ۇلتتىق تاريحتى وسكەلەڭ ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتىپ، تاريحي سانا قالىپتاستىرۋ – مەملەكەت ماڭىزى بار ءىس. مىنە، وسىنداي ەلدىك ءىس-شارالاردىڭ ءبىرى – «قارلاگ: بولاشاق ءۇشىن ەستە ساقتاۋ» عىلىمي زەرتتەۋ جوباسى. زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نۇرلان دۋلاتبەكوۆ مىرزانىڭ جەتەكشىلىگىمەن جاسالعان اتالعان جوبانىڭ اياسىندا وقۋشىلار اراسىندا «قارلاگ: بولاشاق ءۇشىن ەستە ساقتاۋ» تاقىرىبىندا حالىقارالىق سايىس وتكەن ەدى. بايگەگە ءۇش تىلدە - قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندە جازىلعان شىعارمالار قاتىسقان. ال، بايگەدە جەڭىمپاز دەپ تانىلعان شىعارمالار جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.

تومەندە بايگە العان شىعارمالاردىڭ بىرنەشەۋىن جاريالاپ وتىرمىز.

Abai.kz 

 

«قارلاگ: بولاشاق ءۇشىن ەستە ساقتاۋ»

 

 

باس جۇلدە

 

وتكەنگە-تاعزىم، بولاشاققا-تاعىلىم!

 

نايزاباەۆ اقجول

جەتەكشىسى: بۇحار قالدىگۇل

№ 15 ورتا مەكتەبى

ساتباەۆ قالاسى، قازاقستان

 

كارلاگ جايلى وقىپ ءبىراز مالىمەت،

ولەڭ جازۋ دارىعان ءبىر قابىلەت.

جاراتقانىم، جازار جىردى جاتسىنبا،

ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن جارىق ەت!

 

كارلاگ جايىن تالداپ ءدايىم ويلاپ ەم،

مىڭ قىجىلدان شومىپ كەتتىم ويعا مەن.

وزەگىمە ءورت تيگەندەي اشىندىم،

كومەيىمنەن قۇيىلعانداي بويعا ولەڭ!

 

وتكەنگە دە،كەلەرگە دە تاعىلىم،

قارا ولەڭنىڭ قامىن جەدىم،قاجىلىم.

كارلاگتاعى شارلاپ كەتكەن دالاڭدى،

كوك ءبورىنىڭ كوزىندەگى نازىمىن.

 

ناۋبەت جىلدىڭ جازىلماعان جاراسى،

اتىلمادى قاي قازاقتىڭ داناسى؟

ولەڭمەنەن شايتتەردى جوقتاعان،

مەن قازاقتىڭ قامىن ويلار بالاسى!

ازاپ كەشىپ، توزاق كورگەن ۇلدارى،

قازا تاپقان قايسار،رۋحتى قىزدارى.

مۇزدىڭ بەتىن ءتىلىپ كەتكەن تىكەندەي،

ۇمىتىلماس، لاگەر-لاڭكەس جىلدارى.

ءسۇت بەتىنە شىققان حالىق قايماعى،

″حالىق جاۋىن″مازاق ەتىپ بايلادى.

ورىستاردىڭ وراشولاق بىتپەيتىن،

ويىنىنا اينالعانداي قايداعى.

 

قاسىرەتتى كيەلىمنىڭ ءۇنى ەدى،

ەڭىرەتكەن ەرلەرىمنىڭ جۇرەگىن.

قانمەن اتام،جاسپەن انام سۋارعان،

بوستاندىعىم بوز دالانىڭ تىرەگى.

 

ادام قانىن قۇيعانداي بوپ كاسكاعا،

ادامزاتتىڭ ارىن ساتتى اقشاعا.

توزە ءجۇرىپ، تەمىر قولدار تاۋبە ەتتى،

جانىن ءتىلىپ جالعان جىلدا جاتسا دا.

 

ەگەر بەرسە بىرەر ساتكە مايدان دەم،

ارىلار ەك قايداعى جوق قايعى اننەن.

شاناعىڭدى ءۇزىپ جاتسا قايتەسىڭ،

شىمىرلاتىپ جۇرەگىڭدى ايعايمەن.

 

بەتپاق جەڭىپ،باقىتىڭدى اكەتەر،

كوڭىلىڭدى وكىنىشپەن جاس ەتەر.

بەلىن بۋىپ،بىلەگىن دە سىبانسا،

ءبىزدىڭ قازاق ءبارىن ەلگە پاش ەتەر.

 

الاشىڭنىڭ ارىستارىن ارداقتا،

قىزدارىڭدى ەزگىگە ساپ قورلايپا.

ساياساتقا تابىنعاندا سولاقاي،

جۇرەگىڭدى كوندىرە ءبىل وڭ جاققا.

 

سول زاماننان قاستىقتى دا ۇيرەنەر،

قارا حالىق قايعىرعانداي كۇيگە ەنەر.

ويلاندىرعان كۇڭىرەنتىپ ويىمدى،

قابىرعام دا،قايعى-كوڭىل كۇيزەلەر.

 

تانىم بولعان،ءتالىم بولعان تاريحى،

تۇتقىنداردىڭ تۇراقتى بۇل ءسامميتى.

سارالانباس سان تاريحتىڭ بولشەگى،

تالقىلانباس تاعدىرىڭنىڭ ءتاريفى.

 

بۇل قاسىرەت كوز الدىمنان كەتپەيدى،

جازعان قلوىم شارشامايدى، توك، مەيلى.

شىرايىڭنان شىقپاسا ەگەر شىندىق-جىر،

جۇرەگىڭنەن جۇرەككە دە دەتپەيدى.

سانامىزدىن جاۋاپسىزدىقتى ءوشىرىپ،

جۇرەيىكشى مارتەبەمدى ءوسىرىپ.

جىر جازامىن، كارلاگ جايىن قوزعاپ ءبىر،

جۇرەگىمنەن اق قاعازعا كوشىرىپ.

 

 

I ورىن

 

سەزىمىمدى سەلت ەتكىزدى...

داۋكەن قايسار

جەتەكشىسى: ساتتاروۆا ف.ف.

كمم “№ 92 گيمنازيا”

قاراعاندى قالاسى، قازاقستان

 

جەكە ادامنىڭ عانا ەمەس، تۇتاستاي حالىقتار مەن مادەنيەتتىڭ، ءتىپتى، جالپى ادامزاتتىڭ تاريحىندا، كارلاگ زامان قاسىرەتى رەتىندە ەل ەسىندە قالىپ،وزەكتى ورتەدى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى دامۋى – وتكەننىڭ تاريحي تاعىلىمىنا تاۋەلدى ەكەنى اقيقات. كەڭەستىك داۋىردە وتاندىق تاريحىمىز توتاليتارلىق قىسىمنان باۋىرىن كەڭگە جازىپ، بار شىندىقتى ايتا المادى. بۇگىنگى تاريحتىڭ ادىلەتتىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلماس جاساپ جاتقانى بىزدەر، جاستار ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى، تاباندىلىق پەن پاتريوتتىقتى سەرىك ەتىپ،ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋدى قاجەت ەتەدى. كارلاگ شىندىعى مەن ءۇشىن سالقىن كۇزدىڭ ىزعارى سياقتى سەزىلەدى. وسى سەزىمىمدى مەن ولەڭ جولدارىنا ءتۇسىردىم...

 

وزبىرلىقتىڭ ءبارى بولدى، جاماندىعى قالمادى،

توتاليتار جۇيەسىن ىسكە اسىرۋ ارمانى...

ميلليوندار سورلادى جالعان، جالا ايىپپەن،

فرانتسيامەن تەڭ كەلدى لاگەرىنىڭ اۋماعى.

 

ۇلتىمىزدىڭ بەتكە ۇستار زيالىسىن قامادى،

دۇركىرەتىپ كارلاگى كەڭ دالامدى تاپتادى.

“جويسىن” دەگەن نۇسقاۋعا قولىن قويعان “ جالتاقتار”

ايەلدەرىن كۇن ۇىلىپ، الجيرگە اكەپ جابادى.

 

“58-باپ” بولدى ءالى كۇشىندە،

“قارا كولەڭكە” ءار پاقىردىڭ تۇسىندە.

“اكەسىزدىك اۋرۋى” پايدا بولدى بىرتىندەپ،

“نەكەسىز بالا” تۋىلدى سۇستى كارلاگ ىشىندە.

 

“تامۇق” دەگەن قاسىرەتكە يە بولدى سارىارقا،

كەيبىرەۋگە كەرەگى كرەسلو مەن تاق قانا.

بالالارى شەتىنەپ شەتىنەن كەتىپ جاتسا دا،

كوز الدىندا ستالين، اينالاسى قاپ-قارا.

 

“ماموچكين دومىمەن” لاگەرلەرى جالعاستى،

“كىپ-كىشكەنتاي تاعدىرعا” وزبىرلىق قولى جارماستى.

