باكەڭمەن – ۆالەري ميحايلوۆ اعامىزبەن جازۋشىلار وداعىنىڭ دالىزىندە بىرەر رەت كەزدەسىپ، قول الىسقانىمىز بولماسا، جەكە باسىمىزدىڭ تانىستىعى جوق ەكەن. باكەڭ – سىپايى ادام. بىرتوعا جان. ورىس اعايىننىڭ بۇرقىراپ جۇرەتىن ادەتى بۇل كىسىگە جۇقپاعان. ءوزىنىڭ دە كىسىگە جۇعىمى كەمدەۋ كورىنگەنىمەن ءىشى تولى اڭگىمە مەن شەجىرە سياقتى سەزىلەتىن. سولاي بولىپ شىقتى. «عالامات جۇت شەجىرەسى». اقىن عۇسىمان جاندىباەۆ اۋدارعان. «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا». كىتاپ اۆتورى گولوششەكين دەگەن قۇبىجىق پەن الگى قۇبىجىقتىڭ زامانداستارىنىڭ   ادامزات بالاسىنا جاساعان جاۋىزدىقتارىن اشكەرەلەي وتىرىپ، قازاق دالاسىندا ارانىن اشقان الاپات اشتىقتى بايلانىستىرا باياندايدى. بۇلتارتپاس، ناقتى دەرەكتەرمەن سويلەيدى. كىتاپتىڭ العاشقى بەتى ءبۇي دەيدى:

-         «ەڭ ءبىرىنشى ەسىمدە قالعانى – اي. كۇزدىڭ سۋىق كۇنىندە ءبىز الدەبىر جاققا كوشىپ بارامىز. مەن شايقالاقتاعان اربانىڭ ۇستىندە كورپەگە وراۋلى جاتىرمىن. كەنەت اربا سولق ەتىپ توقتاي قالدى. مەنىڭ كوزىم قاپ-قارا بولىپ تۇنەرگەن اسپان تورىندەگى ايعا ءتۇستى. مەن شالقامنان جاتىپ، ودان كوزىمدى الماي ۇزاق قارادىم. جولدىڭ ەكى شەتى تولعان ادام مۇردەلەرى. ولاردىڭ سوزىلعان قولدارى بۇراتىلىپ تىربيعان اعاش بۇتاقتارىنا ۇقسايدى. ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز، جەرگە جابىسىپ قاتىپ قالعان. ماعان ايتپاسادا ءبارى بەلگىلى ەدى. ۇلكەندەر ءبارىبىر سۇراعانىمەن جاۋاپ بەرمەيدى، ولاردىڭ ماعان قارايلاۋعا مۇرشاسى دا جوق. وسى ءبىر سەرەيىپ قاتىپ قالعان ادامداردى الدەبىر تىلىسىم ۇرەي قورشاپ تۇرعانداي... كەيىن ەستيار بولعان كەزىمدە سۇراعانمىن، سوندا ءبارىن ايتىپ بەردى. ولار ادامنىڭ مايىتتەرى ەدى...»

وڭاشا ءبىر وتىرىستا ء«وزىنىڭ قاشانعى كۇمبىرلەگەن مايدا قوڭىر داۋىسىمەن ەرەكشە ءبىر تولقۋ ۇستىندە» اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ ۆالەري باۋىرىن قۇلاعدار ەتكەن اڭگىمەسى ەكەن بۇل. عافاڭ وسى اڭگىمە ۇستىندە اجەسىنىڭ قايرات كورسەتكەنىنىڭ ارقاسىندا تورعاي قالاسىنا جەتىپ، سونداعى ناعاشى جۇرتىمەن سەلبەسىپ امان قالعاندارى تۋرالى سىر شەرتەدى. تاعى ءبىر اڭگىمەسىندە اقىن «عابەڭنەن – عابيت مۇسىرەپوۆتەن ەستىگەن ەدىك» دەپ تاعى ءبىر سۇمدىق  كورىنىستى وقيعانى جايىپ سالادى:

-         «... 1932 جىلى قازاقستان سۇمدىق اشتىقتىڭ قۇرساۋىندا قالدى. مۇسىرەپوۆ ءتورت جولداسىمەن بىرگە ولكەلىك كوميتەتكە حات جازدى. وندا ۇجىمداستىرۋداعى اسىرا سىلتەۋشىلىك تۋرالى ايتىلدى. بىراق ولاردىڭ ءبارىن «ۇلتشىلسىڭدار» دەپ ايىپتادى. ء«بىز، - دەدى عابەڭ، - بىتكەن جەرىمىز وسى دەپ ويلادىق. ولار ءۇشىن، قولىنا قاندى قىلىش ۇستاعان باسكەسەر ءۇشىن، ءبىزدىڭ ءومىرىمىز نە تۇرادى...»

