قاسيەتتى قازىعۇرتتىڭ باسىندا
ەسسە
بيىلعى جىلقى جىلىنىڭ (2014) كوكتەمى، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن اۋا-رايىمەن ەرەكشە بولىپ تۇر. جاۋىندى-شاشىندى قار ارالاسقان بۇرقاعىنا قوسا، اياقاستىنان كۇننىڭ كوزى ىسىپ تا، شىجىپ تا كەتەدى. وسىلايشا مىڭ قۇبىلىپ تۇرعان كوكتەمدە، قازىعۇرتتىڭ باۋرايىندا سالىنىپ جاتقان "تۇران قالادا" وتەتىن، بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايى دا قىزۋ دايىندىق ۇستىندە ەدى. دۇنيە تۇركىلەرى اسسامبلەياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك سۇلتانمۇراتوۆ ەرمەنتاي مىرزانىڭ شاقىرۋىمەن، 23-ءشى مامىر 2014 جىلى الماتىدان ۇشىپ، كەشكى رەيسپەن شىمكەنتكە كەلدىم. اەروپورتتا كۇتىپ العان بەلگىلى ساۋلەتشى-ديزاينەر، فلوريست، ابستراكتسيونيست سۋرەتشى اڭساپبەرگەن باقىتبەك مىرزا ازامات ۇلى باقىتقاليمەن قارسى الدى. بىزدەر مارە-سارە كۇيمەن ماشيناعا وتىرىپ، «بىركولىكتىڭ» باۋرايىنداعى اۋىلىنا ءجۇرىپ كەتتىك. بۇل اۋىل شىمكەنتتەن 60-شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان. وسىلايشا بىرەر ساعاتتاي ءجۇرىپ اۋىلعا دا جەتتىك. ۇلكەن كەلىنىم پەرنەگۇل باستاپ... كىشى كەلىنىم ايگەرىم قوشتاپ، جەتى جاستا بولسادا ەرەكشە اقىلدى نۇراي، ارداق، ۇلبولسىندار الدىمىزدان شىعىپ قارسى الدى. كەلە جۋىنىپ-شايىنىپ داستارحان باسىنا جينالىپ، الىپ كەلگەن كويلەك-كونشەك... سالەم-ساۋقاتتارىمدى تاراتىپ، اقجارقىن كوڭىلمەن كەشكى اسىمىزعا وتىردىق. قىزۋ اڭگىمەلەرمەن كەش مارقايتىپ، باقىتبەكتىڭ سۋرەتتەرى ءىلىنىپ تۇرعان ەكىنشى قاباتتاعى كەڭ زالعا جايعاسىپ، باقىتبەك ەكەۋمىز ءبىرازدان كەيىن دەمالۋعا كىرىستىك. اۋىلدىڭ وزىنە ءتان دىبىستارى مەن يتتەرىنىڭ ۋ-شۋىنان ۇيىقتاي الماي جاتىپ، الدەن ۋاقىتتا قالعىپ كەتىپپىن. تازا اۋادا ۇيقىم قانىپ قالىپتى...
تۇران قالاعا اتتاندىق...
بۇل ەرمەنتاي مىرزانىڭ ءوز كۇشىمەن تۇرعىزىپ جاتقان قۇرىلىسى. اناۋ تاشكەنتكە بارار جولدا مۇناراعا ورناتقان الىپ كەمە تۇرعان جوتانىڭ استىندا بوي كوتەرىپ كەلەدى. تاڭەرتەڭگى ساعات 10-دا باستالاتىن قۇرىلتايعا كەشىگىڭرەپ قالدىق پا دەسەك، ادامدار جاڭا جىينالىپ جاتىر ەكەن. دۇنيە تۇركىلەرىنىڭ 31-دەن استام حالقى جينالعانىن ەستىپ مارقايىپ قالدىق. ءتىپتى قازىر جوق شىعار دەپ جۇرگەن - قارلىقتار مەن لاقاندار... ونىڭ قۇرامىنداعى تورتۋىلدار دا كەلىپتى. ەڭ كوپ بولىپ جەتكەن (12) ساقالار (ياكۋت) ەكەن. ءتىپتى، ءبىر ادامى كانادادان كەلىپتى. وسى قۇرىلتايدىڭ انۇرانى مەن ءسوزىن جازعان قوجاحمەت حاسەن ازاماتىمىز جارقىلداي سالەمدەسىپ قارسى الىپ، جانىنداعى ادامدارمەن تانىستىرىپ جاتتى...