قاتارلارى تەز سيرەپ، ءبىرتىن-ءبىرتىن كەتكەن سوڭ،

وتكەن ءاربىر ادامعا “قۇتقارشى” دەپ جار سالدى.

 

انالارعا مال باققىزدى، كەش باتقانشا دالادا،

قارا بەتتىك نە دەگەن، سىيمايتىن وي – ساناعا.

اتىپ قانا تاستادى ەكى – ءۇش مالى جوعالسا،

قۇنى تومەن بولعانداي ماڭىراعان مالدان دا.

 

كارلاگ دەگەن – قاسىرەتتى زاماننىڭ،

تاعدىرىمەن ارپالىسى ادامنىڭ.

“انتروپولوگيالىق داعدارىستىڭ ” زالالى،

ەستە قالسىن! بولسىن تاريح ساباعى!!!

 

II ورىن

 

«58» كۇيى ءۇشىن اتىلدى

وماروۆا تولعاناي

جەتەكشىسى: اليمانوۆا س. ن.

ج. س. اقىلباەۆتىڭ بالقاش ماڭىزدى ءبىلىم بەرۋ كوللەدجى

بالقاش قالاسى، قازاقستان

 

حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنداعى كسرو – دا ي.ۆ.ءستاليننىڭ گەنوتسيد ساياساتى كەزىندە بولعان ادام ايتقىسىز اسا اۋىر جاعدايلار، حالىقتى، ۇلتتى، ەتنيكالىق نەمەسە ءدىني بەلگىلەرىنە بايلانىستى قۋعىنعا ۇشىراتۋ، ساياسي پروتسەستەرمەن قۋعىن-سۇرگىندەر حالىقتىڭ تاعدىرىنا جانە قوعامدىق ساناسىنا اۋىر ءىز قالدىردى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىڭ 1996 جىلدىڭ 30 اقپانىنداعى جارلىعىمەن 1997 جىل ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى دەپ جاريالاندى. «رەپرەسسيا» دەگەن ءسوز لاتىن تىلىندە جازالاۋ، ەزۋ، قۋعىن- سۇرگىن دەگەن ماعىنانى بەرەدى.وسى ءسوز بۇرىنعى كسرو مەملەكەتى كولەمىندە ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ تاريحىندا، ەسىندە قاھارىمەن قارا تاڭباداي ساقتالىپ قالدى. جايشىلىقتا جۇرەكتىڭ تۇبىندە، حالىقتىڭ ەسىندە ەسىندە جۇرگەن سىرلار اشىلا باستادى.

كارلاگ، ياعني، قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى – گۋلاگ ارحيپەلاگى قۇرامىنداعى ەڭ ءىرى ازاپ ارالى.ول كەزىندە قازاقستاننىڭ ورتالىعىندا سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگى شەيىن 300 شاقىرىم، شىعىسىنان باتىسىنا شەيىن 200 شاقىرىم ۇلان- عايىر جەردى الىپ جاتقان.ال سىرتقارعى اقمولا جانە بالقاش بولىمشەلەرىن قوسىپ ەسەپتەگەندە، كارلاگتىڭ اۋقىمى فرانتسيانىڭ جەر كولەمىمەن تەنەسەدى. قاراعاندى لاگەرى اۋقىمىنان، قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ كۇردەلىلىگىنە جانە ماسكەۋگە عانا تىكەلەي باعىنعان الەۋەتىنە قاراي «مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت»، ال ازاپتاۋ قۇرالىنىڭ كۇشتىلىگى جاعىنان «دالاداعى تامۇق» دەگەن اتقا يە.

«حالىق جاۋى»، «بۇلىكشىلەر»،«الەۋمەتتىك جات ەلەمەنتتەر» دەگەن جەلەۋمەن ايىپتالعانداردىڭ تاعى ءبىر جازالاۋ ورىن كارلاگ-تىڭ 25 بولىمشەسىنىڭ ءبىرى بالقاشتا 1934 جىلى «بالحاشلاگ» دەگەن اتپەن ۇيىمداستىرىلدى. كارلاگتان 650 كم، ال بالقاش قالاسىنىڭ ورتالىعىنىڭ 13 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان بالقاشلاگ ءوزىنىڭ وندىرىستىك كاسىبى جاعىنان باسقا لاگەردەن ەرەكشەلەنۋ، قۇرىلىس جانە مىس بالقىتۋ زاۋىتىندا مەردىگەرلىك ءجۇمىستاردى جۇرگىزۋگە باعىتتالدى. بۇل جەردە 1940 جىلدارى – 650 ادام بولسا، كەيىن تۇتقىندار سانى 3-4 مىڭعا جوعارىلادى. بالحاشلاگتىڭ قۇرىلۋ نەگىزىنەن سوناۋ 1930 جىلداردان باستالادى، بۇل ونىڭ العاشقى قۇرىلعان ورنى ەمەس. العاشقى ورتالىعى بالقاش تەتس ماڭىندا ورنالاسقان ەكەن.

زامانىندا ەل بيلەپ، بەدەلدى بولعان ءتورت احمەتجان قاتار ءومىر ءسۇرىپتى. ولاردىڭ ءبىرى بالقاش قالاسىنىڭ اقىن-ءجۋرناليسى قۋاندىق سادەنوۆ ارناۋ جازعان تالپاقتىڭ احمەتجانى. ال، مەنىڭ جازبام اتاقتى كۇيشى، ارقانىڭ كورنەكتى ازاماتى سارمانتايدىڭ احمەتجانى بولماق. قالعان ەكى احمەتجان جايىندا ناقتى دەرەكتەر جوق. تالپاقتىڭ احمەتجاننىڭ رۋحىنا ارناپ جازعان قۋاندىق سادەنوۆتىڭ ولەڭ جولدارىنان ءۇزىندى:

 

كورگەنى – ازاپ، قيانات، وتكەنى – مۇڭ،

ۇرپاعىمىن دەيتۇعىن كوك ءبورىنىڭ.

تەپكى كوردى – اۋ سۇرقيا ساياساتتان،

تەكتىلەرى بەك تۋعان كوشپەلىنىڭ.

سوت – قارۋى «ۇشتىكتىڭ» قولىندا ويناپ،

جوقتايىنشى، كورگەيسىڭ قوش، ءتاڭىرىم!

جازىقسىزدىڭ تاعدىرىن تالكەك ەتىپ،

زۇلمات زامان ويناتتى – اۋ «سوت- قارۋىن».

ۇلىقتاعان تەكتى دەپ باي،ۇلىعىن،

ارۋاعى كەم، الاشتىڭ قاي ۇلىنىڭ؟

«احمەتجان» دەپ كۇڭىرەنىپ باياعىداي،

تاۋ – تاسى اقسۋ مەن ايۋلىنىڭ.

 

بۇل كۇندەرى حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ۇل-قىزداردىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەكتەرى ايقىندالىپ، ەسىمدەرى ەسكەرتكىش تاقتاعا جازىلۋدا. سونداي ءىرى تۇلعالى ەرلەردىڭ ءبىرى، اتى اڭىزعا اينالعان، التى الاشقا تانىلعان ايتۋلى ونەر يەسى، دارىندى كۇيشى، سازگەر- سارمانتايۇلى احمەتجان. سارمانتايۇلى احمەتجان 1860-ىنشى جىلدار شاماسىندا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ قارقارالى ۋەزىنە قاراستى توقىراۋىن بولىسىنداعى قۋساق دالاسىندا (قازىرگى قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى) دۇنيەگە كەلگەن. اتاسى بايزاق باتىر، اكەسى سارمانتاي ەل بيلەگەن بولىس بولعان.

ارقانىڭ ارداقتى پەرزەنتى سارمانتايدىڭ احمەتجانى جايلى كۇلاش سارداربەكتىڭ «58-ستاتيا زارزامان» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى.سول كىتابىندا: «ونىڭ ەسىمى حالقىمەن قوسا جاساپ كەلەدى. ويتكەنى احمەتجان كۇيشىنىڭ تاعدىرى – حالىق تاعدىرى، دالا سىرى»، - دەپ جازادى.

احمەتجان ءوز جانىنان بىرنەشە كۇي شىعارىپ، حالىق كۇيلەرىمەن قوسا، تاتتىمبەت شىعارمالارىن شەبەر ورىنداعان. 1926 – 1928 جىلى اقتوعاي – بالقاش اتىرابىندا بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانى جۇرگىزىلىپ، ەلباسىنا زوبالان تۋعاندا ەل كۇيزەلىسىنە كۇيىمەن ءۇن قوسىپ، «قاسىرەت»، «58-ءشى ستاتيا» كۇيلەرىن شىعارعان. حالىقتى قايراتتاندىرعان كۇي كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن اسا قاۋىپتى، قاھارلى، ىزعارلى بولدى. بايدىڭ تۇقىمى رەتىندە بىرنەشە رەت قامالىپ، كۇشپەن ۇجىمداستىرىلۋعا قارسى ۇيىمداستارىلعان بالقاش بويىنداعى «بۋنتقا» قاتىسقان. سارمانتايدىڭ احمەتجانىنىڭ رۋحاني دۇنيەسى مول، رۋحى مىقتى بولعانى بايقالادى. ويتكەنى الاشتىڭ ارىسى ءاليحان بوكەيحان دالا كۇيشىسى احمەتجاننىڭ رۋحاني ءپىرى بولعان.

