«ەي، ادامزات! سەندەردى ءبىز ەركەك جانە ايەل ەتىپ جاراتتىق.

ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋ ءۇشىن ۇلت، ۇلىس ەتىپ جاسادىق».

                                   («حۋجۋرات» سۇرەسى، 13-ءشى ايات. )

1. ۇلتتىڭ تاعدىرى – رۋحاني تامىرىندا

ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، ىرگەلى مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ادامدارعا تۋىستىق، ماقسات-مۇددە ور-تاقتىعى عانا ەمەس، رۋحاني ءنار الار تامىرلارىنىڭ دا بىرلىگى اسا قاجەت. مۇنداي تامىر-لار – ۇلتقا ورتاق رۋحاني قاسيەتتەرi: انا تiلi, مۋزىكاسى (ونەرi), ءداستۇرi, دiنi. ۇلتتىڭ تۇ-تاستىعىن قامتاماسىز ەتەتiن “جەلiم” iسپەتتەس وسىناۋ رۋحاني قۇندىلىقتارى تيiسiنشە قىز-مەتiن اتقارىپ تۇرعان ۇلت قانا بiرلىگى مىقتى ۇلى كۇشكە اينالماق. ويتكەنى ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قازىناسىنىڭ ءنارiن بولمىسىنا سiڭiرگەن ادام عانا ءوزiن حالقىمەن بiرتۇتاس سەزiن-بەك. ال ۇلت رۋحانياتىنان نارلەنۋ مۇمكiندiگi شەكتەلگەن حالىقتىڭ ازاماتتارى جەل قۋعان قاڭباقشا ءتۇرلi جاتەلدiك مادەنيەتتەردiڭ ىقپالىندا كەتiپ، ۇلتتىق تامىرىنان اجىراعان جاعدايدا بiرلiگi ىدىراپ، وزگە ەلدiڭ وتارىنا اينالادى، اسسيميلياتسياعا ۇشىراتىلىپ، ۇلت رەتiندە جەر بەتiنەن مۇلدە جويىلماق.

كسرو يدەولوگياسى تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولعان ۇلت-ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىك ءۇشiن كوتە-رiلiستەر سەبەپتەرiن دە حالىقتىڭ ەكونوميكالىق كۇيزەلiسiنەن دەپ ءتۇسiندiرىپ باققان. بiراق ادامدار ماتەريالدىق تابىسقا جەتۋ ماسەلەسiن باسىن قاتەرگە تiگiپ، تاۋەلسiز مەملەكەت قۇرۋ ءۇشiن كۇرەسپەي-اق وزگە، ەكونوميكاسى دامىعان ەلدەرگە اۋىپ بارىپ تا شەشكەن ەمەس پە؟!

ادامزاتتىڭ وزگە تiرشiلiك يەلەرiنەن ايىرماسى – رۋحانيات يەسi بولىپ جاراتىلعان-دىقتان ول تەك iشiپ-جەمiمەن ءومiر سۇرمەي، رۋحاني ءنار قاجەت ەتەتiندiگى. (ال رۋحاني ءناردiڭ ۇلتتىق نەگiزدە بولۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى جايىندا جوعارىدا ايتىپ وتتiك). سوندىقتان، ءار حالىق ءوزiنiڭ ۇلتتىق رۋحاني قاسيەتتەرiنiڭ قاعاجۋ كورمەۋiن، ودان ەركiن سۋسىنداۋدى قالايدى. ال بۇل ماسەلە ەكونوميكالىق بايلىقتاي شەتەلدەردە ەمەس، تەك ۇلتتىڭ تا-ريحي وتانىندا تاۋەلسiز مەملەكەت قۇرۋ ارقىلى عانا شەشiمiن تاپپاق. ەگەر جاريا-لانعان مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiك ۇلتتىڭ وسى رۋحاني مۇقتاجدىعىن قاناعاتتاندىرماعان بولسا، وندا ۇلتتىڭ ازاتتىققا قول جەتكiزگەنi بوس ءسوز بولعانى. ەندەشە، ەكi جارىم عاسىر بويىنا رەسەي وتارشىلدارى قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتiندە ءومiر سۇرۋiنە قاجەت رۋحاني قاسي-ەتتەرiنە كەلتiرگەن وراسان زالالداردان، تاۋەلسiزدiگiمiزدi جاريالاعانىمىزعا 15 جىل وتە دە ايىعا الماي وتىرعانىمىز ويلانارلىق ماسەلە ەمەس پە؟!. ءوزiنiڭ تاريحي وتانىندا تاۋەل-سiز مەملەكەتتiگiن جاريالاي تۇرا ۇلت بولۋعا قاجەتتى رۋحاني قاسيەتتەرiنiڭ كۇللiسi قوعامدا تيiستi قىزمەتiن اتقارا الماي تۇرالاپ جاتقان، بىراق سوعان قاراماستان ۇلت رەتىندە ساقتالىپ جۇرگەن بۇل جاعدايىمىزدى، ءسiرا، «قازاق فەنومەنi» دەۋگە بولاتىن شىعار؟! اسiرەسە، مەملەكەتتەگi ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاجەت جانە ۇلتتىڭ ءتولۇجاتى iسپەتتەس انا تiلiندە سويلەۋگە زار بولىپ، بۇل ماسەلەنi ايتا-ايتا تاۋى شاعىلىپ، ءۇمiتi ۇزiلەر حال-دەگi قازاق وزگە ۇلتتىق بەلگiلەرiنiڭ تۇزەلەرiنە ءتىپتى دە سەنبەيتiندەي. سيرەك تە بولسا ءباسپاسوز بەتتەرiندە ۇلتتىق مۋزىكا، دiن، ءداستۇر جايى ءسوز بولعانىمەن تاباندىلىقپەن كۇرەسۋ ارقىلى عانا ساقتالىنار، ۇلت تاعدىرىنىڭ كۇرە تامىرىنداي بۇل ماڭىزدى ماسەلە-لەر ارا-تۇرا ايتىلۋمەن قالاي شەشiلە قويسىن؟!.

ادامنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن قالىپتاستىرىپ، شىڭداۋدا ماڭىزى ەرەكشە، ايقىن ۇلتتىق سيپاتقا يە ونەر – مۋزىكا. ونىڭ بۇل قاسيەتi ىقىلىم زامانداردان: ۇلتتىڭ مە-كەندەگەن گەوگرافيالىق بەلدەۋiنە بايلانىستى بەت-كەسكiنi, شارۋاشىلىعى جانە تاعدىر-تا-لايىنا بايلانىستى پايدا بولاتىن مiنەزi, سويلەۋ تiلi, ءداستۇر-سالتىمەن قاتار قالىپتاسا-دى. قىسقاسى، ءار ۇلتقا مۋزىكاسىن دا قۇداي ونىڭ بەت-كەسكiنiندەي، ەرەكشە ەتiپ بەرگەن عوي.

ال مۋزىكا ادامنىڭ سوزبەن جەتكiزە المايتىن iشكi جان-دۇنيەسiندەگi سەزiمدەرiن باياندايتىندىقتان، ۇلتتىق مۋزىكاسى ارقىلى حالىقتىڭ بولمىسىن بiلۋگە بولادى.

2. قازاقتىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى – مۋزىكاسى ەدI...

ءار حالىقتىڭ “ۇلتتىق قاسيەتi” جايىندا ءسوز قوزعاساق «قازاقتىڭ قوناقجايلىلىعىن» ايتۋ ادەتكە اينالعان. قالالىق تۇرمىستا تيiمسiز قوناقجايلىلىق سالت-ءداستۇر توركiنi, مۇمكiن، كوشپەلi كەزەڭدە قازاقتىڭ “ينفورماتسياعا شولiركەۋiنەن”، وزگە دە: ماقتان، باسەكە سياقتى مىنەزدەن تۋعان بولار؟ نەمەسە وتارشىلداردىڭ قازاقتى “قوناقجايسىڭ!” – دەپ ارقادان قاعىپ “بوركiن قازانداي قىلىپ،” جەرiنە كەلiمسەكتەردi قاپتاتۋ ءۇشiن دابىرايتقان ساياساتىنا ءوزiمiز دە سەنiپ قالعان شىعارمىز؟

مەنiڭشە، قازاق انىق ماقتانسا – بiرiنشi كەزەكتە حالىقتىق مۋزىكالىق ونەرiنiڭ تەلەگەي-تەڭiز باي ەكەندىگىنە ماقتانۋعا تيiس. بۇل ءوزiن-ءوزi ماقتاۋ ەمەس. قازاقتان وزگە قاي حالىق تۋرالى شەتەلدiكتەر: “بۇكiل ساحاراسى ءان سالىپ تۇرعانداي”– دەپتى؟! ال، ا.زاتا-ەۆيچتiڭ “قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانi” جيناعىمەن تانىسقان ەۆروپا زيالىلارى (لۋي اراگون): – “وسىنشاما مۋزىكالىق قازىنا ەۆروپاداعى ون حالىقتى قوسقاندا دا تابىل-مايدى!” – دەپ تاڭقالدى ەمەس پە؟!

سانى عانا ەمەس، ساپالىق جاعىن ايتساق: كۇيلەرiمiز سيمفونيالىق شىعارمانىڭ بولiمدەرى، اندەرiمiز وپەرادا اريالار رەتiندە قولدانىلۋىنىڭ ءوزى-اق حالىقتىق، ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇرالارىمىزدىڭ فورمالىق تا، مازمۇندىق جاعىنان دا جەتiلگەنiن كورسەتەدi.