جەر-جەردەن كەلگەن بۇل ادامداردىڭ كوبى ءوز كولىكتەرىمەن كەلىپتى. بالىعىنىڭ دا جۇزدەرى جارقىن كوڭىلدى كورىنەدى. استانادان دا ءبىراز ازاماتتاردىڭ كەلگەندەرىن ايتىپ سالەمدەسىپ جاتتى...
وسىلايشا تانىسىپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ مارە-سارە بولىپ جۇرگەندە، ۋاقىت تا 11- بولىپ قالىپتى. ءسويتىپ ءارتۇرلى ءسان-سالتاناتتارى مەن جورالعىلارىن جاساپ قۇرىلتايدى باستاعا كىرىستىك.
قۇرىلتاي ءانۇران ايتۋمەن باستالدى. سودان شاعىن باياندامادان كەيىن ەڭ از حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە ءسوز بەرىلە باستادى. ارقايسىسى وزدەرىن تانىستىرا كەلىپ، پىكىرلەرىمەن قوسا ۇسىنىستارىن دا ايتىپ جاتتى. جالپى قۇرىلتاي ۇلكەن ىزەتپەن وتە مادەنيەتتى تۇردە وتۋدە. كەمە تۇرعان جوتانىڭ باسىنا 7-8 كيىز ءۇي تىگىلىپ داستارحان جايىلىپتى. تۇسكى ۋاقىتىن كەشىكتىرمەي قوناقتاردى داستارحانعا جاعاستىرىپ، قازاقتىڭ دارحان قوناق جايلىلىعىمەن كۇتۋگە كىرىستى. ارنايى كەلگەن جاس جىگىتتەر جىراۋلىق ونەردىڭ ءتۇر-تۇرلەرىنەن تەربەلە تۇرىپ ءان شىرقادى. قوناق اتاۋلىنىڭ بارلىعى دا ءماز، قايبىرەۋى وزدەرىنىڭ دە ونەرلەرىن كورسەتۋگە تىرىسۋدا ؟! ءيا-ءا، تۇركىنىڭ ۇرپاقتارى ءبىر-بىرىمەن ءوز تىلدەرىندە سويلەسىپ، ءتىپتى ەمەن-جارقىن كەرەمەتتەي-اق كوڭىلدى.
ءتۇس قايتا قۇرىلتاي ءوز جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. مۇندا ناقتى باعدارلامادا دايىندالعان ورتاق ءتىل مەن ورتاق ءالىپپي ماسەلەرى تالقىلاندى. وزدەرىنشە ورتاق ءتىلدىڭ نۇسقاسى دا ازىرلەپ اكەلگەندىكتەن، اڭگىمە مەن ۇسىنىستار بارىنشا ناقتى ايتىلىپ جاتتى. ەرەكشە مارتەبەلى دە بايسالدى تالقىلاۋلاردىڭ ءسانى مەن سالتاناتى، ونىڭ سابىرلى دا مازمۇندى ءجۇرىپ جاتقاندىعى كوڭىلگە قۋانىش سەزىمدەرىن ۇيالاتۋدا ؟! اياقتالا بەرە بىزدەردىڭ جينالا باستاعانىمىزدى بايقاپ، ەرمەنتاي باۋىرىم ريزاشىلىق سەزىمىن ءبىلدىرىپ، راحمەتىن ايتتى.
وسىلايشا، قۇرىلتايدىڭ نەگىزگى كۇنىنە قاتىناسىپ، جولاي اسا قاسيەتى مول قۇدىرەتى ەرەكشە عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەنگە بۇرىلىپ، تاعزىم ەتىپ ءمىناجات ەتۋگە كەلدىك. ەجەلدەن شىراقشى بولىپ كەلگەن نۇرمۇحامبەت اقساقالدىڭ ۇلى مۇحامبەت مىرزا ەرەكشە كۇتىممەن ءتالىم-تاربيەگە بەيىمدەپ ۇستاپ وتىر ەكەن. تازالىق دەگەن كەرەمەت-اق. ارنايى كەلۋشىلەردە ەسەپ جوق. ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءۇش توپ ادامدار ءتۇسىپ كەلە جاتسا، بىزدەڭ كەيىن دە كۇننىڭ كەشكىرگەنىنە قاراماستان، تاعىدا ءۇش توپ ادامدار ورلەپ بارا جاتتى. جانى قالماي كۇتىپ جۇرگەن شىراقشى ءىنىم، داستارحانعا شاقىرىپ،بۇيىرسا جاقىن ارادا "الماتىعا كەلەتىنىن" ايتا ءجۇرىپ اتتاندىرىپ سالدى. بۇگىەگى كۇننىڭ كەرەمەتى دە وسى بولدى.
