قازاق بولايىن دەسەم، رۋ كەدەرگى بولىپ تۇر
تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن اڭگىمەنى ارىدەن باستايىن. مەنىڭ اكەم نەمىس. ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستا ول ورىستارعا تۇتقىنعا تۇسكەن. سوعىس بىتكەننەن كەيىن ونى قازاقستانعا جەر اۋدارعان. ال انام پولشالىق نەمىستىڭ قىزى ەكەن. ول دا الدىمەن ۋكرايناعا، سوسىن رەسەيگە، ودان قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن. اكەم مەن انام وسى جەردە تابىسقان.
مەن قازاق اۋىلىندا تۋىپ ءوستىم. قۇجات بويىنشا اتىم – ماكس. بىراق اۋىلداستارىم ماعان ماقسۇت دەپ دەپ ات قويعان. اتا-انام دا سولاي اتاپ كەتتى. سودان بەرى بىرەۋمەن تانىسقاندا ماقسۇت دەپ تانىسام. ول اۋىلدا 5-6 نەمىس وتباسى بولدى، قالعاندارى تۇگەل قازاقتار. اتا-انام قازاقتاردىڭ قوناقجايلىلىعىن، قيىن-قىستاۋ كەزدە كومەكتەسكەنىن، ۇيلەرىنە پانالاتقاندارىن، بار ىستەگەن جاقسىلىعىن ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. جەتى جاسقا تولعاندا مەكتەپكە باردىم. قازاق مەكتەبىنە. قالعان نەمىس وتباسىلارىنىڭ بالالارى دا قازاق مەكتەبىنە باردى. ول كەزدە ورىس مەكتەبى جوق بولاتىن. مەن بەسىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەنىمدە ورىس مەكتەبى اشىلدى. اۋىل ادامدارى، اسىرەسە ينتەليگەنتتى وتباسىلار بالالارىن جاپپاي ورىس مەكتەبىنە بەرە باستادى. بىراق بىردە-ءبىر نەمىس وتباسىنىڭ بالاسى ورىس مەكتەبىنە بارعان جوق. قازاق بالالارىمەن تۋعان-تۋىستاي بولىپ بىرگە وستىك. ەشكىم شەتتەتىپ كورگەن ەمەس. بىرگە وسكەن جولداستارىم مەنى «سارى قازاق» دەيتىن. بوتەن جەرگە بارعاندا بىرەۋ-جارىم ۇلتىڭ كىم دەسە، قازاقپىن دەيتىنمىن. ءسويتىپ بار جان-تانىممەن قازاق بولىپ كەتتىم. ۇيلەندىم. ايەلىمنىڭ اكەسى نەمىس، شەشەسى ۋكراين. ول كەزدەرى قازاقپىن دەسەم بولدى، ەشكىم رۋىمدى سۇراپ كورمەپتى.
وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارىنىڭ سوڭىندا نەمىستەردىڭ كوبى تاريحي وتانىنا كوشتى. مەنىڭ اكە شەشەم، ءۇش اپايىم (بىرەۋىنىڭ كۇيەۋى قازاق، بىرەۋىنىڭ كۇيەۋى ورىس، بىرەۋىنىڭ كۇيەۋى نەمىس) گەرمانياعا كوشتى. مەن كىندىك قانىم تامعان اۋىلىمنان كەتپەيمىن دەپ قالىپ قويدىم.
ارادان ەكى جىل وتكەندە اكە-شەشەم ەلگە قايتا ورالدى. ول جاقتى جەرسىنبەي، كەرى قايتقان. كەلگەندە اكەمنىڭ ايتقىنى: «قايران، قازاعىما جەتەتىن حالىق جوق ەكەن».
ەلگە قايتا ورالعان كەيىن ءۇش جىلدان سوڭ اكەم، اراعا ءبىر جىل سالىپ انام دۇنيەدەن ءوتتى. ولەر الدىندا اكەم، «بالالارىڭنىڭ ۇلتىن قازاق دەپ جازدىر» دەپ امانات ەتتى. ونداي وي ءوزىمنىڭ دە كوكەيىمدە جۇرگەن بولاتىن. اكەنىڭ اماناتىن، ءوز ويىمدى جۇزەگە اسىرىپ بالالارىمنىڭ ۇلتىن قازاق دەپ جازدىردىم. ونىڭ دا ءبىرشاما قيىندىعى بولدى. العاشىندا بالانىڭ ۇلتى اكەسىنىڭ نە اناسىنىڭ ۇلتىمەن جازىلۋى كەرەك دەپ اۋرەگە سالدى. اقىرى دەگەنىمە جەتىپ، بالالارىمنىڭ ۇلتى قازاق بولىپ جازىلدى. قازاق مەكتەبىنە باردى. سودان، مەن – نەمىس، ايەلىم – بۋدان (مەتيس), بالالارىم – قازاق. مەنىڭ ۇلتىم قۇجات بويىنشا نەمىس بولعانمەن ءدىلىم دە، ءتىلىم دە قازاق. مەن ءوزىمدى قازاقپىن دەپ سانايمىن.