سول جىلى قىس ەرتە تۇسكەن بولاتىن، الماتىنى قازان ايىنىڭ وزىندە-اق قار باسىپ قالعان. مۇسىرەپوۆتى ولكەلىك كوميتەتكە شاقىردى.

«نەسى بار، ەگەر سەن ءوزىڭنىڭ حالقىڭ ءۇشىن وسىنشا الاڭدايتىن بولساڭ، تورعايعا بارىپ قايت، - دەپ وعان گولوششەكين مىسقىلداي قارادى. – وندا ەشقانداي اشتىقتىڭ جوق ەكەنىن ءوز كوزىڭمەن كورەسىڭ».

مۇسىرەپوۆ جولعا شىقتى. قوستانايعا جەتتى. وندا اقىرعان قىس ەكەن. اتقارۋ كوميتەتىنە كەلدى. ونىڭ توراعاسى قازاقستانعا ءوز ەركىنەن تىس كەلگەن ادام ەكەن. «ە-ە، - دەيدى ول، - سىزدەر دە مەن سياقتى جەر اۋدارىلعاندار ەكەنسىزدەر عوي. سىزدەردى مۇندا قاي قۇداي ايداپ كەلگەن؟ ەلسىز دالا، تولاسسىز بوران، ال باتپاققاراعا دەيىن مىڭ جارىم شاقىرىم، ءۇسىپ قالاسىزدار. نە سىزدەردى جەپ قويادى». وسى سوزدەردىڭ ءبارىن ول ەش قالجىڭسىز، بايىپپەن ايتقانى كورىنىپ تۇردى.

... اۋليەكول اۋدانىنان وتكەننەن كەيىن بوران باستالدى. ۇيتقىپ سوققان قار ۇشقىندارى كۇننىڭ كوزىن جاۋىپ، جولدى بىتەپ تاستادى. جۇرگىنشىلەر جولدىڭ جۇلگەسىنەن اداسىپ، اتتار تۇرىپ قالادى. كەنەت مۇسىرەپوۆتىڭ كوزىنە الدەنە شالىنعانداي بولادى: انانداي جەردەگى كۇرتىك قاردىڭ اراسىنان بىردەڭە قاراڭدايدى، بەينەبىر سەكسەۋىلدىڭ قيسىق بۇتاعى سەكىلدى. ول شانادان ىرعىپ ءتۇسىپ الگىنىڭ قاسىنا بارادى. قار استىندا ادام ولىكتەرى جاتتى.

... ولار كۇرتىك قاردان شىعىپ، ولىلەر سالعان جولمەن ءجۇرىپ وتىردى. الدا – قاڭىراپ بوس قالعان اۋىلدار. جەرگىلىكتى جول باستاۋشى بۇل قونىستاردىڭ نومىرلەرىن ايتىپ كەلەدى.: - ولار ءبىر-بىرىنەن تەك نومىرىمەن عانا اجىراتىلادى: ەشبىرىندە جان بالاسى قالماعان. جولاۋشىلار قازاقتىڭ كوزىنە توسىن كورىنەتىن كيىز ءۇي قالاشىعىنا ات باسىن تىرەدى.

... مۇسىرەپوۆتى اسىرەسە ءىشى-سىرتىنىڭ ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن التى قاناتتى كيىز ءۇي تاڭعالدىردى. ءۇي جاساۋلارى – اشىق ءتۇستى جىبەك كورپەلەرە مەن اتىلاس جاستىقتار، بەتىن اسەم ورنەكتەرمەن اشەكەيلەگەن تۇكتى كىلەمدەر كوزدىڭ جاۋىن الادى. ورتا تۇسىندا تەڭ بولىپ جينالعان جۇك تۇر. بەينە ءبىر ءۇي يەلەرى الگىندە عانا ءسال ۋاقىتقا شىعىپ كەتكەندەي، انە-مىنە قايتادان كىرىپ كەلەتىن سەكىلدى.

... ءبارى جان-جاقتان قاراپ ءجۇر – ال مىنا ءبىر تۇستاعى كيىمدەر جينالعان جۇك وزگەشە ءبىر كۇركەگە ۇقسايدى. ورتاسىندا كىشكەنە تەسىك بار... الدەبىر بەيتانىس تا ۇرەيلى الەمگە اشىلعان قاراڭعى تەرەزەگە ۇقسايدى. كەنەتتەن ارالارىنداعى ەكەۋى قارۋلانعان ءتورت ەركەك ءبىر مەزەتتە الدەنەدەن سەكەم الىپ سەلت ەتتى. دەنەلەرى تۇرشىگىپ، ۇركە قاراپ ءسال تۇردى دا، ەسىككە قاراي ەنتەلەي بەتتەدى. تۇرا بەرۋگە داتتەرى شىداماي، دالاعا اتىپ-اتىپ شىقتى. عابيت مۇسىرەپوۆ ەڭ سوڭىندا قالدى. تابالدىرىقتا ءسال كىدىرىپ، ارت جاعىنا قارادى: ۇستىنە كيىمدەردى ءۇيىپ تاستاعان شاعىن جۇك تەڭنىڭ ىشىندە بىرەۋ بار سەكىلدى.