قازىعۇرتتىڭ باسىندا...
مامىر ايىنىڭ 25-ءشى جۇلدىزى. باقىتبەك ەكەۋمىز ەرتەلەتە شىعىپ، ۇلكەن قازىعۇرتتىڭ باۋرايىنداعى مۇقان كاسىپكەردىڭ فەرما قوراسىنىڭ جانىندا كۇتىپ تۇرعان - امانبەك، مۇقان، تاستانبەك ۇشەۋىنە كەلىپ قوسىلدىق.
بۇلار ماعان ات دايىنداپ قويعان ەكەن. سىرىن بىلمەيتىن اتپەن تاۋدا ءجۇرۋدىڭ ءوزى قيىن ەكەنىن بىلەم عوي. باياعىدا ون جىلدىقتان سوڭ ، كومۋنيستىك پارتيانىڭ شاقىرۋىمەن ەكى جىلداي جىلقىشى بولىپ ، تاۋلى جايلاۋدا بولعانىم بار. تاۋ مەن تاستىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەم. سوندىقتان ولارمەن بىرگە جاياۋ شىققاندى ءجون كوردىم. شىركىن-اي دەسەڭشى، تۇنىپ تۇرعان تابيعاتتىڭ اراسىنا كىرگەن سايىن اسا ءبىر باقىتتى ساتتەردى باسىمنان وتكىزۋدەمىن. ءتىپتى قاسيەتتى قازىعۇرتتىڭ تابيعاتى تىم ەرەكشە ەكەن. اتتاپ جۇرگەن سايىن تاڭىرقاۋ مەن تاڭدانۋدان اۋزىم دا، ءتىلىم دە بوسامادى. شىنىدا دا مۇنداي عاجايىپتاردى، قانشا جەرلەردە بولىپ جۇرسەم دە كورمەگەن ەكەمىن.
تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ... قايىرا ءتۇسۋدىڭ قيىنشىلىعىن، تاۋدا بولعان جاندار عانا تۇسىنەدى. ءيا-ءا، بۇل وڭاي ەمەس. بىزدەر قازىعۇرتتىڭ شىعىس بەتىندەگى نۇح- پايعامباردىڭ مەشىتىنە بارا جاتىرمىز. ول ءۇشىن ءبولىپ جاتقان تەرەڭ اڭعاردان ءوتۋ تاۋ باسىنا شىعىپ، توبەسىنەن باسپالداپ تۇسەتىن جولمەن اۋپىرىمدەپ ارەڭ امانبەك ەكەۋمىز ەڭ سوڭىندا جەتتىك. جول بىلەتىن مۇقان مەن تاستانبەكتەن - بىزدەر اداسىپ قالعان ەدىك. باقىتبەك قيا بەتتەن وتىرا قالىپ سىرعاناپ بارا جاتقانىن كورىپ، ول تايعاناپ كەتكەن ەكەن دەپ، شوشىعاننان زارەم ۇشىپ ءزار-تۇبىنە كەتتى. سوندىقتان امانبەك ەكەۋمىز تاياقتارىمىزعا سۇيەنە باسپالاپ، ارەڭ دەگەندە تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ، ەجەلگى جۇرگەن سوقپاق جولدى تاۋىپ، سونىمەن اسىقپاي باسپالاپ ارەڭ دەگەندە جەتتىك-اۋ ؟! تومەننەن كوتەرىلگەن تاستانبەكتىڭ جاردەمى جاقسى بولدى. وسىلايشا ايتەۋىر، نۇح-پايعامباردىڭ مەشىتىنە جەتىپ ۋھ دەدىك-اۋ ؟! شىندىعىندا دا تاڭعاجايىپ قۇبىلىستاردى سەزىنىپ، كوزبەن كورگەندەي اسەرگە كەنەلدىك.
مەشىتتىڭ ءىشى تولى تاڭبالى ويىقتار مەن بەلگىلەر وتە كوپ ەكەن. مۇقان مەن امانبەك الما-كەزەك ايتۋمەن بولدى. ەڭ ءبىر بىزدەردىڭ جاساعان ءىسىمىز، مەشىتتىڭ سول جاق بوساعاسى تەك جاستىقتاي عانا كولەمى بار تاسقا سۇيەنىپ تۇر ەكەن. جاستىق تاستىڭ جانى ۇڭىرەيگەن تەسىك. مىنە وسى تەسىكتى بىتەپ، مىزعىماستاي ەتىپ تاسپەن قالاپ جاۋىپ تاستادىق. بىرنەشە رەت قۇران باعىشتاپ الما-كەزەك ايات وقىلدى. الىپ شىققان داستارحانىمىزدى جايىپ تۇسكى اسىمىزدى ىشتىك. بۇل ءبىر ءومىر بويى ۇمىتىلماس ءىس بولدى. ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن...