ارينە، مۋزىكالىق مۇرامىز جايىندا كوپ جاقسى ءسوز ايتا بەرۋگە بولادى. بiراق مۋزىكالىق شىعارمانى ادام سەزiمi تۋدىراتىندىقتان جانە كۇندەلىكتى ومىرىنە قاجەت رۋحاني سەرiگi بولعاندىقتان بۇل ونەر دە زامانمەن بiرگە جەتiلiپ، دامىپ وتىرماق. ال ەگەر ۋاقىت وتكەن سايىن تۋار مۋزىكالىق شىعارمالار ۇلتتىق ءداستۇرلى تامىرىنان الشاقتاي بەرسە، كۇندەردىڭ-كۇنى بالەن عاسىر بويى شىعارىلعان مىڭداعان تۋىندىلاردان تۇراتىن مۋزىكالىق مۇرامىزدى تۇسىنبەيتىن ۇرپاق پايدا بولماق.. راس، بۇرىن دا دومبىرا شەرتپەيتiن، ء“اۋ” دەپ ءان سالمايتىن قازاق بولمايدى دەلiنسە، بۇل زاماندا دا حالقىمىز ونەرلi ازاماتتارعا كەندە ەمەس. بiراق، ۇلتتىق مۋزىكالىق ونەرىمىزگە قاۋىپ، كەلەڭسىز جاي حح-عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىنان كومپوزيتورلارىمىز ءوز شىعارمالارىنا حالقىمىزدىڭ تەلەگەي-تەڭiز باي مۋزىكالىق مۇراسىن ارقاۋ ەتۋ ورنىنا، ءتۇرلi شەتەلدiك اۋەندەردiڭ جاڭعىرىعىنان، ۇزiكتەرiنەن قۇراستىرىلعان، قازاقي ۇلتتىق سيپاتتان جۇرداي شىعارمالار تۋدىرىپ، ونى “قازiرگi قازاق مۋزىكاسى”– دەپ ناسيحاتتاۋى بولىپ وتىر. شىن مانىسىندە، كومپوزيتورلىق ازدى-كوپتى دارىنى بار ادام الەمنىڭ شارتارابىنان ەستىپ جۇرگەن اۋەندەرىنە ەلىكتەپ، كۇنىنە جۇزدەگەن ءان، اۋەن شىعارا الادى. بىراق حالقىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تۇسىنەر شىن دارىن يەسى ۇلتىنىڭ بولمىسىنا، تاعدىرىنا قاۋىپتى مۇنداي كوسموپوليتتىك قۇراما قويىرتپاقتى حالقىنا ۇسىنبايدى، تەك ءداستۇرلى مۋزىكاسىمەن ساباقتاس، ۇلتتىق سيپاتى بار (جانە وزىندىك قولتاڭباعا يە) شىعارمالارىن عانا جارىققا شىعارىپ، ناسيحاتتايدى. ال بۇگىندە، تاۋەلسiزدiگiمiز جاريالانعاننان كەيiن دە شەتەلدiك ارزانقول اۋەندەرگە ەسiگiمiز ايقارا اشىلعان كۇيiندە قالىپ جانە وعان ەلىك-تەۋشى ءوز كومپوزيتورلارىمىزدىڭ كوسموپوليتتىك شىعارمالارى ارقىلى دا حالقىمىز-دىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا الاپات ديۆەرسيا جاسالۋ جالعاسۋدا. مەملەكەتتە حالىقتى رۋحاني ساۋلىقتا تاربيەلەۋگە، ورتاق رۋحاني ءنارi ارقىلى ۇلتتىق بiرلiككە ۇيىستىرۋعا باعىتتالىنعان ايقىن يدەولوگيا، ونى باعدارى ەتكەن مۋزىكا ماماندارى تاراپىنان اعارتۋشىلىق جۇمىستارى، مۋزىكالىق سىن بولماعاندىقتان ارا-كiدiك گازەت بەتiندەگi وقىرمانداردىڭ “اتتەگەن-ايى” بۇل كۇردەلەنگەن ماسەلەنi شەشە الار ەمەس.

ۇلتتىق مۋزىكانىڭ ۇلت تاعدىرىنداعى ماڭىزىنان تۇسiنiگi جوق، تەك قارجىسىنا سەن-گەن كiم كورiنگەن،“ۇيالماعان ءانشi بولادى” دەگەندەي، قازiرگi تەحنيكالىق مۇمكiندiكتەردi پايدالانىپ، ويىنا كەلگەن ساندىراقتارىن ۇنتاسپاعا جازدىرىپ، ساۋدا ورىندارى، باق ارقىلى كەڭ كولەمدە ناسيحاتتاۋعا مۇمكiندiگىنە يە بولىپ وتىر. جۇرتشىلىق بولسا، سىندارلى سىننىڭ جوقتىعىنان، “بiلمەگەن ۋ iشەدi” دەگەندەي، تالعامى بۇزىلىپ، نە بولسا سونى تىڭداي بەرەر كۇيگە ءتۇسiپ، رۋحاني ۋلانۋدا.

