«مەن وتانىما ساتقىندىق جاساعان جوقپىن، جاۋعا ادال قىزمەت كورسەتەمىن دەپ انت بەرگەنىم جوق، قولىما قارۋ ۇستانعان جوقپىن، حالقىما زيان تيگىزەتىندەي ەشقانداي قارسى ارەكەتكە بارعان جوقپىن… مەن فيلوسوف تا، ساياساتكەر دە، تاريحشى دا ەمەسپىن. مەن – مۋزىكانتپىن، جارىق دۇنيەدە تەك مۋزىكا اۋەنىمەن ءومىر كەشەتىن اداممىن…» بۇل – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىس تۇتقىنىنا ءتۇسىپ، ودان ورالعان بەتى «جاۋعا بەرىلگەن ساتقىن» دەگەن ايىپپەن ستاليندىك ازاپ لاگەرىنە ايدالعان، سان مارتە اجال اۋزىنان سكريپكاسى سەبەپكەر بولىپ ءتىرى قالعان ايتكەش تولعانباەۆتىڭ ءسوزى. ءومىرى وكسىكپەن وتسە دە، ونەردە وشپەستەي ءىز قالدىرعان ول – قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي سكريپكاشى، ەلىمىزدە سكريپكا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تۇلعا.
91 سوم تۇراتىن ارمان
اباي مەن شاكارىمنىڭ كىندىك قانى تامعان توپىراق – سەمەي ءوڭىرى قاراۋىل اۋىلىندا ايتكەش جايلى بالا كۇنىنەن باستاپ اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر ايتىلا باستاعان. ونىڭ ەرەكشە بولمىسبىتىمىمەن قاتار، بىراق رەت ەستىگەن اۋەنى قانداي قيىن بولسا دا، دومبىرا نە سىبىزعى، گيتارا، ايتەۋىر، قولىنا قانداي اسپاپ تۇسسە دە، ءدال سول قالپىندا ورىنداپ بەرە الاتىن كەرەمەت مۋزىكالىق قابىلەتى ەلجۇرتتى تاڭعالدىراتىن. سودان ءبىر كۇنى ايتكەش اعاسى بالتاقايعا ەرىپ سەمەي قالاسىنا، كينوتەاترعا بارادى. كينو باستالماي تۇرىپ ونەر كورسەتكەن مۋزىكانتتاردىڭ قولىنان ول ءوزى بۇرىنسوڭدى ۇشىراستىرماعان ءبىر اسپاپتى كورەدى. ول سكريپكا بولاتىن. سكريپكادان توگىلگەن سيقىرلى ءۇن ايتكەشتىڭ قۇلاعىنا ەمەس، جۇرەگىنە ەنگەندەي، جان دۇنيەسىن ەرەكشە ءبىر كۇيگە تۇسىرگەنى سونشالىق، تەك سول اسپاپتى ويناعىسى كەلەدى دە تۇراتىن بولدى. سەمەيگە كەلەسى ءبىر كەلگەنىندە الدەبىر دۇكەن سورەسىنەن ءوزىنىڭ ارمانىنا اينالعان سكريپكاسىن كورەدى. كورەدى دە، سول جەردە قاققان قازىقتاي سىلەيە تۇرىپ قالادى. 91 سوم تۇراتىن اسپاپتى ساتىپ الىپ بەرۋدەن باسقا اعاسىندا امال قالماعاندى.
اسپاپ – قولدا، الايدا اۋىلدا ونى وقىتاتىن ءبىر مامان جوق، بىراق بالا ايتكەشكە ول دا كەدەرگى بولا المايدى. كوپ ۇزاماياق ول كوركەمونەرپازدار بايقاۋىنا قاتىسىپ، سول جەردە ادىلقازىلار القاسىندا وتىرعان بەلگىلى كومپوزيتور لاتيف ءحاميديدىڭ كوزىنە تۇسەدى. جاس دارىننىڭ بويىنان ناعىز ونەردىڭ ۇشقىنىن بايقاعان كانىگى كومپوزيتور ونىڭ قالاي دا الماتىدا مۋزىكالىق ءبىلىم الۋى كەرەكتىگىن ايتادى.