... اياقتارىن كۇرتىك قاردان ارەڭ-ارەڭ سۋىرىپ، ولار شاناعا بەتتەدى. كەنەت كوكەيىن تۇرتكىلەگەن بەيمالىم تۇيسىكپەن قارسىلاسۋعا بويىنان كۇش تاپپاعان مۇسىرەپوۆ وزدەرى الگىندە عانا كىرىپ شىققان، اق كيىزبەن جابىلعان ەڭسەلى ۇلكەن ۇيگە قاراي بۇرىلدى. جولداستارى دا سوڭىنان ەردى.

«ويباي، مۇندا بىرەۋدىڭ ءىزى جاتىر!» - دەپ ىشقىنا داۋىستادى بىرەۋى.

ولار قار بەتىندەگى بەيمالىم ىزگە ءۇڭىلىپ، ۇيمەلەسىپ قالدى. ءىز مۇلدە جاڭا ەدى.

«بۇل نە؟ قاراساق پا؟ تۇلكى مە؟»

«جوق، ۇقسامايدى! ءسىرا... ءاي، بىراق بولۋى مۇمكىن ەمەس!..»

جىگىتتەر ءىز قۋالاپ ءجۇرىپ وتىرىپ كيىز ۇيدەن ءبىر-اق شىقتى. ەسىكتى ايقارا اشتى.

كۇتپەگەن جەردەن يەسىز ءۇيدىڭ ىشىنەن ىڭىرسىعان اششى دىبىس ەستىلدى. ءبارىنىڭ جوتاسى مۇزداپ قويا بەردى. الدە ءيتتىڭ قىڭسىلى ما نەمەسە مىسىقتىڭ زارلاعانى ما – ايىرىپ بولمايدى جانە وسىنىڭ ءبارى قانداي ءبىر قورسىلمەن قاتار ەستىلەدى.

جۇك جينالعان تەڭنىڭ قۋىقتاي عانا تەسىگىنەن الدەبىر كىپ-كىشكەنە ءتىرى جان اتىپ شىقتى دا، ادامدارعا تۇرا ۇمتىلدى. ول قانعا مالشىنعان ەدى. قانسۇڭگى بولىپ قاتىپ قالعان ۇزىن شاشتارى مۇيىزگە ۇقساپ، جان-جاعىنا سورايا شىعىپ تۇر، اياقتارى بەينەبىر قارعانىڭ سيراقتارى سياقتى قاپ-قارا، شيدەي. كوزدەرى ويسىز، بەتىنە قاتىپ قالعان قاننىڭ ءۇستى جاڭادان اققان قان تامشىلارىمەن الەمىشتەنگەن. تىستەرى اقسيىپ، اۋزىنان قىزىل كوپىرشىك اعىپ تۇر.

تورتەۋى بىردەي قورىققاننان ەستەرى شىعىپ، ەسىككە قاراي سەكىرە قاشتى. سىرتقا شىعىپ، ارتقا بۇرىلعاندا الگى قۇبىجىقتىڭ قاراسى دا كورىنبەدى، عايىپ بولسا كەرەك.

«بۇل سوندا نە بولدى؟» - دەدى عابيت قىرىلداي سويلەپ، جولداستارىنا قاراپ. قورقىنىشتان ءالى دە سەلكىلدەپ تۇرعان ولار ۇندەمەدى. تەك كەيىن، قوستانايعا بارعان سوڭ جولسەرىكتەرىنىڭ ءبىرى عابەكەڭە مىنانى ايتتى:

-         ءسىز، بالكىم، ونى جىن دەپ ويلاپ قالعان شىعارسىز؟ جوق، جىن ەمەس. مەن بايقاپ قالدىم، انىق بايقادىم. ول - ادام. ءسابي. قازاقتىڭ جەتى-سەگىز جاسار قىزى...