1928 جىلدان باستاپ كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ ساياساتى توقىراۋىن بويىندا مال ءوسىرىپ، بەيقام جاتقان ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىرگەن ەدى. حالىقتى سوڭىنان ەرتەدى-اۋ، باس كوتەرەدى – اۋ دەگەن ەل اعالارىن قىسىمعا الدى. احمەتجان كۇيشى ءوز ەلىنە، جەرىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسىن زارلى – اشۋىن كۇيىمەن جەتكىزىپ قانا قويماي، حالىق كوتەرىلىسىنىڭ كوش باسىندا ءجۇرىپ ايبار شەككەن ازامات. سوندىقتان دا اۋىلداستارى ونىڭ كۇيلەرىن جاسىرىن تىڭداپ جىلاعان، بۇركەمەلەپ ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزگەن.

سارمانتايدىڭ احمەتجانىنىڭ «58» اتتى كۇيى سىبىردە ايداۋدا جۇرگەن قازاقتاردىڭ گيمنى بولعان. دومبىرانى اعاشتان وزدەرى جاساپ الىپ، «58» -ءدى تارتىپ، ەلىڭ اڭساعان، كوڭىلدەرىن جۇباتقان ەكەن. ءاليحان بوكەيحان اۋىلعا كەلگەندە الدىمەن احمەتجان كۇيشىگە سالەم بەرگەنى ءمالىم، بۇل كەزدەسۋ ارينە كۇيشىنىڭ كوزقاراسىنىڭ كەڭەيىپ، ساياساتتى اڭعارۋىنا اسەر ەتكەنى ءسوزسىز.(5,10)

سارمانتايدىڭ احمەتجانىنىڭ تابىلعان كۇيلەرىن تەگىس نوتاعا تۇسىرگەن بالقاشتىڭ بالالار مۋزىكا مەكتەبىنىڭ مۇعالىمى، دومبىراشىسى، اۋەسقوي سازگەر جاقسىلىق نادىربەكوۆ. ول احمەتجان كۇيشى دۇنيەگە كەلگەن ءوڭىردىڭ تۋماسى. 1944 جىلى رەپرەسسيا قۇربانى بولعان نادىربەكتىڭ نەمەرەسى. احمەتجان كۇيشىنىڭ بەينەسىن سالعان بالقاشتىڭ بەلگىلى سۋرەتشىسى ماقسۇت يسماعۇلوۆ. ونى كوزكورگەندەرى كەلىستى شىقتى دەپ باعالاعان.

اقىرى 1930 جىلى 12 ناۋرىزىندا ۇستالىپ، وسى جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-2,10 ستاتياسى بويىنشا سوتتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. قارقارالى تۇرمەسىندە احمەتجانمەن بىرگە بيجانۇلى سۇلەيمەن، ادامبايۇلى ابىلقان دەيتىن ازامات ءبىر كۇندە اتىلىپ، تاس بايلاعان دەنەلەرى قارا سۋعا تاستالادى. ا.سارمانتايۇلىنىڭ كۇيلەرىن ءوز قولىنان ۇيرەنىپ، كەيىنگى ۇرپاققا جۇعىستى ەتكەن كۇيشى دومبىراشىلار: حاسەنۇلى ابىكەن، تۇسىپبەكۇلى ءازىحان، تىلەۋحانۇلى يزات. احمەتجان 1992 جىلى 26 مامىردا قازاقستان باس پروكۋراتۋراسىنىڭ شەشىمىمەن اقتالدى. 1997 جىلى ا.سارمانتاي اتىنا كوشە بەرىلگەن. قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا قۋعىن – سۇرگىنگە ۇشىراپ، قۇربان بولعاندارعا ورناتىلعان ءمارمار تاسقا 120 ازاماتتىڭ اتى – ءجونى قاشالعان.سونىڭ ىشىندە سارمانتايۇلى احمەتجاننىڭ دا اتى – ءجونى تۇر.

2013 جىلدىڭ مامىر ايىندا بالقاش قالاسىندا ءاليحان بوكەيحان كوشەسىندە رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارناپ ەسكەرتكىش قويىلىپ، ساياباق اشىلدى.

بالقاش جەرىندەگى رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ءبىرى سىبىردە ايداۋدا 10 جىل بولعان ايدابولوۆ مولداقان جانە ماعريپا قازبەكوۆا. ك.سارداربەك ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە «ايدابولوۆ مولداقاندى، اكەسى باي، ءارى كوتەرىلىسكە قاتىسقان ءبىر كۇيشىمەن سىبايلاس ەدى، جاۋدىڭ تۇقىمى دەپ ايداۋعا اكەتكەن. ال ماعريپا قازبەكوۆا 20 جىل جاس ءومىرىن تۇرمەدە وتكىزگەن ەدى. ءوز اڭگىمەلەرىن ايتقان كەزدە جىلامايتىن، تەك ءاجىم باسقان بەتتەرى تۇنەرە كەيىپ، كۇيزەلگەن كۇيگە تۇسەتىن، جاي سويلەپ، بولمەسىندە ءارلى – بەرلى جۇرەتىن. ول كىسىنىڭ قىزىمەن ءوستىم، ۇلى ەردەندى كوردىم، مەديتسينا عىلىمى كانديداتى، حيرۋرگ بولاتىن»،-دەپ جازدى.(3,5)

حح عاسىرداعى ساياسي قۋعىن – سۇرگىن – مىڭداعان جازىقسىز ادامداردىڭ قانى مەن كوز جاسىنا سۋارىلعان تاريحىمىزدىڭ شەرلى بەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. اكىمشىلىك – جازالاۋشى جۇيە ەڭبەكتەگەن ءسابيدى دە، بولمىسى نازىك ايەلدى دە اياعان جوق. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ نەبىر جاقسىلارى مەن جايساندارى قۋعىن – سۇرگىنگە ۇشىراپ، حالقىمىز ساياسي ناۋبەتتەن زارداپ شەكتى.بۇگىنگى كۇنى جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن اتالارىمىزدىڭ ءبارى اقتالدى. وسىنداي ەل اعالارى ءتىرى ءجۇرىپ، حالقىنا قىزمەت ەتە بەرگەندە، قازاقستان تاۋەلسىزدىكتى بۇدان دا بۇرىن الار ما ەدى. سونداي – اق اشارشىلىق قولدان ۇيىمداستىرىلماعاندا قازاقتىڭ سانى بۇگىنگىدەن اناعۇرلىم كوپ بولار ەدى. وسىعان سايكەس، ەكونوميكامىز دا قازىرگىدەن ەرتەرەك دامي تۇسەر ەدى.

اتا-بابالارىمىز جەتە الماي قالعان ارمان – ماقساتقا بىزدەر جەتىپ وتىرمىز. ەڭ باستىسى تاۋەلسىز ەلمىز.

ءبىزدىڭ ەندىگى جەردەگى بورىشىمىز – وسى قانقۇيلى جىلداردىڭ وقيعاسىن، ونىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان ازاماتتاردىڭ ەسىمدەرىن ۇمىتپاۋ، ولاردى ماڭگى ەستە ساقتاۋ.

 

تاريحتان سىر شەرتكەن اجە

قىدىرباەۆ ماحامبەت

جەتەكشىسى: وسپانتاەۆا ر.ق.

«№ 9 بالاباقشا – مەكتەپ كەشەنى» كمم

يۋجنىي كەنتى، اباي اۋدانى، قاراعاندى وبلىسى، قازاقستان.

 

ءيا، ءومىر دەيمىز، تاعدىر دەيمىز قالاي ايتساق تا بىرەۋگە ءتاتتى، بىرەۋگە اششى ەكەنى ايان. ءوز باسىم بالا بولسام دا، وسى سوزدەردىڭ ماعىناسىنا تەرەڭ بويلاپ، ويعا تۇسەمىن. سان الۋان سۇراقتار دا مازالاپ، ويىمدى سان-ساققا جەتەلەپ اداستىرادى.

الاشتىڭ ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ: ء«بىزدىڭ زامانىمىز – وتكەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زاماننىڭ اتاسى»،- دەگەن ەكەن. شىنىمەن دە،سول زامانداعى تۇلعالاردىڭ ءومىرى – بىزگە ۇلكەن تاريح، ۇلگى-ونەگە، سىرى اششى شىندىققا تولى زامان. اتا – بابالاردىڭ «تار جول تايعاق كەشۋى»، ءومىر ءۇشىن ارپالىس پەن جانتالاس، قۋعىن-سۇرگىن، جازىقسىز قۇربان بولۋ، اياۋسىز قانالۋ، ايەل انالاردىڭ تۇنشىعا جۇلقىنعان ۋلى زارى، بالالاردىڭ وكسىگى انتونينا اجەيدىڭ اڭگىمەسىنەن انىق سەزىلىپ تۇردى. تىڭداپ وتىرىپ ءوزىمنىڭ ساي-سۇيەگىم سىرقىراپ، جۇرەگىم قارس ايرىلا قان جىلاپ وتىردى دەسەم ارتىق ايتپاعانىم بولار. مۇنشا اۋىر، مۇنشا قاسىرەتكە تولى تاعدىرىن ەسكە ءتۇسىرىپ ايتۋ ءالى كۇنگە دەيىن جازىلماعان جاراسىنىڭ بەتىن جۇلعانداي بولىپ كورىنەدى ەكەن. قاراعاندى وبلىسى اباي اۋدانىنا قاراستى يۋجنىي كەنتىنىڭ تۇرعىنى مارچەنكوۆا انتونينا ەدۋاردوۆنانى سۇحبات بەرۋگە كوندىرۋ دە قيىن بولدى. زۇلمات زاماننىڭ سۋىق ىزعارى، سۇم قاھارى سول جىلدارى نەبارى 10 جاستا عانا بولعان بالا انتونينانىڭ جۇرەگىنە ماڭگى جازىلماس جارا سالعانى بەلگىلى.

جاسى جەتپىس بەستى القىمداپ قالعان اجەيدىڭ كوزى ءتۇپسىز تەرەڭ تۇڭعيىقتاي كورىنەدى. قالاي كۇلىمدەپ ەزۋ تارتىپ تۇرسا دا، كوز جانارىنان ونىڭ ءبىرى دە بايقالمايدى. كوز – ادامنىڭ ايناسى. راس ەكەن. جان جاراسىن ەش بۇكپەسىز ايشىقتاپ تۇرعان تەك قوس جانارى عانا.

ۇلكەن ەكى قاباتتى ءۇيدىڭ كەڭ اۋلاسىنا قاراپ «وسىنشاما تۇرمىستى ءبىر ءوزى قالاي الىپ ءجۇر ەكەن ؟» دەيسىڭ. ولاي دەيتىنىم، اجەي بىرنەشە جىلدار بويى جالعىز تۇرادى. ومىرلىك سەرىگى وسىدان سەگىز جىل بۇرىن و دۇنيەگە اتتانىپ، باقيلىق بولعان. بالالارىن ءوسىرىپ، ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرىپ، ءوزى قارا شانىراققا يە بولىپ وتىرعان ءتۇرى بار.

ۇيگە كىرگەن سوڭ، قوناق قارسى الاتىن كەڭ، جارىق بولمەگە جول باستاپ كىردى. بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىنا كونەنىڭ كوزىندەي، اسىلدىڭ سىنىعىنداي قالعان ەسكى ەكى جانسىز بەينەگە، سۋرەتكە، كوزىڭ ەرىكسىز تۇسەدى. مەنىڭ سول سۋرەتتەرگە قادالىپ قالعان ءتۇرىم كوردى مە، الدە ءوزى دە اڭگىمەسىن سودان باستاعىسى كەلدى مە، ايتەۋىر انتونينا اجەي سۋرەتتەگى ءوزىنىڭ اتا-اناسى ەكەنىن ايتتى. ءۇيدى ءبىراز ۇنسىزدىك باستى. ول كىسىنىڭ ىشكى الاي-دۇلەي سەزىمى ماعان دا بەرىلگەن سەكىلدى. سول تۇرعان ورنىمدا قاققان قازىقتاي قالشيىپ قاتىپ قالىپپىن. ۇنسىزدىكتى تەلەفون شىرىلى بۇزدى. ءبىر – ەكى مينۋتتان كەيىن قايتىپ كەلگەن اجەي ەندى ءوز باسىنان وتكەن قيىن – قىستاۋدى، ءومىرىنىڭ بۇكپەسى جازىلماي جاتقان سونى جاقتارىن اقتارا باستادى.

«مەن 1939 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ 16- جۇلدىزى لاتۆيا ەلىنىڭ برەنسكي اۋدانى ۆەلەكا قالاسىندا كەدەي شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءۇشىنشى قىز ەدىم. اكەم دە، شەشەم دە قاراپايىم ءوز تۇرمىسىن كۇيتتەپ جۇرگەن ادامدار بولاتىن. مەندە بالالىق باقىتتى شاق دەگەن بولعان جوق. ول قازىر عوي بەيبىت ءومىردىڭ ارقاسىندا بالالارىمىزدىڭ ءتۇنى تىنىش،كۇنى اشىق. ءلايىم سولاي بولعاي، قۇدايىم! مىنا بىزدەر كورگەن قيىندىقتى ەشبىر جاننىڭ باسىنا بەرمەسىن.

ءيا، سودان 1945 جىلى سوعىس اياقتالدى دەگەن قۋانىشىمىز كوپ ۇزاماي سۋ سەپكەندەي باسىلدى دا قالدى. ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە، تۋرا جانا عانا بولعانداي، ءبارى كوز الدىمدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ارتىندا ۇلكەن كوپىر بولاتىن. ءبىر كۇنى سول كوپىردىڭ ار جاعىنان ساڭىراۋقۇلاق تەرىپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقان اكەمدى شينەل كيگەن اسكەري ادامدار توقتاتىپ، قولىنداعىسىن جۇلىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى دە، تۇك ايتاستان اكەمدى ايىپتاپ، الدارىنا سالىپ الىپ كەتتى. ارتىندا اڭىراپ انام، بوزداپ بىزدەر قالدىق. سوندا اكەمە جاپقان جالالارى – كوپىردى كۇزەتەدى ەكەنسىن، سول ارقىلى وتانىن ساتقان ۇلتشىلدارمەن كەزدەسىپ، جيىندار وتكىزەدى ەكەنسىندەر دەگەن لاقاپ ەدى. سول كەتكەننەن اكەم سىبىردەن ءبىر-اق شىعىپتى. انام مەن ەكى اپكەم اكەم تۇمەدەن شىققانعا دەيىن كومەنداتۋراعا بارىپ بەلگىلەنىپ تۇردى. مەن ول كەزدە بالا بولعان سوڭ، «مالولەتكا» دەپ قاتتى تەكسەرە قويمادى. سويتسەم، اكەمدى سول كەزدەگى اتاقتى 58-باپ، وتانىن ساتقان «حالىق جاۋى»، بويىنشا ايىپتاعان ەكەن. اكەم 9 جىل بويى ءسىبىردىڭ ەشبىر ءتىرى جاندى ايامايتىن ىزعارى مەن سۋىعىندا اش-جالاڭاش ءجۇرىپ، اعاش كەسىپ قۇر سۇلدەرىن سۇيرەتىپ كەلگەنىن بىلەمىن. ءالى كۇنگە دەيىن «نە ءۇشىن؟» دەگەن سۇراق كوكەيىمنەن كەتكەن ەمەس.

