كونستيتۋتسيا – ەڭ جوعارى زاڭدىق كۇشكە يە نەگىزگى زاڭى، ياعني مەملەكەتتىڭ بۇكىل زاڭناماسىنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. ەلدىڭ بارلىق باسقا زاڭدارى كونستيتۋتسيا قاعيدالارىنا بارىنشا سايكەستەندىرىلە وتىرىپ قابىلدانادى. كونستيتۋتسياعا سايكەس ەمەس دەپ تانىلعان زاڭدار جانە باسقا دا قۇقىقتىق اكتىلەر زاڭدى ەمەس دەپ تانىلادى، ولاردىڭ ورىندالۋى توقتاتىلادى.
       كونستيتۋتسيا جانە وعان سايكەستەندىرىلە شىعارىلعان باسقا دا زاڭدار ورىندالۋىمەن عانا كۇشتى. مەملەكەت ءوزى شىعارعان زاڭدى ورىنداماسا نەمەسە ورىنداتا الماسا، بارلىعىنىڭ زاڭ الدىنداعى، سوت الدىنداعى تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتە الماسا، مەملەكەتتىڭ جانە بيلىكتىڭ بەدەلى تومەندەيدى، حالىق ونداي بيلىككە سەنىمسىزدىك بىلدىرەدى. زاڭداردىڭ ورىندالماۋى، سوتتاردىڭ ادىلەتسىز شەشىم شىعارۋى، ازاماتتاردىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاي الماۋى ءبىزدىڭ قوعامدا دا كەزدەسىپ جاتادى.
     ء  تىپتى ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيادا تۇسىنبەيتىن نورمالار دا بار. مىسالى، 30-باپتىڭ، 1-تارماعىنداعى «ورتا ءبىلىم الۋ مىندەتتى» دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز. مىندەت – جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. ياعني، كونستيتۋتسياداعى جانە باسقا دا زاڭدارداعى مىندەتتەر تۋرالى نورمالار ورىندالۋعا جاتادى. مىندەت ورىندالماسا، بۇزىلسا نەمەسە ونى ورىنداۋعا كەدەرگى كەلتىرسە، جاۋاپتىلىققا سوقتىرادى. مىسالى، رەسپۋبليكا ازاماتتارى زاڭدى تۇردە بەلگىلەنگەن سالىقتاردى، الىمداردى جانە وزگە دە مىندەتتى تولەمدەردى تولەۋگە مىندەتتى. ايلىق جالاقىدان باستاپ باسقا دا كىرىس كوزدەرىنەن تابىس جانە باسقا الىمدار تولەيمىز. ال سالىقتى تولەمەگەن نەمەسە سالىق تولەۋدەن جالتارعاندارعا زاڭ بويىنشا ءتيىستى شارا قولدانىلادى.

      ء بىزدىڭ ەلىمىزدە ورتا ءبىلىم الماعاندار جەتىپ ارتىلادى. توعىز جىلدىق بىلىمنەن كەيىن وقۋشىلاردىڭ ءبىر بولىگى كوللەدجدەرگە ءتۇسىپ، تولىق ورتا ءبىلىمدى وسى جەردەن الادى. ال بىزدە توعىز جىلدىقتى بىتىرگەننەن كەيىن قوللەدجدەردە نەمەسە باسقا ورتا كاسىپتىك نەمەسە تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنا بارمايتىندار دا جەتكىلىكتى. ونى ءبىلىم مينيسترلىگى دە، باسقا دا بيلىك ورگاندارى بىلەدى. ياعني، ولار ورتا ءبىلىم الۋ تۋرالى كونستيتۋتسيادا بەلگىلەنگەن نورمانى ورىنداماي وتىر. سوندا ورتا ءبىلىم الماعاندار زاڭ بۇزعان بولىپ ەسەپتەلىپ، جاۋاپتىلىققا تارتىلۋى كەرەك پە؟ ولاردى ەندى نە ىستەيمىز؟ جاۋاپقا تارتامىز با؟ ويتكەنى، ولار كونستيتۋتسيانىڭ 30-بابىن بۇزىپ وتىر عوي. بۇل ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا كەتكەن  قاتەلىك پە، جوق الدە شىندىعىندا دا اركىم ورتا ءبىلىم الۋعا مىندەتتى مە؟ كونستيتۋتسياداعى نورما دۇرىس بولسا، ورتا ءبىلىم الماعاندار نەلىكتەن جاۋاپقا تارتىلمايدى؟ مەنىڭشە بۇل نورمانى «مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنا ورتا ءبىلىم بەرۋگە مىندەتتى» دەپ وزگەرتكەن دۇرىس شىعار. ياعني، ازاماتتار ورتا ءبىلىم الۋعا مىندەتتى ەمەس، مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنا ورتا ءبىلىم بەرۋگە مىندەتتەنگەنى دۇرىس بولار.

     بۇرىنعى كەڭەستىك كونستيتۋتسيادا  دا بۇلاي جازىلماعان. ول كەزدەگى كونستيتۋتسيادا «مەملەكەت ورتا ءبىلىم الۋعا كەپىلدىك بەرەدى» دەپ بەكىتىلگەنىن ۇمىتا قويعان جوقپىز.
سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسى وسى نورمانىڭ ورىندالۋى تۋرالى تۇسىندىرمە بەرسە دۇرىس بولار ەدى. ويتكەنى كونستيتۋتسياداعى  30-باپتىڭ ورىندالماۋىنان ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىنىڭ بەدەلى تۇسكەندەي كورىنەدى. ءبىز سولاي تۇسىندىك.   

    كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ، پالاتا توراعالارىنىڭ، پارلامەنت دەپۋتاتتارى سانىنىڭ كەمىندە بەستەن ءبىر بولىگىنىڭ، پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا عانا كونستيتۋتسيا نورمالارىنا تۇسىندىرمە بەرەدى. باسىلىمدا جاريالانعان ماقالا بويىنشا تۇسىندىرمە بەرىلمەيدى. سوندىقتان دا رەسمي تۇسىندىرمە سۇراتۋعا وكىلەتتىگى بار لاۋازىم يەلەرى وسى ماسەلەگە وڭ قاباق تانىتار دەگەن سەنىمىمىز بار. ويتكەنى، بۇل ماسەلە ماقالا اۆتورىنىڭ عانا ەمەس، وقىرمانداردىڭ دا ءوتىنىشى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ بىزگە تۇسىنىكتەمە بەرمەيتىنى انىق. سوندىقتان دا  وسىنى وقىعان جانە وسى ءجايتتى جاقسى بىلەتىن زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى ءوز ويىن نەمەسە ءوز بىلەتىنىن ايتسا دا بولار ەدى. فرانتسيانىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، تانىمال زاڭگەرى جانە ساياسي ويشىلى شارل لۋي مونتەسكە ايتقانداي «زاڭ سوزدەرى مەن تەرميندەرى بارلىق ادام ءۇشىن تۇسىنىكتى ءبىر عانا ۇعىمدا بولۋى شارت». ال ءبىز تۇسىنبەگەندىكتەن عانا كومەك سۇرايمىز. ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيادا وسىنداي تۇسىنە المايتىن زاڭ نورمالارى بولسا، ەندى نە ىستەمەكپىز؟

بەكمىرزا سىرىمبەتۇلى، قىزىلوردا قالاسى

Abai.kz