-         جوق! جوق! – مۇسىرەپوۆ ىشقىنا ايعاي سالدى. ونىڭ ۇنىنەن جان دۇنيەسىنىڭ الاپات جارىلىسىنداي، ايتىپ جەتكىزگىسىز دولى، سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا شاراسىزدىقتىڭ دارمەنسىز اشۋى بۇرق ەتتى. – ول – اشتىق! ول اشتىقتىڭ كوزى بولاتىن! قارعىس اتقىر اشتىقتىڭ ءدال ءوزىنىڭ...»(«عالامات جۇت شەجىرەسى»، 9-14 بەتتەر) 

قازاق دالاسىنا وسى الاپات اشتىقتى الىپ كەلگەن، قازاقتىڭ جەتى-سەگىز جاسار قىزىن اشتىقتىڭ ءتىرى بەينەسىنە اينالدىرعان، مۇسىرەپوۆتى مىسقىلداپ تورعاي دالاسىنا جىبەرىپ، كوزىن قۇرتپاق بولعان گولوششەكين كىم ەدى؟ ارينە، ول تۋرالى جازىلىپ تا، ايتىلىپ جاتىر. شىن ەسىمى – شايا، توڭكەرىستىك جاناما نىسپىسى فيليپپ بولعان قۋاياق قۇردىمنىڭ ىستەگەن ءىسىن، سالعان لاڭىن جاريا ەتپەي سوۆەتتىك تسەنزۋرا قاتاڭ باقىلاپ وتىردى. ونىسى – قازاقتىڭ مارعاسقا ۇلدارىن تىزىمدەپ اتتىرۋدىڭ العى شارتىن جاساپ، قالىڭ ەلدى اشتىق دەيتىن قولدان ەگىلگەن اپاتپەن قىرىپ سالعان رەۆوليۋتسيونەردىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن جاسىرۋ، رۋحىن بوداندىق قامىتى بورداي ەزگەن ەلدىڭ ەسىنە قايداعى-جايداعىنى سالماۋدىڭ امالى بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، «جىلىمىق جىلدارى» شايا يتسكوۆيچ – فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكيننىڭ سۇمپايى ءجۇزىن تانىتۋعا قازاق تاريحشىلارىنىڭ ەرىك-جىگەرى جەتپەگەن دە سياقتى. ءيا، ول كەزدەگى احۋال تۇسىنىكتى بولاتىن. بەرتىن، ونىڭ وزىندە دە 1980 جىلداردىڭ اياعىن الا،  اتالارىمىز «قۋ جاق» اتاعان زۇلىمنىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ەپتەپ حاباردار بولا باستادىق. الايدا، گولوششەكيننىڭ اۋەلباستا بۇزىلعان ادامدىق كەلبەتىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن قوزعاپ، جاندۇنيەسىندەگى كەمتارلىقتى ايگىلەگەن كىتاپ – «عالامات جۇت شەجىرەسى» دەر ەدىك. اۆتوردىڭ ناقتى دەرەگى بويىنشا، گولوششەكين ءوزىنىڭ قان قاساپ جولىنداعى دوسى سۆەردلوۆپەن تۋرۋحانسكي ولكەسىنىڭ ورتالىعى موناستىر سەلوسىنا جەر اۋدارلىپ بارىپ، بىرگە تۇرادى. سول سەلودا سۆەردلوۆ ايەلى كلاۆديا نوۆگورودتسەۆا-سۆەردلوۆاعا جازعان حاتتارىنىڭ بىرىندە گولوششكيندى «ميزونتورپ» دەيدى (ميزونتروپ – ادام بالاسىن جەك كورەتىن اۋرۋعا شالدىققان مىسكىن). ال، پاتشانىڭ تاقتان قۇلاعانىن ەستىپ مونوستىردان ماسكەۋگە جەتكەن ياكوۆ سۆەردلوۆ قارىنداسىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، دالاعا گولوششەكيندى قالدىرىپ كەتەدى. سونىسىنا ىڭعايسىزدانعاننان بۇرىن قاتتى قورققان ول قارىنداسىن جۇمساپ: «جورج، وي، جورج! ول مەنى ولتىرەدى. سەن بار، سەن بارىپ ەرتىپ كەلمەسەڭ مەن قۇرىدىم»، - دەگەندى ايتادى. ميزونتروپقا ادام ءولتىرۋ دەگەن راحات ەمەس پە، ول راسىندا سەنىمدى سەرىگى سۆەردلوۆتى ەندى ءسال كەشىككەنىندە سەسپەي قاتىرۋى مۇمكىن ەدى عوي. ايتسە دە ميزونتروپ رەۆوليۋتسيا ءىسى ءۇشىن ءوزىنىڭ شەكسىز پايداسىن تيگىزىپ قالادى: ول ءبىر-اق ءتۇننىڭ ىشىندە رەسەيدى 300 جىل بيلەگەن رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ تۇقىم-تۇياعىن، قىزمەتشىلەرىمەن قوسىپ و دۇنيەگە شىمىركپەستەن اتتاندىردى. رومانوۆتاردى توبىلداعى گۋبەرناتور ءۇيىنىڭ جەرتولەسىنە قاماپ الىپ اتقان گولوششەكيننىڭ جەندەتتەرى – ۆويكوۆ، يۋروۆسكي، پارتين، ت.ب. دەگەندەر بولسا كەرەك. بىراق ەكاتەرينبۋرگ قالاسىنا تاياپ قالعان اقگۆاردياشىلاردان سەسكەنگەن گولششەكين پاتشا وتباسىنىڭ ءمايىتىن تەگىس ورتەتەدى. كەيىن ونىڭ ماسكەۋگە ءۇش ۇلكەن اعاش جاشىكپەن كەتىپ بارا جاتقانىن كوگەندەر: «مىناۋىڭىزدىڭ ىشىندە  نە بار؟»  دەپ سۇراعاندا: «پۋتيلوۆ زاۋىتى ءۇشىن دايىندالعان سناريادتاردىڭ ۇلگىسى» دەسە كەرەك. ال، شىندىعىندا ارقانمەن شاندىپ بۋىلعان الگى جاشىكتەردىڭ ىشىندە رومانوۆتاردىڭ سپيرتكە مالىنعان باسسۇيەكتەرى مەن ورتەنبەي قالعان تىستەرى جاتقان ەدى.

