قازىرگى زاماندا  ۇلتتىڭ ىدىراۋالدى پروتسەسىنىڭ ەڭ قاۋىپتى جاعى قوعامنىڭ «تەك قانا جيعان-تەرگەنىنە ءماز وليگارحيالىق توپ» جانە «تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋعا قاۋ­قارسىز كەدەيلەر» دەپ بولىنۋىندە عانا ەمەس، ەندى، بۇل ء«بولىنىس» رۋحاني دەڭگەيگە اۋىز سالا باستادى. مۇنداي فاكتورلار اياق الىپ جۇرگىسىز جاعداي تۋدىرادى. مىسالى، قازىر ءار دىنگە سىيىناتىن تۋىستارى بار مىڭداعان اۋلەتتەر بار. ونداي ء«دىني ىدىراۋدان» كورشىلەرىم دە، جاقىن دوستارىم دا، تىپتەن، ءوز اۋلەتىمىز دە امان قالا المادىق. ال، قازىرگى تىلدىك نەگىزدە قالىپتاسقان «مەنتالدىق ىدىراۋشىلىق» جان-جاقتى كەزدەسەدى: كەز كەلگەن قازاق اۋلەتىندە «قازاقى بولمىس» پەن «ورىستانعان بولمىستىڭ» كۇندەلىكتى «قاقتىعىسىپ قالۋى» (تۇسىنىسپەۋشىلىگى) تۇراقتى كورىنىسكە اينالعان… ونىڭ سەبەپ-سالدارىن عالىمدار دا تالقىلاپ جاتىر.  مىسالى، بەلگىلى قوعامتانۋشى ءادىل تويعانباەۆ ول تۋرالى بىلاي دەيدى: «قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددە تۋرالى كۇرەسىنە تىيىم سالىنعان. بۇل بۇرىنعى (كەڭەستىك – ءا.ب.) جاعدايدىڭ جالعاسى دەسەك تە، ەندى، ونى وزگەرتپەسە بولمايدى. ساياسي ەليتا بۇل ماسەلەدەن باسىن الىپ قاشقان سايىن، قازاقتىڭ «ۇلتتىق ماسەلەسى» ۇلت مۇددەسىنەن اۋلاق وزگە توپتاردىڭ، تىپتەن، «كىم بولسا سونىڭ» اينالىساتىن ءىسى بولادى». ەندى، ءا.تويعانباەۆتىڭ مىنا ويىنا نازار اۋدارايىق: «سوقىر ۇلتشىلدىق» ۇلتقا قارسى ارەكەت جاسالىپ جاتقان ورتادا تەز ءوربيدى جانە سونىمەن بىرگە، بۇل − ۇلتتىڭ كۇردەلى وزگەرىستەرگە ءازىر ەمەستىگىن دە بىل­دىرەدى. ەگەر، ۇلتتى وسىنداي – «ىرگەلى ىستەرگە دايارلاۋ» الدىن-الا ويلاستىرىلماسا، ۇلتتىڭ كوزى اشىلماسا، وندا ول «جاپاندا جالعىز قالعانداي» كۇيگە تۇسەدى. سوندىقتان، ونداي ۇلتشىلدىق كەز كەلگەن جاڭالىققا ۇركە قارايدى»…، دەي وتىرىپ، «وندايعا ءبىزدىڭ اعا بۋىن بەيىم. ولاردىڭ وسى ورالىمسىزدىعىن مويىنداۋى – وزدەرىنىڭ كوشتەن قالىپ قويعانىن مويىنداۋى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى. ارينە، مۇنداعى ءا.