90-جىلداردىڭ سوڭىندا اۋىلدا جۇمىس بولماي، جان باعۋ قيىنداعان شاقتا اۋدان ورتالىعىنا كوشىپ كەلدىم. مەن ءۇشىن ماسەلە وسى كەزدەن باستالدى. ۇلكەن قىزىم مەكتەپ بىتىرگەنمەن، ەكى ۇلىم ءالى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن. بالالارىم مەكتەپكە بارعاندا سىنىپتاستارى «ۇلتىڭ كىم؟» دەپ سۇراپتى، قۇجاتىندا دا قازاق دەپ جازىلعان، قازاق تىلىندە سايراپ تۇرعان بالام قازاقپىن دەسە، «رۋىڭ كىم؟» دەپ سۇرايدى ەكەن. بۇل سۇراققا بالام نە دەپ جاۋاپ بەرۋدى بىلمەپتى. كەشكە جۇمىستان كەلىپ، ەسىكتەن كىرگەن ساتتە بالام مەنى «اكە مەنىڭ رۋىم كىم؟» دەگەن سۇراقپەن قارسى الدى. قاپەلەمدە نە ايتارعا بىلمەي، توسىلىپ قالدىم. بىراق شىن مانىندە مەنىڭ دە بۇعان ايتار جاۋابىم جوق ەدى. ويتكەنى مۇنداي سۇراقپەن بۇرىن بەتپە-بەت كەلىپ كورمەپپىن. نەگە ەكەنىن قايدام، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە رۋ جايلى ەشكىم سۇرامايتىن. سوندىقتان دا بولار مەن دە بالالارىما رۋ جايلى ايتپاپپىن. كەي-كەيدە ەستىگەنىم بولماسا، رۋ جايلى ەشتەڭە بىلمەيدى ەكەم. سودان ۇلكەندەردەن سۇراپ، كىتاپ اقتارىپ رۋ جايلى ىزدەي باستادىم. سويتسەم، قازاقتىڭ ءبارى رۋعا بولىنەدى ەكەن. ياعني، قازاق بولۋ ءۇشىن رۋىڭ بولۋى كەرەك ەكەن. مەن ەندى قاي رۋ بولام؟ سوندا رۋىم جوق بولسا، مەن قازاق بولا المايمىن با؟
بالالارىم رۋىن ايتا الماعان سوڭ مەكتەپتە سىنىپتاستارى مازاق ەتىپ، شەتتەتىپ، ۇرىپ سوعاتىندى دا شىعاردى. بۇل جاعداي ءجيى قايتالانا بەرگەن سوڭ مەكتەبىنە بارۋعا تۋرا كەلدى. اتا-انالار جينالىسى شاقىرىلدى. وكىنىشكە قاراي جينالىستان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي بولىپ قايتتىم. قازاق تىلىندە دۇرىستاپ سويلەي المايتىن كەيبىر اتا-انالار «ورىستى ورىس دەيدى، نەمىستى نەمىس دەيدى، وندا تۇرعان نە بار؟!» دەپ سوقتى. «بالاعا وتىرىك ايتۋدى ۇيرەتپەۋ كەرەك، ولار ونىڭ قازاق ەمەس ەكەنىنە ەمەس، قازاقپىن دەپ وتىرىك ايتقانىنا قارسى بولعان» دەپ ەكىنشىسى شىقتى. «ول قازاق جەرىندە تۋعان، قۇجاتى قازاق، ءتىلى دە، ءدىلى دە قازاق، ونى نەگە شەتتەتەمىز؟!» دەپ ايتاتىن ءبىر ادام تابىلمادى. سولاي دەپ تۇسىندىرمەك بولعان ماعان، «مىڭ قايناسا دا سەنىڭ سورپاڭ قازاققا قوسىلمايدى» دەپ جىگەرىمدى قۇم ەتتى.
ۋا، اعايىن! باياعى قيىن-قىستاۋ زاماندا اۋىپ كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن باۋرىنا باسىپ، تورىنەن ورىن بەرىپ، ءبىر ءۇزىم ناندى ءبولىپ جەگەن قازاق قايدا كەتكەن؟ ءتىلىم قازاق، ءدىلىم قازاق، جۇرەگىم قازاق دەپ سوققان مەنى مىنا قازاعىم نەگە كەۋدەدەن يتەرەدى؟ مەن قازاق بولۋ ءۇشىن رۋعا قالاي كىرەم؟ قاي رۋعا كىرۋىم كەرەك؟ ءبىر اۋىز قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، قازاق ءۇشىن باسى اۋىرمايتىندار قازاقتىڭ ءبىر رۋىندا بولعانى ءۇشىن عانا قازاق بولادى دا، قازاق ءۇشىن جانىمدى قيۋعا دايىن مەن نەگە قازاق بولا المايمىن؟ رۋ تۋرالى ۇلكەندەردەن سۇراعانىمدا، «ول جەتى اتاسىن ءبىلۋ ءۇشىن قاجەت، بىراق كەيىنگى كەزدە قازاق اراسىنا جىك سالاتىن، رۋشىلدىق ارتىپ بارادى» دەگەن ەدى. جەتى اتاسىن بىلگەنگە مەن دە قارسى ەمەسپىن، بىراق قازاقتى جىككە بولەتىن رۋشىلدىق كىمگە كەرەك؟ «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەيدى قازاق. بورىگە جەم قىلاتىن رۋشىلدىقتى نەگە جويمايمىز؟ ەگەر رۋ بولماسا، مەن دە، مەنىڭ بالالارىم دا بار بولمىسىمىزبەن قازاق بولار ەدىك. قازىر ءبىزدىڭ قازاق بولۋىمىزعا رۋ كەدەرگى بولىپ تۇر. مەن سياقتى قازاق بولا الماي جۇرگەندەر جەتەرلىك. ەگەر «رۋ» دەگەن كەدەرگىنى الىپ تاستاساق، تالاي وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى قازاق بولۋعا دايىن.
رۋىڭ جوق دەپ مەنى كەۋدەدەن قاقسا دا، مەن كىندىك قانىم تامعان قازاق جەرىنەن ەشقايدا دا كەتپەيمىن. ويتكەنى، مەن قازاقپىن!
ماقسۇت (ماكس)