... دالامىزعا ورالايىق. ۆالەري ميحايلوۆ گولوششەكيننىڭ قياپات ىستەرىن وسى جانە وزگە دە سۇمدىق دەرەكتەرمەن شەگەندەپ العان سوڭ قازاق دالاسىندا باستالعان جۇتتىڭ سەبەپ-سالدارىن، وعان قاتىستى وقيعالار مەن توتەنشە جايتتاردىڭ حرونولوگياسىن جاسايدى. اسىقپايدى، بۇرا تارتپايدى. قازاقتار تۋرالى جازىپ وتىر ەكەنمىن دەپ سول زامانداعى قازاق باسشىلارىنىڭ قاتەلىكتەرگە جول بەرگەنىن، وتىرىك ايتۋعا ءماجۇبىر بولعان تۇستارىن، ءبىر-بىرىمەن ساياسي تارتىسقا تۇسكەنىن، ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ارىز ايداعانىن جاسىرىپ قالمايدى. ءبىر كەرەمەتى: باكەڭ سونىڭ ءبارىن اشىق ايتا وتىرىپ، تاريحي تۇلعالاردى بۇگىنگى زامانانىڭ بەتىمەن بىرجاقتى سىناپ-مىنەمەيدى، ءبارىن ۋاقىتتىڭ بەزبەنىنە سالىپ، سالماقتى پىكىر ايتادى. ءبىز ارەدىك الاشوردا كوسەمدەرىنىڭ ءومىرىن، ەڭبەگىن، كۇرەس جولىن زەرتتەۋشىلەر مەن رىسقۇلوۆتانۋشىلار اراسىنداعى پولەمەيكاعا كۋا بولىپ قالىپ ءجۇرمىز. مۇنداعى باستى ماسەلە – تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 1930 جىلى حالكوم كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى كەزىندە   ۇجىمداستىرۋدى جەتەلدەتۋ تۋرالى قاۋلىعا (قاۋلىنىڭ جوباسىنا) تۇزەتۋ ەنگىزگەنى تۋراسىنان ءوربيدى. قاۋلى جونىندە رىسقۇلوۆتىڭ ساياسي بيۋروعا جولداعان حاتى 1950 جىلدارى «ۆوپروسى يستوري كپسس» جۋرنالىندا جاريالانعان ەكەن. راس، رىسقۇلوۆ كوللەكتيۆتەندىرۋدىڭ تەزدەتۋىن جاقتايدى. الايدا، اينالدىرعان بىرەر جىلدان سوڭ تۇراننان شىققان تۇراردىڭ ەلىندە الاپات اشتىق ارانىن اشادى. سوندا رىسقۇلوۆ ءوز حالقىنا جاماندىق شاقىرعانى ما، بيلىك ءۇشىن سولاي جاسادى ما؟ بۇل سۇراققا ء«يا» دەپ جاۋاپ قايىرۋ قيىن سياقتى. ويتكەنى، قازاق تاريحشىلارى ونبەس داۋدىڭ وزەگىنە اينالدىرىپ العان وسى سۇراققا ماسكەۋدىڭ سۇرقيا ساياساتىن ەت-جۇرەگىمەن سەزەتىن گۋممانيست-جازۋشى ۆالەري ميحايلوۆ: «شىن مانىندە رىسقۇلوۆتىڭ تۇزەتۋلەرى ءستاليننىڭ باستاپقى ەسكەرتەپەلەرىمەن ءبىر باعىتتا شىقتى جانە شارۋالار بۇقاراسىنىڭ ۇجىمداسۋ جولىنا ءتۇسۋىنىڭ وبەكتيۆتى جاساندى شارالارمەن جەدەلدەتۋدى ماقسات ەتتى.