تاۋدان ءتۇسۋدىڭ دە وڭاي بولمايتىنى بەلگىلى. قازىعۇرتتىڭ ءاربىر تاسىن جاتقا بىلەتىن مۇقان تاۋ ارقارى سەكىلدى، تىنىسى ەندى اشىلعان تۇلپارداي ۇدىرتە كەلىپ ءبىر بۇلاقتىڭ باسىنا كەلىپ، جايعاسا وتىرۋىمىزدى سۇرادى. سويتسەك، بۇل وسىدان 20-جىل بۇرىن اتالعان "امانبەك-بۇلاق" ەكەنىن اڭگىمەلەدى. كوپتەگەن جايلەردى ەسكە الىپ، بۇلاقتىڭ الدىن اشىپ تازالاۋدى ايتتى. ونى ىستەۋدىڭ كۇنىن بەلگىلەپ، ارىقاراي بوكتەرلەپ ءجۇرىپ كەلەمىز. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن سىلدىراي اققان بۇلاقتىڭ باسىنا كەلىپ، الما-كەزەك سۋىنان ءىشىپ، جايعاسا وتىرىپ اڭگىمەگە كىرىستىك. تاستانبەك بارلىعىندا ۆيدەوعا جانە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ءجۇر...
مۇقان ءسوز باستاپ :
- اعا-ا، سوۆەت-حان-اعا... تاڭەرتەڭ سىزدەر كەلگەنشە، الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەن اعامىزعا... قازىعۇرتتىڭ باۋرايىنان ءبىر بۇلاقتىڭ اتىن بەرمەك بولىپ شەشكەن ەدىك. مىناۋ سيمفونيا ۇنىندەي سارقىراي اعىپ جاتقان بۇلاقتىڭ اتى... بۇگىنەن باستاپ، "سوۆەت-حان بۇلاق" اتانادى. ول ءوزىنىڭ مەنىمەن 2-ءشى رەت كەزدەسىپ وتىرعانداعى، العان اسەرلەرى مەن قاڭتار ايىنداعى قازىعۇرت اۋدانىندا وتكەن - "ۇلت تاعدىرى - ۇرپاق تاربيەسىندە" - اتتى عىلىمي كونفەرەنسياداعى مەنىڭ بايانداماما ەرەكشە توقتالدى. تەلەارنالاردان ءبىر جەتى بويىنا بەرىلىپ، بۇكىل ەلدىڭ قاتتى تولقىنىسقا تۇسكەندەرىن ءسوز ەتتى.
ء سوزدى امانبەك جالعاستىرىپ، ءبىراز دەرەكتەردى تىلگە تيەك ەتتى. باقىتبەك ءسوزىنىڭ اياعىن، قۇران باعىشتاپ ايات وقىدى. تاستانبەك تە قىسقاشا ءوز پىكىرىن قوستى. ءسىرا، ءسوزدى قورتىندىلاۋ ماعان كەلىپ تىرەلگەن ءتارىزدى.