تويعانباەۆتىڭ «قازاق ۇلتشىلدارىنا» قاتىستى استامشىل كوزقاراسىن «جىلى جاۋىپ» قويساق تا، ونىڭ ءسوز استارىندا ءبىرشاما شىندىق بار ەكەنىن مويىنداۋ قاجەت. مىسالى، ەلىمىزدەگى ءدىني قايشىلىقتىڭ پايدا بولۋىنىڭ نەگىزىندە ء«دىني ساۋاتسىزدىق» جاتقانىن ايتار ەدىك. ۇلت ماسەلەسىندە دە جالاڭ ۇراندار ساۋاتسىزدىقتان باستالىپ، راديكالدانۋعا اكەلەدى. ول قوعامدى قازىرگىدەن  بەتەر قاۋىپتى جاعدايلارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن.  ەگەر، جوعارىداعى تەزيسكە مۇقيات نازار سالساق، وندا ونىڭ ول ءسوز كەيىنگى كەزدە قانات جايا باستاعان «قازاق ۇلتشىلدىعىنا» سەنىمسىزدىك جانە قازاق ۇلتىنىڭ «تاريحي ميسسياسىن» اتقارا الۋىنا كۇمان بولىپ شىعادى. سەبەبى، ول تەزيستە قازاقستاننىڭ ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە − ەڭ الدىمەن، «قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتى» ەكەندىگى جانە قازاق ۇلتىنىڭ جەتەكشىلىك فاكتورى مويىندالمايدى. مىنە، ءبىز بۇل مىسالدان جوعارىدا اتاپ وتكەن «ىدىراۋ پروتسەسىنىڭ» تەك تۇرمىستىق-رۋحاني ورتادا عانا ەمەس، عىلىمي-ساراپتامالىق دەڭگەيدە دە كورىنىس تاۋىپ وتىرعانىن بايقايمىز! بىراق، ادىلەتكە جۇگىنسەك، كەز كەلگەن ساراپ­تاما الدىمەن قازاق ۇلتى تەك ءوزىنىڭ مەملەكەتىندە عانا ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا يە بولا الاتىندىعىن مويىنداۋى قاجەت قوي؟ تەك، سوندا عانا شىندىققا قول جەتەدى. بىراق، قازاقتى «الەمدىك ۇلت»  قاتارىنان كورگىسى كەلەتىندەرگە ول قاجەت ەمەس. ولاي بولسا، وندايلار ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى باستاپقى سانايتىن اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ «كەرتارتپا» بولاتىنى – وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى دە! ماقۇل دەلىك − قازىرگى كوپ جازعىشتار تۋرالى ء«بىلىمى مەن ءومىر تاجىريبەسى جەتپەگەن» دەپ، كەشىرىممەن قاراۋعا دا بولار. بىراق، كەيدە اتاعى مەن اقىلى «جەر جارعان» اتاقتى قازاقتىڭ ءوزى وسىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتسە – نە دەمەكپىز؟ مەن بۇل جەردە بارىمىزگە ۇلگى ولجاس اعا − ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى ايتپاقپىن.  جاقىندا عانا ول ءباسپاسوز بەتتەرىنەن جاريالى تۇردە قازاقتىڭ اي اتى «مامىر» تۋرالى «چتو زا نازۆانيە «مامىر»؟ منە ەتو نازۆانيە سلىشيتسيا كاك «مام-مىر-ر-رر» دەدى. ءبىز ورىس تىلىندە جيىركەنىشتى بىلدىرەتىن «بر-ر-رر» دەگەن دىبىستىڭ ء(سوز دەۋگە تاتىمايدى) بار ەكەنىن بىلەمىز. ولجەكەڭ، ءسويتىپ، قازاقتىڭ «مامىر» ءسوزىن عانا قور ساناپ قويمادى، ول قازاقتىڭ ءتىلىن قورلاپ تاستاعانىن ءبىلدى مە؟ ءتىلىمىزدى جيىركەنىشتى، لاس نارسەگە تەڭەگەنىن ۇقتى ما؟ ەندى، مۇمكىن، «ولجەكەڭ ايتتى» دەپ قازاقتار تىلىنەن «ڭ» ءارپىن الىپ تاستاۋى كەرەك بولار؟ ءسويتىپ، بالكىم «ماڭقا» دەگەن اتاقتان قۇتىلارمىز؟.. ال، بىزدەگىدەي ء«و»، «ع»، «ڭ»، «ۇ» دىبىستارى بار فرانتسۋزدار نە ىستەمەك؟ مۇمكىن ولجەكەڭ پاريجگە قايتا بارىپ، ولارعا دا وسى «اقىلىن» ايتار – «الەم ادامى» عوي! ال، راسىنا كەلسەك، بۇل قازاقتىڭ ءبۇتىن بولمىسىنىڭ ىدىراۋىنىڭ جوعارى – زيالىق قاۋىم توڭىرەگىندە دە ورىن الىپ ۇلگەرگەنىنىڭ ايقىن كورىنىسى بولىپ تابىلادى. ولجاس اعانىڭ جوعارىداعى سوزىنەن كەيىن قازاق بىرىگە تۇسكەن جوق، كەرىسىنشە تاعى دا قاق جارىلدى: «قازاق ەمەس» قازاقتار – قازاقتىعىنان الشاقتاي ءتۇستى، قازاقتارى – «قازاقتىعىنا» قور بولا ءتۇستى… تاعى ءبىر مىسال: جۋىردا اقىن امانحان ءالىم بەلگىلى رەجيسسەر بولات اتاباەۆتىڭ «منوگيە پرەدستاۆيتەلي ستارشەگو پوكولەنيا ۆۆوديات ۆ زابلۋجدەنيە ناشۋ مولودەج، زاياۆليايا: «يا گورجۋس، چتو روديلسيا كازاحوم». چتو زناچيت گورديتسيا تەم، چتو روديلسيا كازاحوم؟ پو سۋتي، ەتو جە ساموە، چتو گورديتسيا تەم، چتو روديلسيا ۆ دەۆيات ۋترا» دەگەن ءسوزىن سىنعا الدى. امانحان وعان «تەكسىزدىككە تاربيەلەۋ» دەپ باعا بەردى.  سويتكەندە، ول تۋرالى بىرەۋلەر «30-شى جىلدى ەسكە سالادى» دەپ جازىپتى (بولات اتاباەۆتى قورعاعان ءتۇرى عوي). «ۇلتىم» دەپ سويلەگەن امانحان، ارينە، قۇلازىدى… مەن وعان بىلاي: «ابەكە، وعان نازار سالماي-اق قوي. بوكەڭدى مەن وتە قۇرمەتتەيمىن، ۇلتشىل ادام. بىراق، ول بۇل ءسوزدى ەلدە جۇرگەندە ايتسا كەرەك. كەزىندە اباي دا «قازاقتىڭ «قازاقتىعىمەن» ماقتاناتىن تۇگى جوق» دەمەپ پە ەدى؟! بۇل دا سول سياقتى اشۋمەن ايتىلعان ءسوز. ال، ادامنىڭ ۇلتىن سەزىنۋى – شەتكە كەتكەندە ايقىن سەزىلەدى. قازىر ول گەرمانيادا ءجۇر. قازاق رەجيسسەرى رەتىندە ۇلىقتالدى – ساناۋلى ادام عانا الا العان گەتە اتىنداعى سىيلىقپەن ماراپاتتالدى. نە ءۇشىن؟ قازاق بولعانى ءۇشىن! سوندىقتان، قازىر ول «قازاق بولىپ تۋىلعانىنا ەرەكشە ماقتانادى»، − دەدىم. − «بىراق، بولات ونى شەتكە كەتكەندە ۇقتى، ال، ۇقپايتىندار دا بار عوي! ولاردىڭ اراسىندا «اقىلىمەن الەمدى مويىنداتقان»  ولجەكەڭنىڭ بارى قانداي وكىنىشتى»!..  