... بالكىم، ءستاليننىڭ قىسىمىنان تىسقارى قالماعان شىعار. ايتپاقشى، رىسقۇلوۆتىڭ تىكەلەي باستىعى – رسفسر حالكوم كەڭەسىنىڭ توراعاسى س.ي. سىرتسوۆ تا (1919 جىلعى دون كازاكتارى گەنوتسيدىن باستى ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى) مال شارۋاشىلىعى اۋداندارىندا «كولحوز قوزعالىسىن كۇشەيتۋدى» تالاپ ەتتى. كوسەمنىڭ نۇسقاۋىن ورىنداي وتىرىپ، سىرتسوۆتىڭ رىسقۇلوۆتى ساياسي بيۋروعا حات جازۋعا ماجبۇرلەۋى دە ابدەن مۇمكىن عوي. تاريحتا بولىپ كورمەگەن كۇشتەۋ مەن زورلىق-زومبىلىققا جول اشقان ۇجىمداستىرۋ تۋرالى قاۋلىنىڭ ەكى كۇننەن كەيىن قاتاڭ ستاليندىك رەداكتسيامەن قابىلدانۋىن كەزدەيسوقتىق دەۋگە بولمايدى» دەپ جازادى («عالامات جۇت شەجىرەسى»، 282-283 بب).

ماسكەۋدىڭ وسىلايشا ءتۇرتىپ، ىمداپ، نۇسقاپ وينايتىن ادەتى بۇگىندە قالعان جوق، ونى كورىپ تە ءبىلىپ تە ءجۇرمىز. ءوزىنىڭ ىعىنا كونىپ، ىقتاپ سويلەيتىندەردەن ماسكەۋ ازىرگە ىرگەسىن اۋلاق سالا دا قويماس.

سونىمەن، كىتابىمىزعا كەلەيىك. ۇجىمداستىرۋ مەن ورتاقتاستىرۋعا قۇلشىنا كىرىسكەن  ەسالاڭ ءارى ميزونتروپ گولوششەكيننىڭ ناۋقانى ۇلى دالادا قۇيىن-پەرەن قارقىن الادى. ءتىپتى، امالسىز ەزۋىڭە كۇلكى دە ۇيرەدى ەكەن.

«كانتەميروۆكادا (سىرداريا وكرۋگى. -رەد) كيىمدى، ءۇي-ىدىساياقتارىن ورتاقتاسىرا باستاعان، ال جەرگىلىكتى اگرونوم فروسوۆ يت پەن مىسىقتى دا ورتاقتاسىرۋدى قولعا الدى.

... ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا كيىزۇيدى ورتاقتاستىرعان، سىرداريا وكرۋگى ءيرىجار اۋدانىندا اڭشى مىلتىعى مەن ءىس تىگەتىن ماشينا، باسقا اۋدانداردا ۇيرەك پەن قازدى...

كەيبىر اۋىلداردا باقىتتى بولاشاقتىڭ «جوسپارىن» جاساعان – «ورتاق وتباسىلىق-تۇرمىستىق ومىرگە ءوتۋ قاجەتتىلىگى» تۋرالى ماسەلە قويىلعان. دەمەك، «كولحوزدا ايەلدەر مەن بالالاردى دا ورتاقتاستىرادى» دەگەن بايلاردىڭ وسەگى دە نەگىسسىز بولماعانى عوي»، - دەيدى اتالعان ەڭبەگىندە قالامگەر.

1929 جىلى ەلدىڭ قولىندا 40 ميلليون باس مال بولعان ەكەن، «1933 جىلى سول 40 ميلليوننان 4 ميلليون عانا باس مال قالدى. ونىڭ ءوزىنىڭ شىندىعىنا سەنۋ قيىن. قازاقستان وداقتى ەتپەن، جۇنمەن، تەرىمەن قامتامسىز ەتەتىن ەڭ ءىرى ايماقتان ءوزىن-ءوزى اسىراي المايتىن ولكەگە اينالدى. گولوششەكين كەز كەلگەن بولماشى سىننىڭ ءوزىن قىسىمعا الىپ، سوزىنە قۇلاق اسپايتىن ساۋساقپەن قانا سانارلىق ادامداردى اياسۋىز جازالادى» (سوندا، 264 بەت) ال، الەمنىڭ جارتى حالقىن اش-جالاڭاش جاساعانداردىڭ ءبىرى، ۇجىمداستىرۋدىڭ بۇرىنعى ۇيلەستىرۋشىسى لازار مويسەەۆيچ كاگانوۆيچ ۇزاق جاساپ، جۇزگە جەتىپ، كوشەدە ماسايراپ وتىرىپ قايتىس بولىپتى. ولەرىنىڭ الدىندا وعان «اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتۋداعى تابىستارى ءۇشىن» لەنين وردەنى بەرىلگەن-ءدى.