كيىكتىڭ قاشۋىنا – مىلتىقتىڭ باسۋى…
…دەگەندەي، ايتكەش وقۋعا تۇسكەن جىلى سۇراپىل سوعىس باستالدى. قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان پەتەربۋرگتىك مۋزىكانت يوسيف لەسماننىڭ ەڭ ۇزدىك شاكىرتىنە اينالعان ايتكەش سكريپكاسىن ارقالاپ سوعىسقا اتتانادى. وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا ءتانى دە، جانى دا جارالى سولداتتارعا ءبىر مەزگىل كلاسسيكالىق تۋىندىلاردان كونتسەرت تىڭداتىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە ول وققا ۇشادى. كوزىن اشقاندا، جانجاعىن نەمىستەر قورشاپ الىپتى. سودان اشتىق پەن ايۋاندىق ازاپتان كۇنىنە جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان ادامدار كوز جۇماتىن كونتسلاگەرلىك كۇندەر باستالعاندى. ەندى تەك وزىنە تونەر ءولىم ءساتىن كۇتۋمەن جۇرگەندە ءبىر كۇنى اياق استىنان باسشىلىق تۇتقىندار اراسىنان مۋزىكانت ىزدەپ جار سالادى. وسىعان دەيىن ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىن، كوزى اشىق ساۋاتتىلاردى الدىمەن اتىپ تاستايتىندىعى جايلى ەستىگەن تولعانباەۆ ءتىس جارماعان. الايدا انىق تونگەن جاۋ قويسىن با، دەدەكتەتىپ الىپ تۋرا كومەندانتتىڭ الدىنا اكەلەدى دە، قولىنا ابدەن توزىعى جەتكەن سكريپكانى ۇستاتا قويادى.
«ەلىمايلاپ» ەگىلتكەن…
قۇلاعىندا «تاعدىرىڭ وسى اسپاپتىڭ ىشەگىنە بايلاۋلى» دەپ مىرس ەتكەن ايداۋىلدىڭ داۋىسى قالىپ قويعان ايتكەش سوڭعى رەت سكريپكاسىمەن قوشتاسۋعا كىرىسەدى. قازاق دالاسىنا دەگەن ساعىنىشىن سكريپكاسىنان توگىلتكەن ونىڭ ويناعانى كومەندانتقا جاي ۇناپ قانا قويماي، جۇرەگىندەگى ايانىش سەزىمىن وياتىپ جىبەرگەن بولاتىن. سوندىقتان ول: «سەن مۇندا نە اشتىقتان، بولماسا اۋرۋدان امان قالمايسىڭ»، – دەپ جۇمساقتاۋ رەجيمدەگى لاگەرگە جىبەرەدى. وسىلايشا، سكريپكا ونىڭ عۇمىرىنا قورعان بولىپ قالدى. سودان كوپ ۇزاماي تۇرمە كومەندانتى كەڭەستىك اسكەردىڭ تۇتقىندارىنان فرايبۋرگ قالاسىنىڭ حالقىنا كونتسەرت قويۋدى ۇيعارادى. حابارلاۋشى ءار تۇتقىننىڭ ۇلتىن تانىستىرۋعا كەلگەندە تۇتىعىپ ءتىلى كەلمەي قالا بەرگەن سوڭ، جالپى بارلىعىن «شتاليندەر» دەپ تانىستىرادى دا، ايتكەشكە كەلگەندە «تولعانباەۆ، ازيا» دەپ حابارلايدى. شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەردەي تىپتىنىش زالدا ەكى كوزدى تارس جۇمعان كۇيى ەسىل ەر «ەلىمايدى» اڭىراتادى. وسىلايشا، نە¬مىس جۇرتىن ەگىلتكەن قازاقتىڭ جايى سول تۇستا بەرليندە تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىن باستاپ جۇرگەن مۇستافا شوقايعا دا جەتەدى دە، ول دەرەۋ ايتكەشتى ءوز قاراماعىنا جازدىرىپ الادى. سوعىس ءبىتىپ، ەلگە قايتام دەگەنشە ەۋروپانىڭ ءبىراز ەلدەرىن ارالاپ، كونتسەرت قويعان ايتكەش نەمىستەردەن كورمەگەن قورلىعىن ستاليندىك جازالاۋ لاگەرىندە كەڭەستىك جەندەتتەردەن كورەدى. كولىمانىڭ قاتال لاگەرىندە 25 جىل ايداۋدا بولعان مۋزىكانتتىڭ ومىردەن كۇدەرىن ۇزدىرمەگەن جالعىز جان سەرىگى سكريپكاسى بولدى. سوناۋ 40جىلداردان تۇرمە مەن ازاپتان كوز اشپاعان اسىل ازامات بوستاندىققا تەك 60جىلدارى عانا شىقتى. بىراق تاعى سونىڭ جارتىسىنان كوپ ۋاقىت بويىنا «حالىق جاۋى»، «شپيون»، «ساتقىن» دەگەن قۇيىرشىق اتتاردان ارىلا الماعان. سول ءۇشىن سان مارتە ماسكەۋگە حات جولداپ، جاۋاپ الا الماعان ايتكەش تولعانباەۆ تەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بارىپ، ياعني 1992 جىلى ءبىرجولا اقتالادى.