شىنىندا دا، قازىرگى زاماندا الەمدەگى بارلىق جاڭالىقتى مەڭگەرە وتىرىپ، ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋعا مۇكىندىك قالماعانى ما، سوندا؟ جوق، ونداي «مۇمكىندىك» قازاق بولمىسىنا ۇستەمدىكپەن، كەيدە، كەكەسىنمەن قارايتىندار ءۇشىن عانا قالماعان دەر ەدىم! نەگە؟ سەبەبى، مۇنداي جاعدايدىڭ ورىن الىپ وتىرۋىنىڭ ءوزى دە ۇلتتىق بيلىكتىڭ جانە وزگە مادەنيەت اياسىندا تاربيەلەنگەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوزىنىڭ قازاقى بولمىسىنان، ياعني، كىندىگىنەن اجىراپ قالعانىندا جاتىر. ال، قاراپايىم قازاق تۇرمىس جاعدايى اۋىرلىعىنا كۇيزەلىپ جاتقانى بولماسا، ءوز ءتىلىنىڭ اۋەزدىلىگىنە، ۇندەستىگىنە «قورلاناتىنداي» جاعدايدا ەمەس. ال، وقۋ-توقۋى مول ەليتا، ماسەلەن، جاپوندىقتاردىڭ ءوز ءداستۇرى اياسىندا وزىق ۇلتقا اينالعانىن، قىتايلاردىڭ دا سول ىزبەن كەلە جاتقانىن، تىپتەن، نەمىستىڭ دە سولاي ەكەنىن، ورىس ۇلتىنىڭ دا «وزىندىك بولمىسى» ءۇشىن نەبىر، تىپتەن، كەلەڭسىز ارەكەتتەرگە بارىپ جاتقانىن جاقسى تۇسىنەدى. تۇسىنگەنمەن نە پايدا – ولار وزگەلەرگە باسى ءبۇتىن سەنىم بىلدىرگەنىمەن − ءوز ۇلتىنىڭ بويىندا وسىنداي ءبىر مىسقالداي جاسامپازدىق قاسيەت بارىنا سەنبەيدى! وكىنىشتى! سوندىقتان، ولارعا وزدەرى ايتقانداي «ۇلتتى ىرگەلى ىستەرگە دايارلاۋ»  قاجەت. ارينە، دايارلاۋ قاجەت! بىراق، قالاي؟ ولارعا سالساق − ونى (ۇلتتى) كەرتارتپا ۇلتتىق بولمىستان جانە كەرتارتپالىقتى ەگۋشى  اعا بۋىننان اجىراتۋ ارقىلى باسەكەلەستىككە ءتوزىمدى ۇلت جاساپ شىعارۋ قاجەت ەكەن! ال، ەندى، ارينە، «ونداي ۇلتتى قالىپتاستىرۋ مىندەتى» (ميسسياسى) «وقۋ-توقۋى مول» ولاردىڭ وزىنە جۇكتەلۋى ءتيىس… سوندا، ولار قانداي قازاقتى «تاربيەلەپ» شىعارماق؟ ال، ءبىز بولساق: «ۇلتتى ىرگەلى ىستەرگە دايارلاۋ» تەك قانا ۇلتتىق بولمىستى كۇشەيتۋ، ونى ماعىناعا تولتىرۋ، ادامي كەلبەتىن شىڭداۋ، وقۋى مەن ءبىلىمىن ۇزدىكسىز جەتىلدىرۋ، مادەنيەتكە ۇمتىلۋ ارقىلى جۇزەگە اسا الادى» دەيمىز. سوندا، كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى ­ − بۇرىس بولعانى؟­
ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ دۇرىستىعىنىڭ دالەلى رەتىندە − ب.ابدىعاليەۆ پەن ا.احمەتجانوۆ ونىڭ سەبەبىن باسقا جاقتان كورەدى. ولار «قازاق ميسسياسى» ەڭبەگىنىڭ «قازاق شىندىعى» اتتى تاراۋىندا بىلاي دەپ جازادى: «تاۋەلسىزدىك العان سوڭ باي تابيعي قازىناسىن ءوز قاجەتىنە جۇمساپ، جيناقتالعان ادامي كاپيتالدى قازاقستاننىڭ بارشا حالىقتارىنىڭ يگىلىگىنە جاراتۋدىڭ ەرەكشە مۇمكىندىگى تۋدى.  بىراق، قازاقتار تولىققاندى، باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ مۇمكىندىگىن  ۋىسىنان شىعارىپ الدى، قىسقا مەرزىمدە ۇلكەن سەكىرىس جاساي المادى. مۇندا باستى كىنا بيلىكتە ەكەنى قازىر تۇسىنىكتى بولا باستادى» دەيدى.  