اكەمنىڭ سىبىرگە ايدالىپ كەتكەنىنەن كەيىن 1949 جىلى ءبىزدىڭ دە باسىمىزدى قارا جامىلدى. سول جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قاقاعان سۋىقتا قالا تۇرعىندارىنىڭ تايلى-تۇياعىن قالدىرماستان، ءبارىمىزدى پوەزد باسىنا جيناپ، سۋىق، ساسىق، تاقتايلارمەن قورشالعان ۆاگوندارعا جاس دەپ، كارى دەپ بولمەي-اق قويشا توعىتتى. ول ۆاگوندا قانشا جۇرگەنىمىزدى بىلمەيمىن، ايتەۋىر ۇزاق ءارى كوپ جۇردىك. اشتىق، جوقشىلىق باستالدى. ۆاگوندا تاماق سۇراپ جىلاعان بالالار، انا ءتوسىن قانشا سورسا دا، تۇك تە شىقپاي اشتىقتان بۇراتىلا شىرىلداپ جىلاعان سابيلەر داۋسى ساۋ ادامنىڭ ءوزىن ەسەڭگىرەتىپ جىبەرۋشى ەدى. اشتىققا، سۋىققا توزبەگەن قانشاما ءسابي مەن كارى – جاس «ازاپ ۆاگونىندا» جان ءتاسىلىم بولعانىندا كوزىم كوردى. توقتاعان جەردە اسكەري كيىنگەن ادامدار «ولگەندەر بار ما؟» دەپ سۇراۋشى ەدى. ولاردى ەشكىم ارۋلاپ جەرلەپ جاتپايدى، بارىنە ورتاق ءبىر قابىر قازىپ، تاعى دا قويشا توعىتىپ، كومە سالاتىن. ۆاگوندا ازان-قازان بولىپ، باسىنا كوتەرە جوقتاپ، وكىرىپ، لاعىنەت ايتىپ جىلاعان داۋىستار قۇلاعىڭدى تۇندىرادى. انام ءبىزدى ومبى وبلىسىنا جەتكەنشە باۋىرىنا باسىپ، جۇباتىپ، قارنىمىز اشقاندا، ويناتقان بولىپ، نان قيقىمىن بەرىپ الداتۋشى ەدى. سول كۇندە ءوزىنىڭ دە ءتۇرى ءۇرپيىپ،توز-توزى شىعىپ ەدى. ومبى وبلىسىنىڭ «رەكورد» دەگەن كولحوزىنا اكەلىپ، ءبارىمىزدى سول جەرگە شاشتى. ءۇي-كۇيسىز ءبىرىن-ءبىرى پانالاعان حالىقتى كازارماعا ورنالاستىردى. تاماق تا، جىلى، ءبۇتىن كيىم دەگەن جوقتىڭ قاسى. سول كەزدە كۇنىنە ءبىر رەت «زاتەرۋحا» دەپ اتايتىن تاماق بەرەدى. ونى ۇلكەن كاتەلعا ۇن مەن سۋدى ارالاستىرىپ دايىندايتىن.سونى ىشەتىن ەدىك. ءبىر كۇنى انام ءبىر ۇيدەن باسىمىزعا باسپانا تاپتى. انامىزعا كومەكتەسىپ، تاماق تابۋ ءۇشىن كولحوزدىڭ ءشوبىن جينايتىنبىز، قويىن باعاتىنبىز. لاتۆيادا قالعان تۋىستارىمىز بىزگە پوسىلكامەن كيىم-كەشەك جبەرەتىن، ال ءبىز ونى ۇنعا ايىرباستايتىن ەدىك. كيىم ءبۇتىن بولماسا دا، تاماق بولسىن دەيتىن انام. سول كولحوزدىڭ بالالارىن جيناپ، مەكتەپكە بەرگەندە مەندە باردىم. وندا 4 سىنىپتىق پا، 5 سىنىپتىق پا ناقتى بىلمەيمىن، ايتەۋىر حات تانيتىنداي ءبىلىم الدىم. جۇمىسقا ەرتە ارالاستىم. 16 جاسىمنان پريتسەپششيك بولىپ جۇمىس ىستەدىم. تراكتورلارعا پريتسەپ جالعايسىڭ، ودان سوڭ مەلنيك تە بولدىم. جۇمىستى جاقسى، جامان دەپ تالعامادىق. قانداي جۇمىس بولسا دا، ارلانباي بىلەك سىبانا ىستەدىك. ءبىر كۇنى جۇمىستا جۇرگەنىمدە، جانىمدا بىرگە ىستەيتىن ۇلكەن كىسى بولۋشى ەدى، سول ماعان جاسسىن عوي، مۇنى قايتەسىڭ، ودان دا لابورانتقا وقىپ ال دەدى. سودان التى اي وقىپ لابورانت بولىپ، ازبەست وندىرەتىن كارەرگە قىزمەتكە ورنالاسقان ەدىم. 1953 جىلى ستالين قايتىس بولىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار اقتالا باستادى. مەنىڭ اكەم 1957 جىلى اقتالىپ كەلگەن سوڭ، وتباسىمىزبەن قازاقستانعا، قاراعاندى وبلىسى كارەر ۆالىنكا دەگەن جەرگە كوشىپ كەلدىك (سول جەر ەستۋىمشە كارلاگ بولعان). 1962 جىلى سۆەردلوۆسك وبلىسىنان مارچەنكوۆ يۆان الەكساندروۆيچ ەسىمدى جىگىتكە تۇرمىسقا شىقتىم. ول-العاشقى تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولاتىن. قىزمەت بابىمەن ءبىز ارقالىقتىڭ قۋ اۋدانىنا ( قازىرگى ەگىندىبۇلاق ) كوشىپ كەلدىك. قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرىندە مەنىڭ تۇڭعىشىم دۇنيەگە كەلدى. ول جەردە كوپ تۇرمادىق. تاعى دا ونىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى ءوزىمىزدىڭ ۆالىنكاعا قايتا كوشىپ كەلدىك. ۆالىنكادا ەكى قىزىم دۇنيەگە كەلدى. يۋجنىيعا 1977 جىلدىڭ 20 ساۋىرىندە كوشىپ كەلگەن ەدىك. سودان بەرى وسى جەردە تۇرامىن. ومىردە كورگەن تاۋقىمەتىم قانداي كوپ بولسا، ودان كەيىنگى قۇدايىمنىڭ بەرگەن قۋانىشى مەن باقىتى دا سونشا كوپ بولدى. سول ءۇشىن تاڭىرىمە ريزامىن. ەگەر دە مەن ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىنا كۇيىپ، شيراماسام، مەنەن قازىرگى انتونينا شىقپاس ەدى. ال، سەندەرگە ايتارىم – ءوز تاريحتارىڭدى ۇمىتپاڭدار، قاستەرلەندەر بۇگىنگى بەيبىت ءومىردى. ءبىر-بىرلەرىندى سىيلاندار، ۇلتتارعا بولىنبەندەر. سەبەبى، ءبارىمىزدىڭ تارتقان ازابىمىز ءبىر، كورگەنىمىز ورتاق. بۇگىنگى ەلىمىز دە،كوك اسپانىمىز دا بارىمىزگە ورتاق.

انتونينا اجەيدىڭ اڭگىمەسىنەن كەيىن مەنى ءبىر ءتۇرلى كۇي بيلەدى...ادام – جۇمباق، سول سياقتى ولاردىڭ ومىرلەرى دە جۇمباق، سىرعا تولى قازىنالى تاريح ەكەن. تاريحىمىز قانداي اۋىر، ازاپتى. مەن ءۇشىن بەينە ءبىر كورگەن قورقىنىشتى تۇستەي. ءيا،وسى بىزدەر قازىر كوگىندە كۇنى كۇلگەن زامانىمىزدى شىن باعالاپ، قادىر – قاسيەتىن ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز بە؟! «سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى» دەگەندى ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال سياقتى. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مىنا زاماننىڭ، ادامدارى، ءبىر-ءبىرىڭدى كۇندەمەندەر،جاماندىق ويلاماندار،وزا شاپقاندى اياقتان شالماندار، ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىڭدار! «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» داناگوي اباي اتام ايتقانداي، جۇرەگىمىز جومارت، جانىمىز اق، نيەتىمىز پاك حالىق بولايىق.

 

III ورىن

 

كارلاگتا بولعان وقيعا

سماكوۆا الگاني

جەتەكشىسى: بازىلوۆا ا.س.

«№ 137 نەگىزگى ورتا مەكتەپ» كمم

قاراعاندى قالاسى، قازاقستان

 

ءومىر قىزىق، ءبىر – ەكى اي بۇرىن مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتاپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي وتىرعان كىشكەنتاي اماننىڭ ەندىگى ءتۇرى جان تۇرشىگەرلىك. بىراق بارلىعى دا مىنادان باستالعان ەدى.