سوڭعى كەزدەرi, حالىققا ۇسىنىلار مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ “ەستiسi مەن ەسەرiن” سۇرىپتاۋ ءۇشiن ارنايى كوركەمدiك كەڭەستىڭ قاجەتتiلiگi جايى باق-دا ءسوز بولىپ ءجۇر. ءيا، حالقىنىڭ ۇلتتىق بiرلiگiن، رۋحاني ساۋلىعىن ويلايتىن ۇكىمەتى بار مەملەكەتتە ونەر تۋىندىلارىنا مۇنداي سۇرىپتاۋ جاسالىنۋعا تيiس. بiراق كوركەمدiك كەڭەستەر كەشەگi كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە بولدى ەمەس پە؟! ەگەر مۋزىكامىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساق-تاۋعا ولاردىڭ كومەگi تيەر بولسا ءدال قازiرگiدەي كۇيگە نەگە تۇستiك؟ مىسالى، 1980-شi جىلدارى قازاق كسر مادەنيەت مينيسترلiگi جانىنداعى كوركەمدiك كەڭەس، قۇرامىندا بەلگiلi كومپوزيتور، انشiلەر بولا تۇرا تالاي كوسموپوليتتiك اۋەندەرگە “باتاسىن بەرiپ”، ال م. رۇستەموۆتىڭ بۇگiندە ەلگە ايگiلi “اق بوساعا” ءانiن “وتكiزبەي” قويعانىن بiلەمiن. (سون-داي-اق، مەنiڭ “جاسا، قازاقستان!” اتتى ءانiمدi سول كەڭەس، كiرiسپەسiندە قازاقتىڭ داستۇرلi–ەكiنشi دىبىستان باستالار “اقىندىق اۋەلەتۋiن” قولدانعان6ىم ءۇشiن، تىڭداۋدان باس تارتقانىن دا ايتا كەتەيiن). بۇل – كسرو كەزىندەگى كوركەمدىك كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ مۋزىكا-لىق شىعارمانى سۇرىپتاعاندا ونىڭ ۇلتتىق سيپاتىنا تالداۋ جاساماي، تەك سۋبەكتيۆتى تۇردە، جالپىلاما: وزدەرى بىلەتىن الدەبىر اۋەنگە ۇقساماسا، ۇكىمەت ساياساتىنا قايشى كەلمەسە، اۆتورى كومپوزيتورلار وداعىنا مۇشە بولسا"…دەگەندەي تالاپتان اسپاعاندىعىن كورسەتسە كەرەك. ەندەشە، قازiر كوركەمدiك كەڭەس قۇرعانىمىزبەن ول كسرو كەزiندە توقتاتا الماعان مۋزىكامىزدىڭ ۇلتسىزدانۋىن ەندi قالايشا توقتاتپاقشى؟!

ارينە، بۇرىنعىداي، شىعارمالارعا قالاماقى تاعايىندايتىن كوركەمدiك كەڭەس قۇرۋعا قازiرگi ۇكiمەت بارا قويماس. بiراق مۋزىكالىق شىعارمالاردى حالىققا ناسيحاتتاماس بۇرىن كوركەمدiك سۇرىپتاۋدان وتكiزiپ، جولداما بەرەر بiر ورگان قاجەت ەكەندiگiنە داۋ جوق. تەك، ونىڭ مۇشەلەرi شىعارمالاردا ۇلتتىق سيپات بار يا جوعىن بۇرىنعىداي، ءوز قۇلاق-تارىنا عانا سەنiپ ەمەس، قازاق مۋزىكاسىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن تۇزەتiن قاسيەتتەرiنەن حابارى بولۋى ارقىلى ايقىنداۋعا تيiس. راس، قازاق مۋزىكاسىنىڭ تەورياسى ماسەلەلەرi ءالi دە جەتە زەرتتەلiنiپ، زاڭدىلىقتارى تولىقتاي ايقىندالا قويعان جوق. دەگەنمەن، قازاق مۋزىكاسىنا ۇلتتىق ەرەكشە سيپات بەرەتiن قاسيەتتەردiڭ نەگiزگiلەرiن مۇمكىندىگىنشە انىقتاپ كورەلiك...

3. ۇلتتىق سيپات كەپIلI

مۋزىكالىق جۇيە (لاد). ءار حالىقتىڭ انا تiلiندەگi سوزدەر الiپبيiندەگi تاڭبالانعان دىبىستاردى عانا قولدانۋدان تۇراتىنى سياقتى، مۋزىكاسى دا ناقتىلى مۋزىكالىق جۇيەگە ۇيلەستiرiلگەن (لاد) ءتۇرلi بيiكتiكتەگi دىبىستاردىڭ تiركەسiنەن تۋادى. قازاقتىڭ بۇگiنگi كۇنگە جەتكەن بەلگiلi مۋزىكالىق شىعارمالارى (نەگiزiنەن XVIII-XX عاسىرلارداعى مۋز. شىعارمالار) الەمدiك مۋزىكا عىلىمى تiلiندە يونيلiك ء(ارi قاراي“ناتۋرالدىق ماجور”) جانە ميكسوليديلiك دەپ اتالىناتىن ماجورلىق، سونداي-اق، ەوليلiك ء(ارi قاراي “ناتۋرال-دىق مينور”), دوريلiك جانە فريگيالىق دەپ اتالىناتىن مينورلىق مۋزىكالىق جۇيە تۇرلەرiندە شىعارىلعان.(فريگيالىق مينور، نەگiزiنەن باتىس قازاقستان اۋەندەرiندە، كوبiنەسە شىعارمانى اياقتار تۇستا قولدانىلعان). سونداي-اق، ءداستۇرلi مۋزىكامىزدا بەس دىبىستان عانا تۇراتىن پەنتاتونيكا جۇيەسiندەگi (تاتار، قىتاي مۋزىكاسىنا ءتان) اۋەندەر دە بار (حالىق اندەرi “گۇلدەرايىم”، “گۇل داريعا” ت.ب.).

كوپ شىعارمالارعا ناتۋرالدى ماجوردىڭ ميكسوليديلiكپەن، ال ناتۋرالدى مينوردىڭ دوريلىك، فريگيالىق مينور جۇيەلەرiمەن ارالاسا قولدانىلۋى ءتان.

