ماعجان جۇماباي (ابىلماعجان) بەكەنۇلى (25 ماۋسىم 1893, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى, قازىرگى ماعجان جۇماباي اۋدانى, ساسىقكولجاعاسى – 19 ناۋرىز 1938, الماتى) – الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، اقىن, قازاق ادەبيەتىنىڭ جارقىن جۇلدىزى وكىلى.

اتاسى – جۇماباي قاجى. اكەسى بەكەن ساۋدامەن اينالىسقان داۋلەتتى ادام بولعان. اناسىنىڭ ەسىمى – گۇلسىم. ماعجان اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشىپ، 1905 – 1910 جىلدارى قىزىلجارداعى (پەتروپاۆل) №1 مەشىت جانىندا بەلگىلى تاتار زيالىسى، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن م.بەگيشەۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اشىلعان مەدرەسەدە وقىدى. مەدرەسەدە بەگيشەۆتەن شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحىنان ءدارىس الدى، قازاق، تاتار ادەبيەتتەرىن، فيردوۋسي, ساعدي, حافيز, ومار ھايام, نيزامي, ناۋاي سەكىلدى شىعىس اقىندارىنىڭ داستاندارىن وقىپ ۇيرەندى.

باسپادان 1909 جىلى شىققان اباي ولەڭدەرىن وقىپ، “اتاقتى اقىن، ءسوزى التىن حاكىم ابايعا” دەگەن ولەڭ جازدى. 1910 – 1913 جىلدارىۋفا قالاسىنداعى “عاليا” مەدرەسەسىندەء بىلىم الدى. وندا تاتار جازۋشىسى ع.يبراگيموۆتەن ءدارىس الىپ، بەلگىلى قايراتكەر س.جانتورينمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتادى، بولاشاق كورنەكتى جازۋشى ب.مايلينمەن تانىسادى.

يبراگيموۆتىڭ كومەگىمەن 1912 جىلى قازان قالاسىنداعى كارىموۆتەر باسپاسىندا “شولپان” اتتى تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى باسىلىپ شىعادى. “ساداق” جۋرنالىن شىعارۋعا قاتىسادى، وعان ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن جاريالايدى. 1913 – 1916 جىلدارى ومبى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا وقىدى.

“بىرلىك” ۇيىمى جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، “بالاپان” قولجازبا جۋرنالىن شىعارۋعا قاتىسادى. ءا.بوكەيحان, ا.بايتۇرسىنۇلى, م.دۋلاتۇلى سەكىلدى الاش قايراتكەرلەرىمەن بايلانىس ورناتىپ، “قازاق” گازەتىنەء وز ولەڭدەرىن جاريالايدى.

1917 جىلى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن قالىپتاسقان ساياسي جاعدايعا ساي قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، اقمولا وبلىستىق قازاق سەزىن وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولدى. وسى جىلى ساۋىردە اقمولا وبلىسى قازاق كوميتەتى قۇرامىنا سايلاندى. ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە قاتىستى. ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ شەشىمى بويىنشا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى.

“الاش” پارتياسىنىڭ اقمولا وبلىسىنىڭ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. “ءۇش ءجۇز” پارتياسى وكىلدەرىنىڭ جالعان ايىپتاۋىمەن ءبىر ايعا جۋىق اباقتىعا وتىرىپ شىقتى. ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنە دەلەگات رەتىندە قاتىسىپ، وندا وقۋ ماسەلەسى بويىنشا قۇرىلعان كوميسسياعا توراعالىق ەتتى.

1918 – 1919 جىلدارى پەتروپاۆل ۋەزدىك زەمستۆو باسقارماسىندا قىزمەت ەتتى. 1919 – 1923 جىلدارى اقمولا گۋبەرنيالىق “بوستاندىق تۋى” گازەتىندە، “شولپان”، “سانا” جۋرنالدارىندا،“اقجول” گازەتىندە قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، حالىق اعارتۋ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسادى. سول كەزەڭدە قالىڭ قاۋىمعا تانىس پوەماسى “باتىر باياندى” جازىپ، جارىققا شىعارادى.

1923 – 1927 جىلدارى ماسكەۋدە جوعارى ادەبيەت-كوركەمونەر ينستيتۋتىندا وقيدى. وندا ورىس ادەبيەتىن، باتىس ەۋروپا ادەبيەتىن تەرەڭ زەرتتەپ، ورىس مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن جەتە تانىسىپ، كوپشىلىگىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولادى. ماسكەۋدە وقىپ جۇرگەندە ونىڭ شىعارمالارى ورىنسىز سىنعا ۇشىرادى.

1924 جىلى 24 قاراشادا ماسكەۋ قالاسىنداعى شىعىس ەڭبەكشىلەرى كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق جاستارىنىڭ جەرلەستىك ۇيىمىندا جينالىس ءوتىپ، ولار جۇمابايۇلىنىڭ 1922 جىلى قازاندا، 1923 جىلى تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان جىر جيناقتارىن تالقىعا سالدى.

وندا اقىن شىعارمالارىن تەرىسكە شىعاراتىن قاۋلى قابىلداندى. بۇل قاۋلى “ەڭبەكشى قازاق” گازەتىنىڭ 1925 جىلى 14 اقپانداعى سانىندا باسىلدى. ورىنسىز سىننان كوڭىلى جابىققان اقىن “سالەم حات” دەگەن ولەڭ جازدى.

ول “تىلشى” گازەتىندە جاريالاندى. “ەڭبەكشى قازاق” گازەتىنىڭ 1924 جىلى 19 جەلتوقسانىنداعى سانىندا س.مۇقانوۆتىڭ “سالەم حات جازعان ازامات ماعجان جۇمابايۇلىنا” دەگەن ەسكەرتپەمەن “سالەمگە سالەم” دەگەن جاۋاپ ولەڭى باسىلدى.