ۆالەري ميحايلوۆ «عالامات جۇت شەجىرەسىندە» دەرەكتەردى عانا تىزبەكتەپ قويماي اشتىق پەن قۋعىن سۇرگىن تاقىرىبىن قامتىعان  قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى مەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنەن (مىسالى، زەيتىن اقىشوۆتىڭ «زاۋال» ، روبەرت كوكۆەستىڭ لوندوندا جارىق كورگەن «قايعى قاسىرەت قىرمانى. كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ جانە اشتىق تەررورى» كىتابىنان، ن. ميحايلوۆ پەن ن تەپتسوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن ت.ب.) ۇزىندىلەر كەلتىرىپ وتىرادى. ايگىلى بەسۋدىڭ حاتىنا قول قويعانداردىڭ ءبىرى م. عاتاۋلليننىڭ سوتتالۋشىلاردىڭ ورتاسىندا وتىرىپ: «حالىق جاۋلارى بۇلار ەمەس. جاۋ – مەنىمىن. مەنى سوتتاڭىزدار. جالعىز ءوزىمدى عانا. بىراق مەن دە حالىق جاۋى ەمەسپىن. مەن حالىق جاۋلارىنىڭ جاۋىمىن. ال، مەن مۇنداي جاۋعا 1932 جىلى  ىسساپارمەن كەنتكە كەلگەندە اينالدىم» دەگەن ءسوزىن ءبىرىنشى بولىپ تاسقا تۇسىرەدى (سوندا، 262-263 بەتتەر), گولوششەكيننىڭ ۋاعىندا تابۋ قويىلىپ، تيىم سالىنعان سوزدەرگە دەيىن تىرنەكتەپ تاۋىپ ناقتى مىسال كەلتىرەدى. گولوششەكين ادامدى ادام دەپ اتاۋدى تيىپ «وندىرگىش كۇشتەردىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى» دەپ ايتقىزىپتى. «وندىرگىش كۇشتەردىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى» ادام  ەكەنىن، سول ادامنىڭ ءبىرى قازاق ەكەنىن، قازاقتىڭ 80 مىڭعا جۋىق بالاسى قاراۋسىز قالىپ بارا جاتقانىن گولوششەكيننىڭ ەسىنە سالعان  قايران ەر سول زاماندا مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ باسقارامىسىندا ىستەگەن نۇرمۇحامەدوۆ بولادى (بۇل دا اتالعان كىتاپتا، 209 بەت). نۇرمۇحامەدوۆكە گولوششەكين نە دەپ جاۋاپ بەردى دەرسىز سول كەزدە؟ «نۇرمۇحامەدوۆشە، باستىسى سول: ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا 80 مىڭ قاراۋسىز قالعاندار بار، ولاردىڭ تۇرلەرى ادام شوشىرلىق، ءتىپتى بەت-جۇزدەرىنە تىكتەپ قاراۋدىڭ ءوزى قيىن. مەنىڭ ويىمشا، مۇنداي مەديتسينالىق كوزقاراسپەن پلەنۋم كەلىسە المايدى. بىزدەر ساياساتكەرلەرمىز جانە بۇل سەكىلدى بۋرجۋازيالىق فيلونتروپيالىق (مەيرباندىق - اۋد) دۇنيەتانىمدا تۇرا المايمىز» (201 بەت).

الاپات اشتىقتىڭ شىندىعى  اشتىق كەرنەگەن زاماندا ءسوز بولدى ما؟ ارينە، بولعان. ونى جارياعا جار سالىپ جازعان قازاق گازەتتەرى ەدى دەيدى ورىس ۆ. ميحايلوۆ عابباس توعجانوۆتىڭ 1922 جىلى 21 اقپاندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ.   

«عالامات جۇت شەجىرەسىندە» اكەسىمەن بىرگە جەر اۋىپ، قازاق ورتاسىن پانالاعان ورىس قىزى  تاتيانا نەۆادوۆسكايانىڭ ەستىلىك-داپتەرىنىڭ دە بەتتەرى پاراقتالادى. تاتيانا گاۆريلوۆنا ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىنداعى شىمداۋلەت اۋىلىندا تۇرعان. «قازاقستانداعى قاسىرەتتى» وكىسىپ تۇرىپ ولەڭ جولدارىمەن ورگەن نەۆادوۆسكايانىڭ

«بويانىپ الەم – كەلىپ تە قالدى كوكتەم دە...

ۇمىتىلعان ءبارى – ورالام، بىراق وتكەنگە...