ءداستۇرلi مۋزىكامىزدا قولدانىلعان وسى “تابيعي دياتونيكالىق مۋزىكالىق جۇيەلەر” قازاق اۋەندەرiنە ەرەكشە – قوڭىرجاي بايىپتىلىق بەرەدى. ا.زاتاەۆيچ شىعىس، مۇسىلمان الەمiنiڭ مۋزىكاسى تۋرالى ەۆروپالىقتاردا قالىپتاسقان كوزقاراسقا قازاق مۋزىكاسى مۇلدە سايكەس كەلمەيتiنiن، ونىڭ ەكزوتيكالىق، بويعا جەلiك بiتiرەتiن “حوش يiستەلگەن” يiرiمدەردەن ادا ەكەنiن ايتقان.

راس، اتتارى دا ايتىپ تۇرعانداي، قازاق مۋزىكاسىندا قولدانىلعان وسى مۋزىكالىق جۇيەلەردi وزگە دە حالىقتار قولدانعان. بiراق ا.زاتاەۆيچ پiكiرiن ايتقان حح-عاسىردىڭ باسىندا ەجەلگi فريگيا، ليديا مەملەكەتتەرi ورنالاسقان كiشi ازيا ولكەسiنiڭ دە، تiپتi قازاققا شەكارالاس ورتا ازياداعى حالىقتاردىڭ دا مۋزىكالىق جۇيەسiنە اراب، ءۇندى، پارسى مۋزىكاسىنىڭ ىقپالى تيiپ، تابيعي دياتونيكالىق كەيپi وزگەرiسكە ۇشىراپ، “ەكزوتيكالىق” يiرiمدەرi مولايعان بولاتىن. ولار تۇگiل جەتiنشi دىبىسى جوعارىلاتىلعان (گارمونيالىق) مينور جۇيەسi XVII-عاسىردان باستاپ كۇللi ەۆروپا ەلدەرiنiڭ مۋزىكاسىن جاۋلاپ العان ەدi.

دياتونيكالىق جۇيەنi بۇزعان گارمونيالىق مينوردىڭ قازاق مۋزىكاسىنا ۇزاق ۋاقىت ەنە الماۋ سەبەبi: بiرiنشiدەن، مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدىڭ iشەكتەرiنiڭ مەتالل بولماۋى-نان، ال مال iشەگiنەن (قىلىنان) جاسالعان iشەكتە وينالعان “جوعارىلاتىلعان جەتiنشi دىبىستىڭ” اسەرلi شىقپايتىندىعىنان دەسەك، ەكiنشiدەن، تىڭداۋشىلارى، نەگiزiنەن، كولە-مi شاعىن كيiز ۇيدە وتىراتىن ورتادا ونداي «وتكiرلەنگەن» دىبىستىڭ ەستەتيكالىق تۇرعىدا قاجەتتiگiنiڭ جوقتىعىنان بولار؟!

ۇلتتىق ينتەرۆالدار مەن يiرiمدەر. ءداستۇرلi مۋزىكاسىندا ورتاق دياتونيكالىق جۇيەلەردi قولداناتىن حالىقتاردىڭ مۋزىكالىق شىعارمالارى نەلiكتەن ارقايسىسى وزiندiك ۇلتتىق سيپاتقا يە؟

مۇنىڭ سەبەبiن انىقتاۋ ءۇشiن سويلەۋ تiلiمiزدەگi مىناداي قۇبىلىسپەن سالىستىرا قارايىق: ءبىر حالىقتىڭ تiلىندەگi كوپتەگەن دىبىستار وزگە حالىقتاردا دا بولا تۇرا، ءسوز جاساۋدا قولدانىلۋى ءار ءتۇرلi عوي. مىسالى، «ك، ت، م، ن» دىبىستارى قازاق، ورىس، ت.ب. تiلدەردە دە بولعانىمەن، ورىس تiلiندە وسى دىبىستار “كتو، منوگو”سياقتى سوزدەردە قولدانىلسا، ال قازاق سوزiندە «كت، من» دىبىستارى قاتارلاسا المايدى. مiنە، ءدال وسى سياقتى، ورتاق مۋزىكالىق جۇيەنi قولدانا تۇرا، ونداعى دىبىستاردىڭ ءوزارا قاتىناستارى (ينتەرۆالدار) ءار حالىقتا ءارتۇرلi بولىپ، مۋزىكاسىن ەرەكشە ۇلتتىق سيپاتقا يە قىلادى ەكەن. مىسالى، ەكi دىبىس ارالىعىنىڭ (ينتەرۆالىنىڭ) ءۇش توننان تۇرۋى – قازاق اۋەنiنە مۇلدە جات. ال، مينور جۇيەسiنiڭ بەسiنشi دىبىسىنان جوعارى قاراي ءۇشiنشi دىبىسقا سەكiرۋ (كiشi سەكستا ينتەرۆالى (ك.6.) – نەگiزiنەن سلاۆيان مۋزىكاسىنا ءتان. مىسالى، ورىستىڭ “اح، تى، دۋشەنكا”، ۋكرايننىڭ “ستويت گورا، ۆىسوكايا”، م.بالاكيرەۆتiڭ “وبوي-مي، پوتسەلۋي” اندەرiنىڭ، ا. دۆورجاكتىڭ № 2 “سلاۆيان بيi” (بiرiنشi جيناق) باستالۋى. مiنە، وسى سياقتى، ماجور جانە مينور جۇيەلەرiنiڭ ءار دىبىسىنان قۇرىلاتىن: 1). قازاق مۋزىكاسىنا ءتان; 2). ءتان ەمەس; 3). وزگە حالىقتاردا دا بار كوپتەگەن ينتەرۆالداردى اتاۋعا بولادى. مۋزىكالىق شىعارمانىڭ ۇلتتىق سيپاتقا يە بولۋى، يا يە بولماۋى وسى اتالعان ينتەرۆالداردىڭ ءۇش توبىنىڭ قايسىسى شىعارمادا باسىم قولدانىلۋىنا بايلا-نىستى. ەگەر شىعارماداعى دىبىستار تiزبەگi قازاق مۋزىكاسىنا ءتان ەمەس جانە وزگە حالىقتارعا دا ورتاق ينتەرۆالدارمەن قۇرىلسا، شىعارما قازاقشا بولماي شىقپاق.