بۇگىندە قارت شىڭعىستىڭ باۋرايىن¬داعى اباي مەن شاكارىمنىڭ ءىزى قالعان اباي اۋدانى قاراۋىلعا بارعان ادام اۋىل شەتىندەگى قورىمدار اراسىنان اپپاق سكريپكا كورەدى. بۇل – وسى توپى¬راقتا ماڭگىلىك تىنىس تاپقان ايتكەش تولعانباەۆتىڭ قۇلپىتاسى. كەزىندە سونى ورناتۋعا مۇرىندىق بولعان وسى اۋداننىڭ ارداگەر ازاماتى، اقىن تولەگەن جانعاليەۆ ءوزىنىڭ ول كىسىمەن بولعان سوڭعى كەزدەسۋى جايلى بىلاي دەيدى.
تولەگەن جانعاليەۆ، اقىن، اباي اۋدانىندا جاس اقىندار مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى:
– مەن – ول كىسىنى ەڭ سوڭعى رەت كورگەن ادامداردىڭ ءبىرىمىن. 1997 جىلدىڭ جاز ايلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. اۋدانىمىزدىڭ سول كەزدەگى اكىمى داۋلەتكەرەي دوعانبەكوۆ ءبىر كۇنى مەنى وزىنە شاقىرتىپ الىپ، قولىما ءبىر كىتاپ ۇستاتتى. «يسپوۆەد جەستوكوي سۋدبى» دەگەن ءوز اۋدانىمىزدىڭ ازاماتى، قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي سكريپكاشىسى ايتكەش تولعانباەۆتىڭ كىتابى ەكەن. اكىم ماعان سول اعانى اباي جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋگە شاقىرۋعا قولقا سالدى. ەرتەسى كۇنىاق مەن ۇشاقپەن الماتىدا ايتكەش تولعانباەۆتىڭ جانىندا بولدىم. قۇشاق جايا قارسى الىپ، ءوز قولىمەن ەت اسىپ بەردى. سودان ەكەۋمىز تۇسكى ساعات ۇشتەن كەشكە مەنىڭ پويىزىم جۇرەتىن جەتىلەر شاماسىنا دەيىن تاپجىلماي وتىرىپ، ۇزاق سىرلاستىق. ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە ول كىسى ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىر تاريحىن اقتارىپ سالدى. ءسوز سوڭىندا مەن ول كىسىنى ەلدەن شاقىرىپ جاتقانىن، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋگە كەلىپ كەتۋىن ءوتىندىم. «تولەگەناۋ، مەنىمەن كەزدەسۋ وتكىزگەندە نە ىستەيسىڭدەر؟» – دەپ سۇرادى ءبىر ءتۇرلى جارىقشاق ۇنمەن. «ويباي، اعا، ءار اۋىل ۇستىڭىزگە ءبىربىر شاپان، استىڭىزعا ءبىربىر ات مىنگىزگەلى وتىر»، – دەپ ەدىم. «ونىڭ ءبارىن قايتەم؟» – دەپ كۇلدى. سوسىن ەكەۋمىز قوشتاستىق. ەسىكتەن شىعىپ بارا جاتىپ، ارتىما بۇرىلىپ قاراپ ەم، تەرەزەگە قادالعان كۇيى يىقتارى سەلكىلدەپ جىلاپ تۇر ەكەن. سوندا مەن ايتكەش اعانى ەڭ سوڭعى رەت كورىپ تۇرعانىمدى بىلگەنىم جوق. الماتىدان پويىزعا وتىرىپ، ءالى سەمەيگە دە جەتىپ ۇلگەرمەي، اياگوزدەن تۇسسەم، الدىمنان ماشينا كۇتىپ الىپ: «اعا، ءسىز الماتىعا كەرى قايتىڭىز، ايتكەش تولعانباەۆ قايتىس بولدى، سونىڭ سۇيەگىن الىپ قايتاسىز»، – دەدى. جۇرەگىم شىم ەتە ءتۇستى. سويتسەم، مەنى شىعارىپ سالعاننان كەيىن تۇنگى ساعات 11لەر شاماسىندا ول كىسى كوز جۇمىپتى. وسىلايشا، اسىل ازاماتتىڭ تۋعان جەرگە ءوزى ەمەس، ءولى دەنەسى قايتتى. اۋدان اكىمدىگى، اۋىلەل، اعايىنجۇرت ول كىسىنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە كورسەتە الماعان قۇرمەتىنىڭ ورنىنا زيراتىن تۇرعىزىپ، ءومىر بويى سەرىگى بولعان سكريپكادان باسىنا بەلگى قويدىق.

ءماريام ءابساتتار
«الاش ايناسى» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل