جۋىردا الماتى وبلىسى بويىنشا عانا ەمەس، ەلىمىز اۋماعىندا ۇيعىرلار مولىنان قونىستانعان اۋداندا وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن ءدىنى ءبىر، ءتىلى ۇقساس قوس حالىقتىڭ بولاشاقتا قوڭسىلاس بولۋى ەكىتالاي ەكەنىن انىق كورسەتكەن جاعداي ورىن الدى. بۇرىنداردى اتالعان اۋداندا ەكى ۇلتتىڭ جاستارى اراسىندا قاقتىعىستار، جۇرت اراسىنداعى تۇسىنبەستىكتەر، داۋلى ماسەلەلەر تىركەلىپ جاتاتىن. وتكەن جىلى تۋرا وسىنداي ۋاقىتتا حالىق قالاۋلىلارى اۋىلداردى ارالاعاندا دەپۋتاتتار ەلباسى جولداۋىن ۇيىعىرشا ناسيحاتتاپ، ايدى اسپانعا شىعارعان ەدى. بيىل دا سول «قالاۋلىلار» ەلگە كەلگەندە ەرسى جاعداي ورىن الدى.

اۋداندىق اكىمدىكتە  ۇلكەن ءبىر جينالىس وتكەن ەدى.  ول  قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ قۇرمەتىنە ۇيىمداستىرىلىپ، ولاردىڭ حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋى، وتىنىشتەرىن تىڭداۋى رەتىندە كورىنىس بەرۋگە ءتيىس-تۇعىن.  نەگىزىنەن استانالىق اق جاعالىلاردىڭ  ماقساتى دا ەل اراسىنداعى بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ناسيحاتتاۋ ەكەنى انىق. باستاپقى كەزدە ادەتتەگىشە ء«بىز تاتۋمىز، بىرلىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، قازاق پەن ۇيعىر دوس، تۋىس» دەگەن جاتتاندى اڭگىمەلەرمەن  باستالعان جينالىستىڭ اياعى تىپتەن باسقا ارناعا اۋىسىپ كەتتى. ويكەنى جينالىس ۇيعىرلار اراسىنان مىنبەرگە كوتەرىلگەن ءبىر «جىگىتباسىنىڭ»: «اۋدانداعى جينالىستار تەك قازاقشا ءوتىپ جاتىر، ۇيعىرلاردى قازاقشا سويلەتىپ، نەگە قينايسىڭدار؟ وتكەندە چەرنوبىل اپاتىنا بايلانىستى وتكەن جينالىس تا تەك قازاقشا ءوتتى. چەرنوبىل اپاتىنا قاتىسقان 18 ادامنىڭ 13-ءى ۇيعىر. سول جەردە ۇيعىرلاردى قازاقشا سويلەتتىڭدەر. ۇيعىرشا ءان دە ايتىلمادى» دەگەن ءجونسىز تالابى مەن ورىنسىز  داۋىنان باستالدى.

سول جينالىستا وتىرعانداردىڭ باسىم بولىگى ۇندەمەگەنمەن، قازاقتار  اراسىندا نامىسى بار بىرەۋ تابىلعانى راس. اۋداندا قاي كەزدە بولماسىن شىن ءسوز ايتامىن دەپ باسقالارعا، ونىڭ ىشىندە بيلىككە جاقپاي، قاقپايلاۋ كورىپ جۇرگەن بۇرىنعى ۇستاز ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بار قازاقتىڭ اتىنان ءبىرشاما پىكىر ايتتى. سول-ق ەكەن، جينالىس ءوزارا جامانداسۋعا كوشتى. ءتىپتى ەل اراسىنداعى پىش-پىش سوزدەر، قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ شىن مانىندە  وتىرىك دوس بوپ، ىشتەي ءبىر-ءبىرىن جەپ قويۋعا دايىندىعى، ىزا-كەكتەرىنىڭ قايناپ جاتاتىنى دا ايتىلدى. الگى ازاماتىمىز سوڭىندا تاريحتا ەشقانداي دالەلدەنبەگەن، اتى بار دا دەرەگى جوق «ۇيعىردىڭ «باتىر» قىزىنا كەتپەن تاۋىنداعى تاريحي ءوڭىردى ەنشىلەپ، «نازۋگۋم ۇڭگىرى» دەپ اتاۋدىڭ،  ونىڭ الدىنا ەسكەرتكىش ورناتۋدىڭ ەشقانداي زاڭعا دا، اقىلعا دا سىيمايتىنىن، ءتىپتى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا جاسالعان قيانات ەكەندىگىن جايىپ سالدى.  شىندىق ءسوز جاقپاعان ۇيعىرلار اراسىنان «سەن، اۋزىڭدى جاپ» دەگەن سوزدەر دە ەستىلىپ قالدى.  اعامىز ونىمەن دە توقتاماي ول ۇڭگىردىڭ قازاق تاريحىمەن تىكەلەي بايلانىستىلىعىن ىن دالەلدەپ بەردى.   ۇيعىردىڭ اقساقالدارى دا ورە تۇرەگەلىپ، جينالىس سوڭى ايتىسقا ۇلاسىپ كەتتى. باسقوسۋعا جينالعان جۇرت پەن سىرتتان كەلگەن لاۋازىمدى قوناقتار  اۋدانداعى ۇيعىر مەن قازاقتىڭ اراسىنداعى دوستىقتىڭ ايتارلىقتاي جاقسى ەمەس ەكەنىن، ءتىپتى اشىق جاۋلاستىق بارىن  بايقاعان سياقتى. جينالىستىڭ كۋاگەرى بولعاندار بۇل جايتتى اڭىزداي ايتىپ، تاڭعالعاندارىن جاسىرا المادى. دەپۋتاتتار ەكى جاققا دا  باسۋ ايتىپ، «نازۋگۋم» ۇڭگىرىنە قويىلعان ەسكەرتكىشتىڭ زاڭسىز ەكەنىن، ونى  زاڭداستىرۋ نەمەسە مۇلدە الىپ تاستاۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىردى.