مۋزىكاسىندا دياتونيكالىق 7 دىبىستىق جۇيە قولداناتىن باتىس پەن 5 دىبىستىق پەنتاتونيكا جۇيەسiن قولداناتىن شىعىستىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان بولار، وسى جۇيەنiڭ تەك 6 دىبىسىن پايدالانۋ (جانە دىبىستاردىڭ اراقاتىناستارىندا پەنتا-تونيكالىق جۇيەگە ءتان يiرiمدەردى قولدانۋ) قازاق مۋزىكاسىنا ەرەكشە ۇلتتىق سيپات بەرەدi. (مىسالى، حالىق اندەرى “جەڭەشە”، ء“حايلايلiم”، "احاۋ، كەرiم” ت.ب.)

سونداي-اق، تەك قازاق اۋەندەرiنە عانا ءتان ءۇش، ءتورت دىبىستان تۇراتىن يiرiمدەر (اسiرەسە، شىعارمانى اياقتاردا جۇيەنiڭ 2-7- 1-ءشى دىبىستارىنان يiرiم) شىعارمانى ۇلتتىق ەرەكشەلەندiرسە، كەرiسiنشە، گيتارا، فورتەپيانو اسپاپتارىمەن ءاندi سۇيەمەلدەۋ فاكتۋراسىنا ەلiكتەۋدەن پايدا بولعان يىرىمدەر (ارپەدجيولانعان اككورد دىبىستارى بويىمەن اۋەن قۇرۋ ) قازاق مۋزىكاسىنا ءتان ەمەس.

سويلەۋ تiلiمەن بiرلiك. ءار حالىقتىڭ سويلەۋ تiلiندەگi ەكپiن زاڭدىلىعى ونىڭ مۋزىكاسىنداعى ىرعاقپەن سايكەستiكتە بولۋىنىڭ دا مۋزىكاعا ەرەكشە ۇلتتىق سيپات بەرۋدەگi ماڭىزى زور. ەۆروپالىقتار مەن قازاق مۋزىكاسىنىڭ ىرعاقتىق الشاقتى-عىنىڭ سەبەبi, بiرiنشi كەزەكتە، ەۆروپالىق حالىقتار تiلiنiڭ ۇندiەۆروپا توبىنا، ال قازاق تiلiنiڭ التاي توبىنا جاتاتىندىعىنان. (ءتىپتى، ۇندىەۆروپا توبىنا جاتاتىن ەۆروپالىق (سلاۆيان) حالىقتاردىڭ ءوز اراسىندا دا تىلدەرىندەگى ەكپىن ءتۇسۋ زاڭىندا ايىرماشىلىقتار بارشىلىق. مىسالى، "الماتى" سوزىندە چەحتار ەكپىندى "ال" بۋىنىنا ءتۇسىرىپ ايتسا، پولياكتار "ما" بۋىنىنا تۇسىرەدى. ال ورىس تىلىندەگى سوزدەردە ەكپىننىڭ تۇراقتى ورنى بولمايتىندىقتان، مىسالى، ءۇش بۋىندى "كوروچكا" سوزىندە ەكپىن ءبىرىنشى بۋىنعا، “كوروۆا” سوزiندە ەكiنشi, ال “كاراۆاي” سوزiندە ەكپiن سوڭعى بۋىنعا تۇسكەن. "الماتى" سوزىندە ورىس تىلىندە ەكپىن قازاق تiلiندەگiدەي سوڭعى "تى" بۋىنىنا تۇسەدى. تەك، ورىستار تازا "ى" دىبىسىن ايتا المايتىندىقتان وسى بۋىندى "ىي" (الماتىي) دەپ ايتادى. ورىستىلدىلەردىڭ "الما-اتا" دەۋگە قۇمارلىعىنىڭ سىرى وسىدا).