قىستاعى قاتقان ەسىمە دەنە تۇسەدى،

كوگەرىپ شىعىپ قالسا دا الاۋ كوك بەلدە» - دەپ باستالاتىن تولعاۋىن اقىن امانحان ءالىم اعامىز تەبىرەنە ءتارجىمالاپتى.

1980 جىلدارى نەۆادوۆسكايا ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتقا وتىزىنشى جىلداردىڭ فوتوالبومىن تاپسىرادى. سول فوتوالبومداعى ء«بىر شاعىن اۋەسقويلىق فوتوسۋرەت بارىنەن دە كوپ اسەر تۋداردى» دەيدى كىتاپ اۆتورى. البومداعى ەستەلىكتەن وقىعانىمىزدىڭ قىسقاشا بايانى: كەزەكتى اشتىق قۇربانى. جاس قىز  (تاتيانا نەۆادوۆسكايا) ۇيىنەن تالعاجۋ ەتەتىن ءدام الىپ كەلگەنشە، قىردا قول جايىپ وتىرعان قازاق باقيعا اتتانىپ كەتكەن...

ميلليونداعان تاعدىرلاردى اشتىق پەن اجالدىڭ ارانىنا سالىپ ويناعان، ساحارادا سايتاننىڭ «سالتاناتىن» قۇرعان گولوششەكين 1941 جىلى 28 قازاندا بەريانىڭ نۇسقاۋىمەن باربىش كەنتىندە اتىلدى. «عالامات جۇت شەجىرەسى» دەرەكتى حيكاياتىندا باياندالعان جايتتاردىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىنە وسى.

ەل ءىشى بىلە جۇرگەنى دۇرىس-اۋ: باكەڭ – ۆالەري ميحايلوۆ – قازاقتىڭ ۇلكەن دوسى. شىن زيالى ادام. زامانداس. مۇڭداس. قالامگەر. وسى باكەڭدى 1993 جىلدارى «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» كىتابى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنعاندار بولىپتى. بىراق كوميسسيا مۇشەلەرى قابىلداماعان. جارامسىز دەپ تانىعان. سەنى، سەنىڭ بايتاق الەمىڭدى الەمتاپىراق جاساپ، رۋحىڭدى جاسىتقان، قۇل قىلعان، سورلاتقان قوعامنىڭ قوياسىن اقتارىپ، بار بولمىسىن اشكەرلەگەن، ادامزاتتىڭ ءادىل سوتىنا سالعان  كىتاپ پەن كىتاپ اۆتورىن مەنسىنبەسەڭ، مەمسىيلىقتان كەم كورسەڭ ساعان نە دەيىك،  قازاقتىڭ ادەبي بيلىگى. ايتسە دە، باكەڭنىڭ قالامگەر قاۋىم مەن وقىرمان ورتاسىنداعى بەدەلى زور. سونىڭ ءبىر كۋاسى عۇسمان اعامىزدىڭ اۋدارماسى بولسا كەرەك. اۆتورعا دەگەن زور قۇرمەتپەن تارجىمالانعان كىتاپ – حح عاسىردا جازىلعان ەڭ ۇلى تۋىندىلاردىڭ بىرىنە ەسەپ. ويتكەنى «عالامات جۇت شەجىرەسى» وسىناۋ الاساپىران سۇمدىقتىڭ ار جاعىنداعى قۇبىجىقتى تانىپ، جەر-جاھاندى كەزەكتى لاڭنان ساقتاندىرادى. بۇل كىتاپ – جۇت پەن اشتىقتىڭ جۇمىرىنا تۇتاسىمەن جۇتىلىپ كەتە جازداعان جۇرتتىڭ باسىنان وتكەن تاعدىردى جىرلاعان ەپوپەيالىق جيناق. «قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇلداندىرۋ كەزەڭى باستالدى»، «بولشەۆيكتەر حالىقتىڭ قولىنداعى قازىنا بايلىقتى توناپ الىپ الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساعىسى كەلدى». ۆالەري ميحايلوۆتىڭ كىتابىندا مۇنداي تەزيستەر ءجيى كەزدەسەدى. ول وكياتبر توڭكەرىسىنىڭ اتاسى لەنيندى، ونىڭ جولىن جالعاستىرۋشىلاردى جەك كورەتىندىگىن اشىق جازادى. ارينە دەرەكتى حيكاياتتاعىنىڭ ءبارىن اقتارىپ شىعۋعا ءبىر ماقالا جەتپەيدى. مەن كىتاپقا ساراپتاما پىكىر ايتىپ تا وتىرعان جوقپىن. تەك قىسقاشا شولۋ جاسادىم. سوندىقتان  «عالامات جۇت شەجىرەسىنە» الداعى ۋاقىتتاردا ورالىپ  وتىراتىن بولامىز.

Abai.kz