ولار بۇل جەردە كوزگە كورىنبەيتىن، ونشا ەلەنبەيتىن انتوگونيزمدى ءدوپ باسقان: ءا.تويعانباەۆ پەن ولجاس اعامىز – «وعان كىنالى قازاقى ءداستۇر مەن سالتتىڭ كەرتارتپالىعى» دەسە، ەكىنشىلەرى – «بيلىك» دەپ وتىر.  ال، ۇلتتىڭ وزىنە كەلسەك، «قازاق ميسسياسىنىڭ» اۆتورلارى ۇلت تۋرالى «بيلىكتەگى «تاڭداۋلىلارعا» يمانداي سەنەمىن دەپ، قازاقتار وزدەرىن قانشالىقتى دارەجەدە تومەندەتىپ جىبەرگەنىن بايقاماي قالدى» دەيدى.  مىنە، ماسەلە قايدا؟ ويتكەنى، الەمدە تىنىشتىقتى قالاۋ قانىنا سىڭگەن، ادال نيەتتى، سەنگىش، ارامدىقتان ادا حالىق (ۇلت) نەكەن-ساياق. سونىڭ ىلۋدە بىرەۋى – قازاق ۇلتى ەدى… ونداي ۇلتقا زالال ويلاۋدىڭ ءوزى جاراتۋشى الدىندا ۇلكەن كۇنا! الايدا، ءبىزدىڭ ەليتا ونى ۇعا الماۋدا… 
جالپى، الدىمەن وسىعان دەيىنگى ايتىلعان ويلاردى قورىتىندىلاي كەلە، «ۇلت» تۇسىنىگىن انىقتاپ العان ءجون: «ۇلت دەگەنىمىز − بەلگىلى ءبىر تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى قالىپتاساتىن، ءوزارا مادەني بىرتەكتىلىك پەن سالت-ءداستۇر، ءتىل ورتاقتاستىعى، ورتاق شارۋاشىلىق ءۇردىسى مەن ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگى ارقىلى بايلانىسقا تۇسكەن، ۋاقىت وتە «فيزيولوگيالىق تۇرعىدان دا ءبۇتىن بەينە» قۇرا العان الەۋمەتتىك توپتار نەمەسە ادامدار قاۋىمداستىعى» دەگەن انىقتاماعا كەلەدى. مۇندا عىلىمي انىقتاماعا سۇيەنسەك تە، دەگەنمەن، ءوز تاراپىمنان «فيزيولوگيالىق ءبۇتىن بەينە» دەگەن تەرميندى قوسۋعا ءماجبۇرمىن. ونىڭ راسيزم مەن ناتسيزمگە ەش قاتىسى جوق دەپ ساناۋ كەرەك. ءاربىر ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى يدەنتيفيكاتسيالاۋى فيزيولوگيالىق دەڭگەيدەن باستاۋ الاتىنى، مادەني تۇلعالىق ەرەكشەلىكتەرمەن تولىعاتىنى – تابيعي نارسە. ولاي بولسا، وسى ەرەكشەلىكتەردى بويىنا جيناقتاعان ۇلت تا قاشاندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى «الەۋمەتتىك كۇش» رەتىندە ساقتالادى.  بىراق، ول «كۇش» − پوتەنتسيالدىق دەڭگەيدە بۋلىعىپ جاتاتىن كۇش. ونى الدىن الا دۇرىس باعىتتاعان جاعدايدا، ول – جاسامپازدىق سيپاتقا يە بولادى، ال باسىپ-جانشىعان جاعدايدا – سارقىلادى. ال، ونىڭ وعان جەتكىزەتىن تەتىك ۇلتتىڭ وزىندە ەمەس، قاشاندا ودان تىسقارى تۇرادى. ول − مەملەكەت پەن بيلىك! تىپتەن، حالقى وتە بەلسەندى قازىرگى دەموكراتيالىق قوعامداردىڭ وزدەرى دە ول «تەتىكتى» ءادىل سايلاۋلار ارقىلى بيلىكتىڭ قولىنا ۇستاتا الادى. ال، «حالىقتىڭ قالاۋى» بولماعان كەزدە – سەنىمسىزدەردى بيلىك ماڭىنان الاستايدى. حالىقتىڭ جىگەرى مەن ونىڭ «تاريح سۋبەكتىسىنە» اينالۋى دا وسىدان كورىنەدى. 