قازاق تىلىندە ەكپiن، نەگiزiنەن، ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىنا تۇسەتىنى بەلگiلi.تەك، سيرەك جاعدايدا، ەتiستiكتەگى (كەيبىر رايلارى، شاقتارىندا ) ەسىمشە، كوسەمشە جۇرناقتارىنا، سونداي-اق، سىن ەسىمدەگى كەيبىر سوزدەرگە جىكتىك جالعاۋى جالعانۋدان پايدا بولاتىن "كەءلشى، كەلسەءڭشى، ءبىلەءرسىڭ، بارادى، زۋلايدى، قالماشى، جءۇءرمىن، بالداي، شايداي ت.س.س. سوزدەردە ەكپىن سوڭعى بۋىنعا تۇسپەيتىن كەزدەر بولادى. ايتسە دە، ءداستۇرلى قازاق اندەرىندە، وسىعان قاراماستان، مۇنداي سوزدەرگە دە ەكپىندى سوڭعى بۋىنعا ءتۇسىرىپ ورىنداۋ كەزدەسەدى.

سوزدەردەگى ەكپiن تۇسكەن بۋىنداعى داۋستى دىبىس وزگە بۋىنداعى داۋىستىمەن سالىستىرعاندا ۇزاعىراق سوزىلاتىنى بەلگiلi. ءسوزدi اۋەنگە قوسقاندا دا وسى قاسيەتi ساقتالىنىپ، الگi, ەكپiن تۇسكەن بۋىنداعى داۋىستى دىبىس ۇزاعىراق ولشەمدi نوتامەن ايتىلماق. سوندىقتان شەتەلدiك ۆوكالدىق شىعارمانىڭ ء(ان، وپەرا، ت.ب.) ءماتiنiن وزگە تiلگە اۋدارعاندا، اۋەندەگi ىرعاق ەكپiن زاڭىن بۇزبايتىنداي بۋىن سانى بار سوزدەردi تاۋىپ-قولدانۋ ماسەلەسi اۋدارماشىدان اسا مۇقياتتىلىقتى تالاپ ەتەتiن جۇمىس. (مىسالى، ء"بىزدىڭ سۇيىكتى دارىگەر" فيلمىنە جازعان ا.زاتسەپيننىڭ "كوكتەم ءۆالسى" قازاقشاعا اۋدارىلعاندا ءسوز ەكپىندەرى: "كوك جءىبەك جامىلىپ،ءبايشەشەك تاعىنىپ كەلدى كوكتەم" ت.س.س. ورىندالادى. قازاقشا دۇرىس ەكپىن: ء"جىبەك، جامىلىپ، بايشەشەك، تاعىنىپ" بولىپ تۇسۋگە ءتيىس ەدى.) ءار حالىقتىڭ سويلەۋ تiلiندەگى ەكپىن زاڭى مەن مۋزىكاسىنداعى ىرعاقتىڭ بiرلiگى ساقتالىنباعان جاعدايدا ءان سوزدەرى تۇسiنiكسiز بىدى-بىدىعا اينالماق.

قازاق مۋزىكاسىنا ايرىقشا سيپات بەرەتiن ۇلتتىق مۋزىكالىق جۇيەلەر مەن ينتەرۆال، يiرiمدەردi قولدانۋدى كومپوزيتورلار تىم ازايتقان 1980-شi جىلدارداعى اندەرگە جۇرتشى-لىق: "سوزiنەن وزگە قازاقشا تۇگi دە جوق” دەگەن سىن ايتقان ەدi. ال 1990-جىلداردان، الگiندەي اۋەندەرگە ەكپiندەرi شىم-شىتىرىق اۋىستىرىلعان سوزدەردi قوساقتاعاندا، “قازاق ءانi” دەپ اتاۋعا اۋىز بارمايتىن شىعارمالار پايدا بولدى. اندەرىمىز تەك كوسموپو-ليتتەنىپ قانا قويماي، باتىس ەلدەرىندە "كيچ اۋەندەر" دەپ اتالاتىن (نەمىسشە: حالتۋرا، قۇنسىزدانعان) دەڭگەيگە ءتۇستى. كەزىندە اباي تەرەڭ ويى جوق، جەڭىل اندەردى تىڭدايتىندار جايلى: "جامانعا "جار" دەگەن-اق ءان كورىنەر"– دەگەن ەدى. بىراق، ادام سەزىمىن فيلوسوفيا-لىق تۇرعىدان تولقىتپاسا دا "جار-جار", ت.ب. سالت-ءداستۇر اندەرىنىڭ ۇلتتىق عۇرىپتا-رىمىزدى ساقتاۋدا ءوزىنىڭ اتقارار مىندەتى بار عوي. ال قازىر، پاتشالىق رەسەي كەزەڭىندەگى شاراپحانالىق دىردۋ "ناديا قىز" انىنە ەلىكتەپ شىعارىلعان:

اپپاق گۇلىم-اي،اي،

قىزىل گۇلىم-اي،اي،

قىزىقتىردىڭ اي،اي"...– دەگەن، نەمەسە ورىستىڭ "كرۋتيتسيا، ۆەرتيتسيا شار گولۋبوي" سياقتى ەسكى "قالالىق ءانى" سارىنىنداعى:

سەندەرگە ءاردايىم ورىن بار،

اق وتاۋ تورىنە قونىڭدار"– ت.ب.، سونداي-اق، ورىستىڭ ەسكى «چەرنىي ۆورون» اتتى «قاراقشىلار ءانى»-نە ەلىكتەپ:

جانىم دەسكەن،

جالىن كەسكەن،

كۇندەر قايدا، قاراعىم؟..– دەگەن، شۇقىپ قالساڭ جات ەل اۋەندەرى سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەر قازاق "كيچ"-تەرىن ەش قىمسىنىپ، ويلانباستان ء"ان"-دەپ ەزۋلەتىپ جۇرگەندەر قانشاما؟! مۇنداي داراقى "كوشە اندەرى" ازىرشە، قۇداي ساقتاپ، قازاق راديوسىنداعى "التىن قورعا" تۇسە قويماپتى. بىراق ۇلت تاربيەسىنە باس قاتىرماي، تەك اقشا قۋعان "حالتۋراشىل توپتار" ۇنتاسپاعا جازىپ، تاراتىپ، توي-تومالاقتاردا سينتەزاتور-لارىنىڭ ىزىم-قيۋىمەن جۇرتتىڭ دەلەبەسىن قوزدىرا، وسىنداي پاراساتتىلىقتان جۇرداي ويسىز تيتاكۋلەر ارقىلى قوعامنىڭ رۋحاني تالعامىن قوقىس قۇردىمىنا سۇيرەۋدە.

شىن مانىسىندە، “قازiرگi قازاق ءانi” – دەپ كومپوزيتورلارىمىز شىعارىپ، حالىققا ناسيحاتتالىنىپ جۇرگەن شىعارمالاردىڭ كوپشiلiگi الەمنىڭ ءار تاراپىنان ەستىلەتىن، تەك دەلەبە قوزدىرۋدى ماقسات ەتەتىن "پورنو-ريتمدەر" سارىنىنان قۇران-دى عانا. مىڭداعان جىلدار بويىندا قالىپتاسىپ، تۇزىلگەن ۇلتتىق سيپاتتان (جۇيە، يiرiمدەر، فيلوسوفيالىق ويدان) جۇرداي مۇنداي جاساندى “مۋزىكامەن” قازاقتىڭ سەزiمiن ۇلتتىق بiرلiككە ۇيىستىرۋ، وتانشىلدىققا تاربيەلەۋ مۇمكiن بە؟!

قازiر، ءسويتiپ، وتارشىلدىق ساياسات سالدارىنان جانە ءوزiمiزدiڭ جاۋاپسىزدىعىمىزدان، بiر كەزدەرi شەتەلدiكتەر تاڭدانىپ: “كازاحي ۆىدەليايۋتسيا سرەدي ۆسەح سۆويح سوسەدەي داروم رەچي. رەچ كاجدوگو كازاحا تەچەت پلاۆنو ي سپوكوينو. كازاح تاك ۆلادەەت سلوۆوم، چتو ون نە تولكو موجەت پرويزنوسيت دليننىە يمپروۆيزاتسي ۆ ستيحاح، نو ي وبىچنايا ەگو رەچ وتليچاەتسيا وپرەدەلەننىم ريتموم ۆ پوستروەني فراز... نەت نيچەگو ۋديۆيتەلنوگو، چتو يمەننو ۋ تاكوگو نارودا ۆوزنيكلا وسوبەننو بوگاتايا نارودنايا ليتەراتۋرا” (ۆ.رادلوۆ. “يز سيبيري” كiتابىنان) دەگەن تiلiمiز تاۋەلسiز ەل بولا تۇرا وشاق باسىنان اسپاي، ال “ەۆروپالىق ون حالىقتى قوسقاندا دا تابىلمايتىن” مۋزىكامىز الدەقاشان بەتi ءارi قاراعان ماسقارا، ۇيات جاعدايدامىز. ەگەر كۇندەلiكتi ءومiردiڭ كەز-كەلگەن ساتiندە ادام-دارمەن اراقاتىناستا، تiرشiلiككە قاجەت ماتەريالدىق ماسەلەلەردi رەتتەۋدە قولدانىلا-تىندىقتان سويلەۋ تiلiمiزدiڭ جاي-كۇيi حالىقتىڭ ءاردايىم نازارىندا بولسا، ال استارلى سەزiم تiلi بولعاندىقتان مۋزىكاداعى قۇبىلىستاردى، احۋالدى اركiم وڭاي بايقاي بەرمەيدi. وسى سەبەپتەن، قازاق مۋزىكاسىنىڭ بۇگiندە انا تiلiمiزدەن الدەقايدا اپاتتى جاعداي-عا دۋشار بولعانىن تۇسiنە الماي، ءمان بەرمەي كەلەمىز. ال، ۇلتتىق بولمىستى سومداۋ-داعى ماڭىزى ايرىقشا مۋزىكالىق ونەرiمiزگە نەمقۇرايدى قاراۋ – ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ بولماق. سوندىقتان بۇل ماسەلە دە تەرەڭ زەرتتەۋدi: :ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتقان مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ پايدا بولۋ سەبەبi, وسى قۇبىلىس، اسiرەسە “دەموكراتياشىل جانر" بولىپ ەسەپتەلەتiن ءان جانرىندا كiمدەردiڭ شىعارمالارى ارقىلى، قاشاننان، قالاي كورiنiس بەرگەنi كەڭىرەك توقتالىپ، ءسوز قىلۋدى قاجەت ەتەدi.

(جالعاسى بار)

حاسەن قوجا-احمەت

Abai.kz