ءبىز وسى جانايقايىمىزدى  جازىپ جاتقاندا، اۋداننان ەسكەرتكىشتى الىپ تاستادى دەگەن حابار كەلدى. مۇنداي وقيعا 2010 جىلى تىركەلگەن بولاتىن. جىلدار بويى اۋدان اكىمدىگى عيماراتىنىڭ سىرتقى ەسىگىنىڭ سول جاعىنا كەزىندە اۋداندى باسقارعان مارقۇم رادجيباەۆتىڭ سۋرەتى بەدەرلەنگەن  جانە قىزمەت ىستەگەن جىلدارى جازىلعان ەسكەرتكىش تاقتا جۋرناليستەردىڭ ارالاسۋىنان سوڭ الىپ تاستالعان ەدى. سول جولى كەتپەندەگى ۇڭگىرگە قويىلعالى جاتقان ەسكەرتكىشكە دە توقتام سالىنعان بولاتىن.  ەندى، مىنە اراعا بىرنەشە جىل سالىپ بارىپ، ولار قايتادان ويعا العاندارىن ىسكە اسىرۋعا كىرىسىپتى. ال مەملەكەتتىگى جوق جۇرتتىڭ ويدان شىعارىلعان تۋىن كوتەرۋ، قازاق ەلىنىڭ ءانۇرانىن وزدەرىنە لايىقتاپ ايتۋى بولسادا ءجيى كورىنىس بەرەدى.   قالجات اۋىلىندا بىلتىر بولعان شەكاراشىلاردى ۇرىپ-سوعۋدىڭ اياعى دا سيىرقۇيمىشاققا سالىنىپ، اقىرى ناتيجەسىز قالدى. ايتا بەرسە، اۋداندا ماسەلە كوپ. الايدا، ايماقتى باسقارعانىنا ون جىلعا جۋىقتاعان كايۋمچان ابانۇلى ايىلىن جيار ەمەس.  ويتكەنى، جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ باس كوتەرەرلەرى جوقتىڭ قاسى. ەگەر، ونداي ازامات شىعا قالسا، بيلىكتەگىلەر جۇندەي ءتۇتىپ، تەنتىرەتىپ جىبەرۋگە دايىن تۇرادى. سونىمەن بىرگە، وبلىستان تەكسەرە بارعاندار، ەشتەڭەنى كورمەي قالادى. بىرەر كۇن ىستىق سۋدا شالقىپ-تاسىپ، بىلىعىپ-شىلىعىپ دەمالعاندارىنا ءماز بولىپ قايتادى...

اۋدانداعى جاعداي تۇزەلمەسە، ءتۇبى وڭبايمىز، سەبەبى: جاۋىردى جابا توقۋدىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى. 

باقىتنۇر تاسقارا

P.S. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسىنا كەلىپ تۇسكەن حاتتاعى اڭگىمەنىڭ جالپى نوبايى – وسى. اۆتور ءىشىنارا كوڭىل-كۇي اۋانىنا بەرىلىپ تە كەتكەن ەكەن. ونىسىن ەپتەپ «جوندىق»، رەداكتسيالادىق. الايدا، ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى – قازاق پەن ۇيعىر اراسىندا ارەدىك بولىپ قالاتىن شەتىن اڭگىمەلەردى «رەداكتسيالاۋ»  ءبىزدىڭ قولدان كەلمەيدى. ويتكەنى ول قۇزىرلى ورىنداردىڭ جۇمىسى. ارينە، ءبىز ءبارىمىز ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ىنتىماق جاعىندامىز. الايدا، ۇلت پەن ۇلىستار (دياسپورالار) اراسىنداعى تاتۋلىقتىڭ ۇيتقىسى ۇنەمى باقىلانىپ، زەرتتەلىپ، ساراپتامالاردان ءوتىپ تۇرۋى ءتيىس. سونى ويلاي وتىرىپ، جوعارىداعى جايتتىڭ جاريا كورۋىن ءجون كوردىك. ەندىگىسى قازاقستان حالقى اسامبلەياسى مەن ءتيىستى ورىنداردىڭ جۇمىسى دەپ بىلەمىز.

Abai.kz