قازاقتىڭ اراسىندا وقۋ وقىپ جوعارى ءبىلىم العان ادامدار از ەدى. وقۋ بىتىرگەندەردىڭ اراسىندا اماننىڭ اكەسى جانىبەك ەسمۇحامەدوۆيچ بار ەدى. ول العاشىندا شاحتادا ەسەپ شوت بۋحگالتەرياسىندا جۇمىس ىستەپ، جاقسى جالاقى العان كىسى بولاتىن. بىراق، قارا جۇمىسكەرلەردىڭ احاپتى ەڭبەگىن كورىپ، دەم الماي، جالاقى المايتىندارىن دا كورگەن سوڭ، ءوز جارتىسىن، ولاردىڭ اراسىنا ءبولىپ تە بەرەتىن. كەيىن ول الاش پارتياسىنىڭ سول كەزدە قالعان وكىلدەرىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي باستايدى. ول شاحتادا بولىپ جاتقان بارلىق ادىلەتسىزدىكتى، زورلىق پەن زومبىلىقتى، قاعاز بەتىنە جازىپ، جىبەرىپ وتىرادى. بىراق بۇل ارەكەتى دە كوپكە سوزىلمادى. شاحتا باستىعى بۇل كىسىنى كوبىنەسە شاحتانى ارالاپ جۇرەتىنىڭ، ءار ايدا ون شاقتى حاتتى بەلگىسىز ءبىر جاققا جىبەرەتىنى بايقالدى. بىردە جىبەرگەن حاتىن ۇستاپ قالىپ مازمۇنىن وقيدى. ول حاتتىڭ ىشىندە شاحتانىڭ قازاق جۇمىسكەرلەرى ورىستارعا قاراعاندا ەكى ەسە كوپ جۇمىس ىستەيتىنى، بىراق ەكى ەسە از كولەمدە جالاقى الاتىنى جازىلدى. سول كەزدە شاحتانىڭ باستىعى جوعارى وكىلدىككە حات جازىپ، وندا «كسرو-عا» قارسى ءبىر زيالى قازاق رەۆوليۋتسيا جاساماقشى، بۇنى دەرەۋ توقتاتۋ كەرەك، جانە دەرەۋ ءولىم جازاسىنا كەسۋ كەرەك»-دەپ جازادى. بىراق جوعارى وكىلدىكتەر ونى كارلاگ ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە، «حالىق جاۋى» - دەگەن ايىپپەن الىپ كەتەدى. شاحتا باسشىسىنا جىلاپ زارلاپ كەلگەن جانىبەك ەسمۇحامەدوۆيچتىڭ ايەلى سابيرا مەن بالاسى اماندى دا كوپ ويلانباي لاگەرگە «اكەسىنىڭ جولىن قۋاتىن بالا مەن ونى قولدايتىن اناسى»-دەپ جىبەرەدى. وسىلايشا ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تىلەگەن ادام وتباسىمەن بىرگە قۋعىنعا ۇشىراپ لاگەرگە تۇسەدى. لاگەرگە العاشىندا تۇسكەن كەزدە جانىبەك ەسمۇحامەدوۆيچ ءوز كوزىنە ءوزى سەنگەن جوق. وندا بولعان ادامداردىڭ ەشبىرىن بۇرىن جاقسى ءومىر ءسۇردى دەپ ايتا المايسىڭ. بارلىعى دا اپ-ارىق، كيىمدەرى جىرتىق، ال اياق كيىمى مۇلدە جوقتارى دا بار. كوبىسى كۇرس-كۇرس ەتىپ جوتەلىپ، تۇنشىققاننان بوزاراتىن. بىراق لاگەردە بولعانداردىڭ ءبارى قازاق ەمەس، اراسىندا ورىستار، پولياك پەن ۋكرايندار، ەۆرەي مەن كورەيلەر دە تولىپ جاتتى. جانىبەك ەسمۇحامەدوۆيچتى ەڭ ءبىرىنشى تەرگەۋ بولمەسىنە اپاردى. وندا ولار «سەنىڭ سىبايلاستارىڭ بار ما؟ سەن كىمگە حات جىبەردىڭ؟ سەن كسرو-عا قارسى شىقپاقشى بولدىڭ با؟ سەن كوتەرىلىس ۇيىمداستىرماقشى بولدىڭ با؟ جانە دە ەڭ سوڭعى سۇراعى سەن ءوز كىناڭدى مويىندايسىن با؟» دەپ سۇراپ، بارلىق سۇراعىنا «جوق» دەگەن جاۋاپ الدى. بۇل جاۋاپ ولاردى قاناعاتتاندىرماعاندىقتان ولار جانىبەكتى قيناپ، قالاعان جاۋابىن كۇشپەن شىعارماقشى بولادى.

بۇل كەزدە بالاسى مەن سۇيگەن جارىنىڭ جاعدايىن ول بىلمەگەن. سابيرا مەن امان بۇل كەزدە كارلاگتىڭ باسقا لاگەرىندە بولدى. بىراق بۇل لاگەردىڭ دە جاعدايى ءماز بولعان جوق. سۋىق ءارى قاراڭعى جەردە بالالار مەن ايەلدەر جالما-جۇلما وتىرعان ەدى. سابيرا ءبىر ايدان كەيىن سونداي بولامىن دەپ ويلاماعان ەدى. تۇندە تاعى ەكى ايەل مەن ءۇش بالا بار سۋىق بولمەدە تۇنەدى. ال تاڭ اتپاي لاگەردە بارلىق كىسىلەردى دالاعا شىعارىپ جۇمىسقا سالىپ قويادى. سابيرا كىرپىش تاسىپ، وزىنە بەلگىسىز ءبىر جەردە ءۇي سالىپ جاتتى. ال بالاسى سۋ تاسىپ ءجۇردى. ءبىر جارىم اي وتكەن سوڭ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە ول بالاسىنىڭ ايعايىن ەستىپ كىرپىشتى لاقتىرا سالا داۋىس شىققان جاققا قاراي جۇگىرەدى. ول لاگەر باستىعى بالالاردى كۇشپەن ءبىر جاققا الىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورەدى. جۇگىرىپ كەلىپ بالاسىنا جارماسىپ اكەتىپ بارا جاتقان كىسىلەرگە «قايدا اكەتىپ بارا جاتىرسىڭدار؟ نەگە؟ نە ءۇشىن؟» دەپ سۇراقتار جاۋدىرا بەرەدى. لاگەر باقىلاۋشىسى «جەتىگە تولعان بالالاردى بالالار ۇيىنە الىپ كەتەدى » دەپ قىسقا جاۋاپ بەرىپ امان مەن تاعى سەگىز بالانى الىپ كەتپەكشى بولادى، بىراق ولاردىڭ جولىنا انالارى تۇرىپ جول بەرمەيدى. ولاردى ۇرسا دا، جول بەرمەي، توبەلەسىپ بالالارىن بەرمەيدى. سوسىن ولار جۇمىسقا كەرەك بولار دەپ كوندىرىپ قالدىرادى. بىراق بۇل جايتتان كەيىن بالالارعا مۇلدەم تاماق بەرمەي، ولارعا تاماق بەرگەندەردى جازالاپ، ساۋساقتارىن بالعامەن ۇرىپ قيناعان. كوپ ۇزاماي بىرىنەن سوڭ ءبىرى بالالار قاتتى اۋىرىپ، قارنى اشقاننان ولە باستايدى. بۇل جايت سابيرانىڭ ۇلى امانعا دا جەتتى. امان قارنى اش، ارەڭ داۋىسى شىعىپ كۇزەتشىدەن نان سۇرادى، بىراق ول كۇلىپ «وداندا اجالىندى كۇت» دەيدى. سابيرانىڭ ءوزى دە وتە ءالسىز ەدى، ويتكەنى ولارعا بەرىلگەن تاماق ول قاتىپ قالعان ءتۇيىر نان مەن ءبىر كەسە بوتقا بولاتىن، ال سۋدى كۇنىنە ەكى رەت ءبىر كەسە عانا قىپ بەرەتىن. ونىڭ ءوزىن تاۋبە ەتكەن كىسىلەر، سابيرانىڭ تاماق ءىشىپ وتىرعان كۇيىن كورگەنمەن، سابيرا نەگىزى تاماقتى تىعىپ تۇندە بالاسىنا بەرەتىن. سوندىقتان دا ەڭ كوپ شىداپ ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن بالا امان بولدى. تۇندە كۇزەتشى تۇتقىنداردىڭ بولمەسىن قاراپ شىعىپ جۇرگەن كەزدە سابيرانىڭ امانعا تاماق بەرىپ جاتقانىڭ كورىپ، ونى ۇستاپ الىپ، قيناۋ بولمەسىنە اپارىپ قولىن بالعامەن ءتۇنى بويى ۇرادى. سابيرا كوزىن اشىپ قاراسا قاسىندا امان جاتىر. سابيرا ورنىنان ارەن تۇرىپ،قولىن قوزعالتا الماي، اماندى وياتپاقشى بولدى. بىراق سابيرا قالاي تىرىسسا دا كوزىن اشپايدى. سول كەزدە ءبىر ايەل كەلىپ «كەشە ول ءتۇنى بويى جىلاپ سەنى شاقىردى. سەنىڭ قينالعانىندى قالاعان جوق، بىراق ءبىر كەزدە السىزدەنىپ جەرگە قۇلاپ ەسىنەن تانىپ قالدى.» سول كەزدە سابيرانىڭ جۇرەگى توقتاپ قالعانداي بولدى. جالعىز ۇلى، جانىبەكتەن قالعان جالعىز ەستەلىگى، لاگەردەگى ءومىرىنىڭ تىرەگى ءبىر مەزەتتە جوق بولدى. ەندى جوق. بۇعان سەنبەگەن سابيرا قولىنىڭ اۋىرىپ، قانسىراپ جاتقانىنا قاراماستان بالاسىن جەردەن كوتەرىپ، وياتپاقشى بولىپ:«جوق بالام، مەن بىلەمىن، سەن ءتىرىسىن، سەن مەنى بۇل جەردە جالعىز تاستاپ كەتە المايسىڭ! ويان، ويانا قويشى بالام» دەپ جىلايدى. قاسىنداعى ايەل ونى جۇباتىپ، ءبىر كەزدە سابيرانى وزىنە قاراتىپ «سابيرا ول ەندى جوق، ول ويانبايدى، تىرىسپاي-اق قوي» دەيدى. سول كەزدە سابيرا قاتىپ قالعانداي بولىپ ەسىنەن تانىپ قۇلاپ قالادى. سابيرا ەسىن جيسا بالاسى قاسىندا جوق، ونى لاگەردەن ون شاقىرىم جەردە جەرلەپ تاستاپتى. سابيرا ەكى اپتا بويى ءۇن قاتقان جوق، تاماق ىشپەي تىعىپ ءجۇردى، بىرەۋ ودان «نەگە تاماق ىشپەيسىڭ» دەپ سۇراعان كەزدە ول «مەنىڭ بالامنىڭ قارنى اشادى، سول ءۇشىن» دەپ ارى قاراي جۇمىسىن ىستەي بەرەدى. ءبىر كۇنى سابيرا جۇمىسقا شىقپاي قالادى، ول ءتۇرى بوزارعان كۇيىندە بولمەدە جەردە جاتىپ بالاسىنىڭ كەۋدەشەسىنەن قالعان ءبىر شۇبەرەكتى قۇشاقتاپ الىپ:«بالاپانىم، قورىقپا، كوپ ۇزاماي اكەڭ كەلىپ ءبىزدى الىپ كەتەدى» دەپ جاتىر ەكەن. ونى ەسىنەن الجاسقان دەپ ەشكىم تيىسپەيدى. تۇندە سابيرا ءتۇس كورەدى تۇسىندە امان كەلىپ «اناشىم ءجۇر، جۇرە عوي ەندى سەنى ەشكىم رەنجىتپەيدى» دەپ قولىنان ۇستاپ جەتەلەپ الىپ كەتتى. تاڭ ەرتەڭ سابيرا دۇنيەدەن وتكەنى بەلگىلى بولىپ، ونى اپارىپ بالاسىنىڭ قاسىنا جەرلەيدى. سول كەزدە ءبىر كىسى بىلاي دەپ ايتادى: «كارلاگتىڭ ازابى اناسىنىڭ جۇرەگىن اۋىرتقان جوق. ال بالاسىنىڭ ءولىمى ونى جانسىز ەتتى»

