆتىڭ التىنەمەلدەن دەگەنىنە قاراي اقىلبەكوۆتەردىڭ ءبىر اتاسى بولار دەپ ويلايمىز. ۇلكەندەردەن ساعىندىقتىڭ ەكىنشى ۇلى، ءبىلىمدى كىسى ەدى، قاشقىندا قىتاي اسىپ، اتى-ءجونىن وزگەرتىپ كەتكەن دەگەندى ەستىگەنبىز. انىقتالادى.

* بەكتاس قارابەكوۆ – ءىس بويىنشا 1905 جىلى تۋعانىن انىقتادىق، ءوزى 5-6 جاس قوسىپ ايتۋشى ەدى. كەربۇلاق اۋدانى، شاڭقاناي اۋىلىندا تۇرىپ، قايتىس بولدى. سول ماڭداعى بار تورەلەردى انىقتاۋداعى ايتقان اڭگىمەلەرى وتە ماڭىزدى. الدىڭعى بىرنەشە ماقالالارىمىزدا اتالادى.

قولدانىلعان ادەبيەت.

1. ازامات اقىلبەكوۆ. تەزەك تورە. «وفسەت». تالدىقورعان. 2013. [1]

2. ن. يۆلەۆ. «سۋلتان تەزەك تورە» پروستور. الما-اتا. 1993. [2]

3. ارمان قيات (احمەتوۆ) «ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارى» 2014 [3]

4. دەلو №4341. «پو وبۆينەنيۋ كۋدايرحانا تەزەكوۆا. سەنتيابر-وكتيابر. 1930گ. ارحيۆ دەپارتامەنتا كنب پو الماتينسكوي وبلاستي. [4]

5. «قازاقستان تاريحى ورىس جازۋ كوزدەرىنەن 16-21 ع.ع.(وجك)» 8- توم. [5]

6. الماتى قالاسىنىڭ تاريحى تۇلعالار كەلبەتىندە. قر بجعم عك. ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى. الماتى 2010. [6]

7. جەتىسۋ ەنتسيكلوپەدياسى. «ارىس». الماتى. 2004. [7]

8). چ.چ.ۆاليحانوۆ پسس. 1 توم [8]

9) قۇرمانباي تولىباەۆ «ەستەلىكتەر» [9]

10) حان ءادىل ۇرپاعى، پروفەسسور امان شوتاەۆتىڭ اتا-اجەلەرىڭنىڭ ايتقاندارىنان جيناقتاعان اڭگىمەلەرى [10].

امان شوتاەۆ, پروفەسسور، ابىلايحاننىڭ جەتىسۋداعى ۇلى حان ءادىلدىڭ ۇرپاعى. الماتى.

ازامات اقىلبەكوۆ، پۋبليتسيست، ولكەتانۋشى. تالدىقورعان.

Abai.kz