الايدا، تاريحتا بيلىك پەن حالىقتىڭ ماقساتى ءبىر ارنادان تابىلۋى – سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس.  تىپتەن، حالىق وكىلەتتىگىمەن ومىرگە كەلگەن بيلىكتىڭ ءوزى دە حالىقتى «وبەكت» رەتىندە كورۋگە بەيىم تۇرادى! سول سەبەپتى، كەز كەلگەن بيلىكتىڭ «بيلىگىمدى نىعايتسام» دەگەن ارەكەتى ارقاشان ەكىنشى جاق – حالىقتى قاناۋمەن، وعان زارداپ شەككىزۋمەن ۇلاسادى. ونسىز وكتەم بيلىك ءوزىن-ءوزى نىعايتا المايدى. ونداي بيلىك ءتۇرى اۆتوريتاريزم مەن دەسپوتيزمگە ۇرىنا وتىرىپ، ءوزى وتىرعان تاقتىڭ ىرگەتاسىن شايىپ جاتقانىن سەزىنبەيدى. سوندىقتان، ونداي جولمان «نىعايتۋ» − الدامشى كورىنىس. ال، ونىڭ شىنايى كورىنىسى بيلىك پەن حالىقتىڭ بىرلىگى. ونى تەك دەموكراتيالىق جولدارمەن عانا ىسكە اسىرۋعا بولادى. ونىڭ جولى «اۆتوريتاريزمگە» قاراعاندا الدەقايدا اۋىر جانە جاۋاپكەرشىلىكتى. ءاربىر بيلەۋشى ول دەڭگەيدەن كورىنە بەرمەيدى. سوندىقتان، ادامزات بارلىق ۋاقىتتا «قيالداعى قوعام»  مەن «كورەگەن كوسەمدى» ارمانداۋمەن كەلەدى… وسىعان دەيىنگى نەبىر ۋتوپيالىق تەوريالار سول سەبەپتەن تۋىنداپ وتىردى… سونىمەن بىرگە، باقىتتى قوعامعا جەتەلەيتىن «ميسسيونەرلىك» تۋرالى تۇسىنىكتىڭ ءوزى دە قاراما-قايشىلىققا تولى. مىسالى، مويسەيدىڭ جەر ءجانناتىن ىزدەپ حالقىن قىرىق جىل سوڭىنان ەرتۋى، نەبىر قيىنشىلىقتان ءوتىپ، شىڭدالۋى نەمەسە ءبىزدىڭ اسانقايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەۋى، قورقىت بابانىڭ «ماڭگىلىك ءومىر سارىنى» جانە ت.ت. مۇنىڭ ءبارى دە «ميسسيالىق» جولدار ەدى! جوعارىدا اتالعان «قازاق ميسسياسى» دا ءدال وسىعان – تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قازاق ۇلتىنىڭ الدىندا «ميسسيونەرلىك مۇمكىندىك» (جاۋاپكەرشىلىك دەپ ۇعىڭىز) تۋعانىنا، ۇلت ونى قالايدا ابىرويمەن اتقارىپ شىعۋى ءتيىس ەكەنىنە مەڭزەيدى. بۇل – قازاقستاندا تۇراتىن باسقا ۇلتتاردىڭ ەمەس، تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ ميسسيونەرلىك جولى بولاتىن! سەبەبى، كوپ ۇلت مەكەندەيتىن مەملەكەتتە بارلىق ۇلتقا ونداي مىندەت جۇكتەۋ مۇمكىن بولمايدى. ول ۇلتتار قازاق جەرىنە نەبىر تاريحي جاعدايلارمەن سىرتتان كەلدى. ولاردىڭ كوبىندە وزدەرىنىڭ «ۇلتتىق مەملەكەتتەرى» بار. ەندەشە، ادىلەتتىلىك ءۇشىن دە ەلىمىزدەگى دياسپورالىق ۇلتتار «قازاق ميسسيونەرلىگىن» مويىنداۋى ءتيىس، ءارى سولاي ەكەندىگىندە كۇمان جوق. ەگەر، اعىس وسى شىندىققا قارسى بولسا، وندا ونداي «اعىس» قوعام مەن مەملەكەت دامۋىن شەكتەيتىن ارناعا بۇرىلىپ كەتۋى بەك مۇمكىن. سوندىقتان، جوعارىدا اۆتورلار اتاپ وتكەندەي «بۇل − بيلىكتىڭ كىناسى» – ء«بىزدىڭ بيلىك وسى مۇمكىندىكتى قولدانا الماعانىنان، ۋىستان شىعارىپ العانىنان تۋىنداپ وتىر»  دەگەن ءسوز دۇرىس بولادى.
سونىمەنەن، «ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋىنداۋى زاڭدى. نە ىستەمەك كەرەك؟ مەن وزىمە جاقىن ەكى جولدى كورىپ وتىرمىن. 
ءبىرىنشىسى – دەموگرافيالىق سەكىرىس!  وسى كوكتەمدە قازۇۋ-ءنىڭ 80 جىلدىعىنا بايلانىستى ء«ال-فارابي وقۋلارى» اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيا بولعان ەدى.  وعان ازەربايجان عا فيلوسوفيا جانە سوتسيولوگيا، قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور ايدىن اليزادە قاتىستى. ول:  «مەن ءوز ەلى مەن جەرىنە بەرىلگەن شىنايى پاتريوت جاستاردى كوردىم. ولار «ەلىمىز ءۇشىن جان پيدا» دەيدى. مەن ولارعا بىلاي دەدىم:  مەملەكەت ماسەلەسىن مەملەكەت شەشسىن! سەندەردىڭ ەل ءۇشىن جاساۋعا ءتيىستى ودان دا اسا ماڭىزدى شارۋالارىڭىز بار، ول – حالىق سانىن كوبەيتۋ! بۇل – سىزدەردىڭ ۇلتتىق يدەيا بولۋى ءتيىس. ارقايسىڭىز كوپ بالالى وتباسى بولۋعا ۇمتىلىڭىزدار.  جەرلەرىڭىز ۇلكەن، ونى قورعايتىن، مەكەندەيتىن ۇرپاق كەرەك. قولعا قارۋ الىپ، ولە سالۋ وڭاي – ونى سىزدەردىڭ جاعدايدا شىنايى پاتريوتيزم شىڭى دەي المايمىن. ال، ىرگەلى ەلگە اينالۋ وتە قيىن. ۇلتتىڭ سانىن كوبەيتۋ  − مىنە، بۇل ناعىز پاتريوتيزم! «وتان ءۇشىن ولۋدەن بۇرىن وتانعا ۇرپاق كەرەكتىگىن ويلاڭىزدار! سىزدەر ۇلتتىق تۋدى الاڭعا تاستاپ كەتپەي، تۇنگى توسەكتەرىڭىزگە دەيىن امان-ەسەن الىپ بارۋعا تيىسسىزدەر…» دەگەن ەدى. وتە ورىندى ءسوز. ماسەلەن، قازىرگى جاستار بالا سانىن شەكتەۋگە كوشتى. ودان وزگە «وتىرىپ قالعان قىزدار» ماسەلەسى بار. مىنە، بىزدەگى «سانقوي» گەندەرلىك ساياسات الدىمەن وسىنى ويلاسا ەتتى!.. 
ەكىنشىسى – ۇلتتىق ءداستۇر مەن ءتىل! ءاربىر قازاق وتباسى بالالارىن، نەمەرەلەرىن ءوزىنىڭ انا تىلىندە ويلاۋعا، سويلەۋگە باۋلۋى قاجەت. مەملەكەتتە قازاق ءتىلى ورتاسىنىڭ ايقىن باسىمدىققا جەتۋىنە ۇلەس قوسۋى ءتيىس. بۇل دا ۇلتتىق يدەيانىڭ ءبىر ۇشىعى بولا الادى. ارينە، ول ءۇشىن ۋاقىت كەرەك، توزىمدىلىك كەرەك. بىراق قازىرگى بيلىكتىڭ ورىسشىل جانە باسقا سيپاتىنا قاراپ، ولار ۇسىنعان جەتەكتە كەتۋگە بولمايدى. اباي «حالىق − مۇحيت، ادام − قايىق» دەگەندەي، ء ار قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋى ارقىلى «مۇحيت-حالىق» بولۋعا بەت بۇرعانى ءجون. سوندا عانا «ىشكى ارتەكتىلىك»، «ۇلتتىق بىرتەكتىلىككە» سىڭەدى، سوعان ۇلاسادى. ءسويتىپ، قوعامداعى قازىرگى انتوگونيزم شەشۋىن تابادى. ەندى، ول پروتسەستى قالاي ىسكە اسىرۋ قاجەت.  ول، باسقا – كەلەسى تاقىرىپتاردىڭ اڭگىمەسى…

ءابدىراشيت باكىرۇلى،
 «اقيقات»