 

«كارلاگ تاعدىرلار ازابى» (شىعارما - ينتەرۆيۋ)

ءامىرجانوۆا گۇلستان

جەتەكشىسى: كاديربەرلينا ا.ا.

«ۇشتوبە ورتا مەكتەبى» كمم

بۇقار جىراۋ اۋدانى، قاراعاندى وبلىسى، قازاقستان.

 

كارلاگ... كارلاگ – قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى گۋلاگ – تىڭ فيليالى. كارلاگ قازاقستاننىڭ ءبىرشاما جەرىن الىپ جاتقان وزىنشە ءبىر دەربەس مەكەمە بولدى. ناقتىراق توقتالاتىن بولسام، كارلاگ تەرريتورياسى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە دەيىنگى 300 كيلومەتر، شىعىستان باتىسقا دەيىن 200 كيلومەتر جەردى الىپ جاتتى. وعان قوسا وسى تەرريتوريادان سىرتقارى لاگەردەن 350 كيلومەتر جەردە اقمولا جانە 650 كيلومەتر جەردە بالقاش بولىمشەلەرى قۇرىلدى.

وسى كارلاگتا وتكەن قانشاما قاتىگەزدىكتەر مەن وزبىرلىقتىڭ بارلىعىن باسىنان كەشىرگەن، قورلىق – زومبىلىقتى كورگەن ازاماتتار بۇگىندە اق ساقالدى، وتباسىنىڭ بەرىك بايتەرەگىندەي بولىپ وتىرعان جايى بار. بىراق...بىراق ولاردىڭ جۇزىندەگى كوپ قىرلى، تەرەڭ قاتپارحلى اجىمدەرى مەن جۇرەگىندەگى مۇزدى ءىز قالدىرعان سول ءبىر وقيعا، كوڭىلىندەگى قاھارلى وتكەن كۇننىڭ بەينەلەرى – كورگەن قيىنشىلىعى مەن قورلىعىنىڭ ءىزى سەكىلدى. سول ارىستانداي اقىرعان، مۇزداي قاقىراعان سۋىق كۇندەردى ەسكە الۋ ولارعا قيىن ءارى اۋىر تيەدى. قازىرگى جاستار مەن كەيىنگى بولاشاق كىتاپتان وقىپ، زۇلمات جىلداردى باسىنان وتكەرگەن اتا – اجەلەرىنەن سۇراپ بىلەدى. اقپارات كوزدەرىنەن وقىپ، كەرەگىن جاتتاپ، كوكىرەگىنە تۇيەدى. كارلاگ ازابىنان امان قالعانى ساۋساقپەن سانارلىق، الايدا وسى كۇنگە جەتكەندەرىنىڭ ءوزى تۇرمەدە جابىسقان اۋرۋلاردان ايىعا الماي و دۇنيەلىك بولىپ جاتىر. شىندىقتى بىلەر ادام از.

كارلاگتىڭ قۇپيا، شىن مالىمەت جازىلعان قۇجاتتارى جاسىرىلىپ، بىرتىندەپ جويىلۋدا. وعان دالەل رەتىندە 1961 جىلى ارحيۆتە ساقتالعان قۇجاتتاردىڭ ءبىر بولىگى دولينكاداعى كارلاگتىڭ بۇرىنعى باسقارماسى ءۇيىنىڭ جانىندا اشىقتان اشىق ورتەلىپ جىبەرىلگەنىڭ ايتۋعا بولادى. ونى كوزىمەن كورىپ تۇرعان كىسىلەر جۋرناليست فەليكس رۋستاۆينگە جانىپ جاتقان قاعازدار اراسىنان ماڭگىلىك ساقتالىنۋعا ءتيىستى سارى پاپكالاردى كورگەندەرىن ايتقان. سوندىقتان اعا – اپالارىمىز بەن اتا–اجەلەرىمىزدەن سۇراپ ءبىلىپ، باسقا اقپاراتتارمەن سالىستىرىپ، اقيقات تەرەڭىنە جەتۋ بىزدەردىڭ، جاس جەتكىنشەكتەر مەن جاستاردىڭ، مىندەتىمىز.

مەن نۇرعايشا جاپعىپپارقىزى دەگەن ءبىرازدى كورگەن كىسىمەن سۇحباتتاستىم. ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، سول كەزەڭدەردە ءبىر اۋىلدىڭ وزىنەن كەم دەگەندە ءۇش – ءتورت ادام تۇتقىنعا الىنعان ەكەن. نۇرعايشا اپانىڭ سۇحباتىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتسەم: «قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانى بەسوبا سوۆحوزىنىڭ قىزىلتۋ بولىمشەسىندە 1941-1942 جىلدارى ۇلى وتان سوعىس كەزىندە ءبىزدىڭ اۋىلدان دۇكەنشى ومارباي دەگەن كىسى (ەكىنشى كىسىنىڭ اتىن ۇمىتىڭقىراپ قالىپتى) نەمىستەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، تۇتقىندالدى. ول كىسىلەر سوندا جۇمىس ىستەپ، نەمىستەردىڭ وتىمەن كىرىپ، مالىن باعىپ، كۇلىمەن شىعىپ، 25 جىلعا سوتتالدى. ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعاننان كەيىن ول كىسىلەر اياقتالىپ، بوساپ شىعادى. سونان كەيىن بەيبىت ومىردە بالالى – شاعالى بولىپ، نەمەرە ءسۇيىپ ءومىر سۇرەدى. سويتە تۇرا ول كىسىلەر كارلاگ تۇرمەسىندەگى زارداپتىڭ قىرسىعىنان دەنساۋلىقتارى تومەندەپ، ەكەۋى دە مارقۇم بولادى» - دەپ اۋىر كۇرسىنىپ، ءسوزىن اياقتادى.

كارلاگ اتا – اجەلەرىمىزگە اۋىر كۇرسىنەرلىكتەي قۇلاقتارىندا جاڭعىرعان، كوڭىلدەرىندە كەپپەگەن سيانىڭ قارالى ايقاسقان جازۋىنداي جازىلعان سول ءبىر زۇلمات كەزەڭدەردى ەسكە ءتۇسىردى. وسى كارلاگ اسەرىنەن قانشاما ازاماتتاردىڭ ۇرپاعىمدى جالعاستىرار دەگەن كەلەشەگىن، ارمان–ماقساتتارىنىڭ كۇل پارشاسىن شىعاردى. اسىرەسە قازاقتىڭ باس كوتەرەر اسىل ازاماتتارىن ەڭ اۋىر جۇمىسقا سالىپ، ازاپتاپ ءولتىرۋدى كوزدەدى. بىراق سول اسىلدارى سوڭعى دەمى مەن قاسىق قانى قالعانشا قارسى تۇرىپ، ەلىنە دەگەن ادالدىعى مەن شىنايى ماحاببات سەزىمدەرىن جوعالتقان جوق. ءبىر كۇنى ادىلدىك پەن بەيبىتشىلىكتىڭ، ادامگەرشىلىك پەن اقيقاتتىڭ جاڭعىرارىن، قازاقتىڭ قاراڭعىلىعىنا ەڭ بولماعاندا جارىق ساۋلە شاشارىن ءبىلدى.