جاڭا قۇرىلىسقا، جاڭا تۇرمىسقا قاتىستى ناقتىلى ولەڭ جازباسا دا، “ۋرالاپ ايقايلامادىڭ” دەگەن كىنامەن، تاپ كۇرەسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، كەدەي ءسوزىن سويلەمەدىڭ دەگەن ايىپپەن جۇمابايۇلى قاتاڭ سىنعا الىندى. جۇمابايۇلى 1927 – 1929 جىلى بۋرابايدا, ودان سوڭ قىزىلجاردا وقىتۋشىلىق قىزمەتتەر اتقارادى.

1929 جىلى جۇمابايۇلى “القا” اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇرعانى ءۇشىن دەگەن ايىپتاۋلارمەن ماسكەۋدەگى بۋتىركا تۇرمەسىنە قامالىپ، 10 جىل ايداۋعا كەسىلەدى. 1936 جىلى م.گوركي مەن ە.پەشكوۆانىڭ ارالاسۋىمەن بوستاندىق الىپ، قازاقستانعا قايتادى.

پەتروپاۆل قالاسىنندا مەكتەپتە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كوپ ۇزاماي قالالىق وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ونى ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى دەگەن ايىپپەن مۇعالىمدىك قىزمەتتەن بوساتادى. 1937 جىلى ناۋرىزدا جۇمابايۇلى الماتىعا كەلەدى. اۋدارما ىسىمەن اينالىسادى. 1938 جىلى قايتادان قاماۋعا الىنىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

كەڭەستىك جۇيەنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنىڭ قۇربانى بولعان جۇمابايۇلى ەسىمىن اقتاۋ ءىسى 1958 جىلى قولعا الىندى. وسى جىلى رەسمي كوميسسيا قۇرىلىپ، اقىننىڭ تاڭدامالى ليريكالارىن جاريالاۋ جونىندە ۇيعارىم جاسالدى. بىراق ودان ناتيجە شىقپاي، جۇمابايۇلى شىعارمالارى باسىلماي قالا بەردى.

1960 جىلى تۇركىستان اسكەري وكر. اسكەري تريبۋنالىنىڭ القاسى شەشىمىمەن جۇمابايۇلى تولىعىمەن، ءبىرجولا اقتالدى. جۇمابايۇلى ەسىمى اقتالسا دا ول جونىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن عىلىمي مەكەمەلەرگە حابارلانبادى. وسىلايشا، قازاقستان حالقى ۇزاق ۋاقىت بويى جۇمابايۇلى شىعارمالارىمەن جەتە تانىسا الماي كەلدى.

تۇركيادا اقىن كىتاپتارى جارىق كورگەنىمەن، ولار قازاق وقىرماندارى قولىنا تيمەدى. 1969 جىلى جۇمابايۇلىمەن قىزمەتتەس، تانىس بولعان ادامدار جۇمابايۇلىن اقتاۋ، شىعارمالارىن جاريالاۋ كەرەكتىگى جونىندە قازاقستان باسشىلارىنا حات تا جولداعان بولاتىن.

بىراق جۇمابايۇلىنىڭ شىعارمالارى 1989 جىلى عانا قايتادان جاريالانا باستادى. 1995 جىلدان م.بازارباەۆ, س.قيراباەۆ, ح.ابدۋللين,ش.ەلەۋكەنوۆ, ب.دارىمبەت, ش.ساريەۆ باستاعان عالىمدار توبى جۇمابايۇلىنىڭ 3 تومدىق شىعارمالارىن شىعارۋدى قولعا الدى.

جۇمابايۇلى شىعارماشىلىعىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك الۋىنان بەرگى كەزەڭدە عانا ناقتىلى جولعا قويىلدى. جۇمابايۇلى ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ باعىتىندا دا ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلدى. الماتى جانە پەتروپاۆل قالالارىندا ءبىر-ءبىر كوشەگە جۇمابايۇلى ەسىمى بەرىلدى. پەتروپاۆل قالاسىندا جانە اقىننىڭ تۋعان اۋىلىندا ەسكەرتكىش قويىلعان. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى بۋلاەۆ اۋدانى ماعجان جۇمابايۇلى اۋدانى بولىپ اتالدى (2000

ماعجان جۇمابايۇلى جانە ينتەرناتسيونال كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان الاڭدا سولتۇستىك قازاقستان جەرىندە تۋعان كورنەكتى قازاق اقىنى ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. ونىڭ اۆتورى — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەتەكشى ءمۇسىنشىسى، حالىقارالىق كونكۋرستاردىڭ لاۋرەاتى جانە ديپلومانتى، سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى مارات اينەكوۆ.

ەسكەرتكىش ماعجاننىڭ گرانيتتەن جاسالعان وتىرعان بەينەدەگى ۇشمەترلىك ءمۇسىنىن ۇسىنادى. اقىننىڭ يىعىندا ۇشقىر ويدىڭ نىشانى — قارشىعا. اقىن وي ۇستىندە وتىر، ونىڭ ويى بولاشاققا باعىتتالعان. ءمۇسىن قوڭىر ءتۇستى كۇرتى گرانيتىنەن ورىندالعان. مۇسىنمەن جۇمىس ىستەگەندە اۆتورعا ماعجاندى كورگەن جانە جادىندا ۇستاعان اقىننىڭ جالعىز تۋىسى — عادىلشا قاھارمانوۆ كومەك قىلعان. ونىڭ كەسكىن-كەلبەتى ماعجانعا وتە ۇقساس. ەسكەرتكىش 1993 جىلى اقىننىڭ 100-جىلدىعىنا اشىلعان.

مالىمەتتەر قازاقشا ۋيكيپەديادان الىندى.