- ءيا-ءا، اسىل دا، ايااۋلى ازامات باۋىرلارىم، مىناۋ قاسيەتتى قاراتاۋ مەن كيەلى قازىعۇرتتىڭ باۋرايىندا ەرەكشە ءبىر ء لاززاتتى ۋاقىت وتكىزىپ وتىرمىز. قايىرىن بەرسىن ؟! شىمكەنت وڭىرىنە كەلىپ-كەتىپ ءجۇرمىز عوي. بىراق بىلتىردان بەرگى ساپارلاردىڭ ءجونى بولەك. ءبىر جىل بۇرىن تۋرا وسى مامىر ايىنىڭ 20-لارىندا, "بىركولىك" ساناتورياسىندا وتكىزگەن باقىتبەكتىڭ "حالىقارالىق كونگرەسىندە" امانبەك ءىنىم وزىڭمەن تانىستىم. مۇندا سوناۋ سان-پەتربۋرگتەن، موسكۆا مەن بارناۋىلدان، تاعىدا 7-قالادان ادامدار قاتىناستى. جيىن سوڭىندا - تۇركىستاندا -اقتاس اۋليەدە -دومالاق انانىڭ باسىندا بولىپ، تاشكەنت اسىپ، بۇحارا مەن سامارحانداردى ساياحاتتادىق. سودان كەيىن بىرەر ايدان كەيىن انەكە ءوزىڭنىڭ "ونەر كەشىڭە" ارنايى شاقىرىلدىم. وسى جيىننان سوڭ اقكوڭىل ازاماتىم مۇقانمەن تانىسىپ "اقبۋرا اۋليەنىڭ" باسىندا سەرۋەندەدىك. ال بيىلعى قاڭتار ايىندا وتكىزگەن - "ۇلت تاعدىرى - ۇرپاق تاربيەسىندە" - اتتى عىلىمي كونفەرەنتسيانىڭ ءجونى تىپتەن ەرەكشە عوي. ال بۇگىنگى قازىعۇرتتىڭ باسىنا شىعامىز دەگەن ماقسات ءبىر جىل بۇرىن ايتىلعان ەدى. ءساتى ءتۇسىپ. مىنە بۇگىن كەرەمەتتەي كۇي كەشىپ وتىرمىز. وسىنىڭ بارلىعى دا ءبىر-بىرىمىزگە ۇسىنعان ادال كوڭىلىمىزدىڭ ارقاسى ەكەنى انىق. مىناۋ سىلدىرلاعان بۇلاقتىڭ اۋەنىنە بالقىعان وتىرىسىمىز، ءتىپتى ەستەن كەتپەس ءبىر عانيبەت قوي. ويىما دا، تۇسىمە دە ەنبەگەن قازىعۇرت اۋليەنىڭ ءبىر بۇلاعىنا مەنىڭ اتىمدى بەرىپ، "سوۆەت-حان بۇلاق" اتاندىرىپ ازانداتىپ وتىرسىڭدار، بۇلارىڭا مىڭ دا ءبىر راحمەت. وسىلايشا، كۇتپەگەن سىيلىق جاساپ، مارتەبەمدى اسىردىڭدار وتە كوپ راحمەت. سەندەرگە سىر رەتىندە ايتارىم، بيىل "قازاقفيلم" ءبىر ساعاتتىق مەن تۋرالى دوكۋمەنتتى فيلم تۇسىرگەلى جاتىر. ەگەر "سوۆەت-حان بۇلاقتىڭ" اتىن تاسقا جازدىرىپ، اينالاسىن دۇرىستاساڭدار سول فيلمگە وزدەرىڭدى تۇسىرتسەم بە دەگەن ءۇمىتىم بار. بۇلاقتىڭ باسىن جوندەۋ سەندەرگە امانات، تۇسىرۋشىلەردى اكەلۋ مەنىڭ مىندەتىم بولسىن. تەك، جاسادىق دەگەن حابارلارىڭ جەتسە بولدى. وسىلايشا ۋادەلەسىپ ورنىمىزدان تۇردىق. انادايدا تۇرعان ماشينامىزعا وتىرىپ، مۇقاننىڭ ۇيىنە تارتتىق. كەش مارقايتىپ، ارقايسىمىز قونار جەرىمىزگە جاقسى كوڭىلمەن تاراسا جولعا شىقتىق. باقىتبەكتىڭ ۇيىنە 11-لەرگە تامان جەتتىك...
ەرتەڭىندە كۇنى كەشكە (26) دەيىن، اۋىرسىنىپ قالعان دەنەنى جايلاپ قانا قوزعاپ دەمالدىرۋعا تۋرا كەلدى. كەشكە قاراي باقىتقالي بالام بولماستان، اقمەشىت شاتقالىنىڭ باسىنداعى تاۋ وزەنىنە اكەپ، بويىمدى سەرگىتىپ جان راحاتىنا بولەدى. اماندىق بولسا، ەرتەڭ ەرتەلەتە جولعا شىعىپ، سامولەتپەن الماتىعا قايتامىن. وسىلايشا، ءبىر جىل بويى ارمانداعان قازىعۇرتتىڭ باسىنا شىعىپ، ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايتىن سەزىممەن ساپارىم دا ءساتتى اياقتالدى. وقۋ جىلىنىڭ بىتۋىنە بايلانىستى، ۋنيۆەرسيتەتتەگى جۇمىستارىما كىرىسىپ كەتتىم...
2. 06. 2014ج.
سوۆەت‑حان عابباسوۆ،
جازۋشى، مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، پروفەسسور،
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
شقو-سى، زايسان اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى،
ماحامبەت اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى،
حالىقارالىق نوسترادامۋس اتىنداعى اكادەميانىڭ
تولىق مۇشەسى – اكادەميك.
Abai.kz