تاريح بەتتەرىن پاراقتاساق، كارلاگ 1931 جىلى اشىلعان. كارلاگ تاريحتاعى باسقا الاساپىران كەزەڭدەرمەن تۇسپا – تۇس كەلىپ تۇر.اتاپ ايتاتىن بولساق، ستاليندىك داۋىرمەن جانە سۇراپىل ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە دە كارلاگ ءوز ۇلەسىن قوسۋدانشەت قالماعان. كارلاگتىڭ نەگىزگى ءمىندنتى رەسەيگە قارسى كوتەرىلگەندەردى، كۋلاكتار مەن بايلاردى جويۋ ەدى. سول ارقىلى «تۇزەتۋ» بولاتىن. «ەڭبەكپەن تۇزەتۋ» دەگەننىڭ ار جاعىندا ۇلكەن دە تەرەڭ جان تۇرشىگەرلىكتەي وي جاتىر. وسى جايىندا ءامىرجان اتام قاندى دا زارلى سىر شەرتتى: «بالام، سول كەزدەردى ەسكە الۋ بىزدەر ءۇشىن وتە اۋىر.ول كەزدە قازاق نە كورمەدى دەسەڭشى؟!سول كارلاگ دەگەندى ەستىگەندە جۇرەگىمىز شىمىر ەتەدى.كارلاگتا بولعان ادامداردى ايتقاندارىنا كوندىرۋ ءۇشىن، شىندىقتى جاريا ەتپەس ءۇشىن، قانشاما ازاپتى جاعدايلارعا سالعان. ءتىپتى تىرناق اراسىنا ينە تىعىپ، جانشىپ، شىبىن جانىن كوزىنە كورسەتكەن.مۇندايدان اللام ساقتاسىن!بىراق سول كەزدەگى قاتىگەزدىكتىڭ وسىنداي جاعدايعا دەيىن جەتكەنىڭ ايتساڭشى. قانشاما ادامدى اشتان قىردى، ءبىرشاماسىن تۇرمەگە الىپ كەتتى. بالا-شاعاسىن ،تۇقىم – تۇياعىمەن جويىپ جىبەرۋگە تىرىستى جانە دە وسى ويلارىن جۇزەگە اسىردى. كوبىسىنىڭ اتى اتالماي ، اقتالۋدى كورمەي بەبىتشىلىك پەن بوستاندىقتىڭ ساۋلەسىندە كورمەي ارماندا كەتتى. سول شىندىقتى تۇسىنۋگە تىرىسقاندارىنا وسىنداي قۇرمەتتەرىنە راحمەت بالام». ارينە، جازىقسىز جازالانىپ،ءوز اۋىلىنان ۇزاپ شىقپاعاندار «جاپونيا تىنشىسى»، ەرەكشە ويىپ ورىن الاتىن، وق بويى وزىق تۇرعان ساڭلاقتار «كونتررەۆوليۋتسيالىق قاستاندىق جاساۋشى» ، وتىرىك ايىپتاۋلاردىڭ قۇربانى بولعان. تەك وسىلاي قازاق ازاماتتارىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق ازاماتشالارىن، ءتىپتى جازىقسىز بەيكۇنا سابيلەردى دە وققا ۇشىرىپ،قىرشىنىنان قيىپ، اياۋسىز جۇمىسقا سالعان. ازاپتى ەڭبەكپەن قوسا، ادام اۋزى بارمايتىن ازاپتاۋدىڭ 30 – دان اسا ءتۇرى بار ەكەن. ەستە قالماعان، ەشكىمگە بەيمالىم تاعى دا قانداي ازاپتاۋ تۇرلەرى بولعانىڭ ەشكىم بىلمەيدى. سول ازاپتاۋلاردىڭ ءبىر – ەكەۋىنىڭ اتاۋلارىن ەستىسەك، جۇرەگىمىز اۋزىمىزعا تىعىلىپ، كوزىمىزگە جاس ۇيىرىلەدى. ال سونداعى كىشكەنە بالالار مەن ايەلدەر، ەر ادامدار قالاي شىداپ جۇرگەندەرىن ەلەستەتۋ تۇگىل ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. بۇل تۇرمەلەردە تەك قازاقتار عانا ەمەس، باسقا ۇلت وكىلدەرى دە كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، 1939 جىلدىڭ 1 كاڭتارىندا گۋلاگ – تاعى 1 317 195 تۇتقىننىڭ 830 491 ورىس، 181 905 ۋكراين، 44 785 بەلورۋس، 2 495 تاتار، 16 860 پولياك، 24 499 وزبەك، 19 758 ەۆرەي، 18 572 نەمىس، 17 123 قازاق، 11 723 گرۋزين، ت. ب ۇلت وكىلدەرى بولعان.

مەنىڭ قولىما «ابىز» گازەتى ءتۇستى. ازاپتى كۇندەردى باسىنان كەشكەن ابدوللا ابدىراحمانوۆ دەگەن ازاماتتىڭ ماعجان جۇماباەۆ تۋرالى ەستەلىگىنە كوزىم ءتۇستى. ابدوللا اعامىز ەستەلىگىندە تۇرمەدە ماعجانمەن التى اي بىرگە بولعانىڭ، سول تۇرمەدە وتىرعاندا ءبىر قازاقتى كورسە تىلدەسسەك دەپ ەلەگىزەتىنىڭ قازاق كورسە وتتاي باسىلىپ، اڭگىمەلەسۋگە تىرىساتىنداردىڭ بايانداعان ەكەن. اكەسىن 1938 جىلى «حالىق جاۋى» دەپ تۇرمەگە توعىتقان. 1941 جىلى اكەسىنىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى سۋىق حابارىن ەستەيدى. 1948 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ءوزىن نكۆد جەندەتتەرىنىڭ قاندى شەڭگەلىنە ىلىككەنىن، اۋىلدان قارعا ادىم شىقپاعان ماعان «جاپونيا تىنشىسى» دەپ ءبىر – اق ساتتە جالا جاۋىپ، «تىنشى» ەتىپ شىعارعانىڭ ايتىپ، ءسوزىن ءارى جالعادى: «سەن حالىق جاۋىنىڭ بالاسىسىڭ، جاپونيانىڭ اگەنتىسىڭ، يراننىڭ دەسانتىسىڭ» دەگەن ايىپ تاقتى. شىندىقتى ايتىپ شىرىلداعانىنا ەشكىم پىسقىرىپ تا قارامادى.ەشكىمدى سەندىرە دە، ەشكىمگە تۇسىندىرە دا المايسىڭ. نەبىر زامان ءوتتى عوي...تەرگەۋگە الىپ ازاپتاپ، اقىرى قۇجاتتارعا قول قويدىرىپ الدى، ۇرىپ – سوعىپ، ازاپتاپ، شارشاعاننان تالعىسىپ كەتسەن ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيادى. وسىنداي كۇندەردى دە باستان كەشىردىك...» - دەپ قىسقاشا ازاپتى كۇندەرىنەن ەستەلىك ايتقانى بار ەدى.1953 جىلى ستالين قايتىس بولعان سوڭ ايداۋدان بوساپ، ەلىنە ورالعان ابدوللا اتا 80-ءشى جىلداردىڭ باسىنا دەيىن ەمبى كەنىشىندە ەڭبەك ەتتى. بۇگىندە بالا – شاعاسى مەن نەمەرە، شوبەرەلەرىنىڭ ورتاسىنا الىپ، كەرەگەسى مىقتى بايتەرەكتەي بولىپ وتىرعان ابىز قاريا.

جوعارىدا ايتىلعان جايتتاردى وي ەلەگىنەن وتكىزە كەلە كوكەيىمە ورالعان جىر جولدارىمەن اياقتايمىن:

گۋلاگ قازاقتى بىرتىندەپ ەنىپ جارالادى،

اسىلدارىن جالعىننىڭ جالاۋىمەن قارالادى.

سول ارقىلى قازاقتى ىشىنەن قانسىراتىپ،

«قازاقتى تۇبىمەن جويۋ» ويى مازالادى.

بۇل «گۋلاگ»، «كارلاگ» ەزگىسى –

قازاقتىڭ قيىن - قىستاۋ كەزەڭى.

ءۇمىت ۇزبەي ارمان ەتكەن كۇن كەلەرىن

ادىلدىك جەڭىپ، اقيقات بەتىن اشارىن،

بىلگەن ەدى قايران قازاعىم.

سوندىقتان دا قازاقتىڭ كەلەشەگىن

قازىرگى ۇرپاق دامىتىپ جەتىلدىرەر.

كارلاگ تاريحىنىڭ سول كەزەڭىن

ۇرپاقتارى شىندىقتىڭ بەتىن كەلتىرەر.