رەيتينگ: الاش تاقىرىبىنا قىزىعۋشىلىعىڭ ۇلتتىق ارنادا جۇرگەن ساتتە ەرەكشە ورشىگەن سياقتى كورىنەدى...

بولات ءمۇرسالىم: ونىڭ راس. ۇلتتىق ارنانىڭ باسشىسى كەزىندە عالىم دوسكەن اعامىز «مەزگىل» باعدارلاماسىنىڭ ءار اپتاداعى حابارىنا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ومىرىنە، شىعارماشىلىعىنا، اتقارعان ىستەرىنە قاتىستى ءبىر ماسەلەنى قوسىپ وتىرۋدى مىندەتتەيتىن. «مەزگىل» جەكسەنبى كۇنى ەفيرگە شىعاتىن ەدى. جەكسەنبى كۇنى «مەزگىلدىڭ» رەجيسسەر، وپەراتورىنان وزگە ارنادا كىم بولسىن؟ ەفيرگە شىعاتىن سوڭعى نۇسقاسىن ءبىر قاراتىپ الۋعا سول كەزدەگى توراعا ورىنباسارى امانتاي ءشارىپ اعامىزدىڭ كابينەتىنە بارام. جەكسەنبى بولعان سوڭ، قارسى بەتتەگى كابينەتىنەن شىعىپ، عالىم اعا كەلەدى نەمەسە ءبىز ول كىسىنىڭ كابينەتىنە كىرەمىز. سودان ەكى اعامىز اڭگىمەنى الاشتان باستاپ، ودان قازاق حاندىعى ءداۋىرى، تۇركى دۇنيەسى، تاستاعى تاڭبالار، شۋمەرلەر، الەمدىك مادەنيەت پەن دۇنيەجۇزىلىك تاريح پەن فيلوسوفياعا تارتادى. قانشاما اۆتورلار، قانشاما كىتاپتار ءسوز بولادى. ءبىز – تىڭداۋشى. نەبىر كونتسەپتۋالدى تۇيىندەر ەستىپ شىعاسىڭ. ىشتەي ەفيرگە اسىعىپ وتىراسىڭ. كەيىن «قازاقفيلمدە» «الاشوردا» دەگەن دەرەكتى فيلمگە ستسەناري جازعاندا، بۇل تاقىرىپقا ءباسىبۇتىن ەنگەنىمدى ءتۇسىندىم.

رەيتينگ: «الاشوردا» دەرەكتى فيلمىمەن قاتار الاش قايراتكەرلەرىنىڭ فوتولارىن جيناۋدى اۋەلى حوببي ىسپەتتى باستاعانىڭدى بىلەمىز. ونى البوم جاساۋ تۋرالى وي قاشان، قالاي كەلدى؟

بولات ءمۇرسالىم: 2008 جىلى ستسەناريدى جازا باستادىم. كۇردەلى، جاۋاپكەرشىلىگى مول ءارى ءوزىم قولعا العان العاشقى دۇنيە بولعان سوڭ، ونى التى اي جازدىم. سول ستسەناري بويىنشا، گۇلنار اپا دۋلاتوۆا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سۋرەتى جاپسىرىلعان، سىرتى قوڭىر بىلعارىمەن قاپتالعان البومدى پاراقتاپ وتىرىپ اڭگىمەسىن ايتۋى ءتيىس ەدى. ول ويىم قيالدان ءارى اسپادى. بىراق فوتو جيناۋدى توقتاتپادىم. عالامتور ارقىلى رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىن كەزدىم. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ دۋماعا دەپۋتات بولعان كەزدەگى فوتوسىن تاپقاندا قاتتى قۋاندىم. وسى فوتو وزىمە ءبىرتۇرلى ىستىق. فوتوالبومنىڭ العاشقى بەتىندە وسى سۋرەت تۇر. ول ءوزىم تاپقان سوڭ ىستىق ەمەس. سول سۋرەتتەن كاسىبي ساياساتقا العاش قادام باسقان، قۇنسىز-سۇراۋسىز قازاققا تەڭدىك اپەرۋگە بەل بۋعان، بەت-جۇزىنەن ار-ۇياتى كورىنىپ تۇرعان تۇلعانى كورەم. سول ءۇشىن ىستىق. بۇل فوتو پەتەربۋرگتىڭ مۇراعاتىندا مۇلدە باسقا ادامنىڭ اتى-جونىمەن ساقتالىپ جاتىر ەكەن. ءدال سول قوردان م.تىنىشباەۆ، ب.قاراتاەۆ، ت.نۇرەكەنوۆ، ا.قالمەنوۆ سياقتى دۋما دەپۋتاتتارىنىڭ سۋرەتتەرى شىقتى. ساپاسى ءدال بۇگىن تۇسىرىلگەندەي انىق. سول كەزدە پەتەربۋرگتە بۋللا دەگەن ەۆرەي سۋرەتشىنىڭ اتەلەسى تۇسىرگەن ەكەن ءبارىن. سول ىزدەنىسپەن ءاليحان اتامىزدىڭ جەرلەنگەن جەرىن قاراستىردىم. ءتورت-بەس اي بويى كۇندە ينتەرنەت اقتارام. سول كەزدە ميىمنان مەكتەپتەگى گەومەتريادا وقىعان «كەرى جورۋ» دەگەن ءتاسىل كەتپەي قويدى. ءاليحاننىڭ دون زيراتىندا جەرلەنگەنىن دە وسى تاسىلمەن تاپقان سياقتىمىن. ويتكەنى، ءاليحان 1937 جىلى ماسكەۋدە اتىلدى. ماسكەۋدە اتىلعانداردىڭ بارلىعىنىڭ جاتقان جەرى انىق. ەندەشە، ءاليحاننىڭ دا قايدا جەرلەنگەنى شىعۋى ءتيىس. ءاليحاندى ءى ء(بىرىنشى) كاتەگوريالى ۇكىممەن اتقان. ونداي ۇكىمگە ي.ستاليننىڭ تىكەلەي ءوزى قول قويعان. بۇل كاتەگوريامەن سوۆەت وداعىنىڭ ەڭ مىقتى دەگەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى وققا بايلانىپتى. رەسەي ارحيۆتەرىنىڭ ءبىر وزعان تۇسى – كوپتەگەن تاريحي قۇجاتتارىنىڭ ينتەرنەتتە كوشىرمەسى بار. ءستاليننىڭ ءى كاتەگوريالى ۇكىمدەرىنىڭ ءتىزىمىنىڭ ءدال الەكەڭدى اتۋعا قول قويعان كۇنگى پاراعىن، وكىنىشكە قاراي، تابا المادىم. ءدال سول تىزىممەن نىعمەت نۇرماقوۆ تا اليحانمەن بىرگە 27 قىركۇيەك كۇنى اتىلعان. دەگەنمەن 1937 جىلى ماسكەۋدە ءى كاتەگوريالى تىزىممەن اتىلعانداردىڭ دەنى دون زيراتىندا جەرلەنگەنىن بىلدىك. دون زيراتىندا جەرلەنگەن مىڭداعان بوزداقتاردىڭ ءتىزىمىن، قاي كۇنى اتىلىپ، قاي باۋىرلاستار بەيىتىنە ورتەلىپ كومىلگەنىن رەسەيلىك «مەموريال» قورى جاساپ شىققان ەكەن. «مەموريالدىڭ» قىرۋار ءتىزىمىن ارى دا، بەرى دە اقتارىپ وتىرىپ، ءاليحاننىڭ دون زيراتىنىڭ قاي بەيىتىنە جەرلەنگەنىن انىقتادىم. سول كەزگە دەيىن «ۇلت كوسەمىنىڭ جەرلەنگەن جەرى بەلگىسىز، ونى نكۆد مۇلدە قۇپيا قۇرتقان» دەگەن ءتارىزدى اڭگىمەلەر كوپ بولاتىن. ءتىپتى، ءاليحاننىڭ ماسكەۋدە ءومىر بويى تۇرعان نەمەرەسى دە، الماتىداعى شوبەرە ءىنىسى سىرىم دا بىلمەي كەلدى. ول كىسىلەرگە اۋەلى ايتقان كەزىمدە سەنبەدى دە. كەيىننەن سول بەيىتكە پروفەسسور ن.دۋلاتبەكوۆ اعامىز بەلگى ورناتتى.

رەيتينگ: فوتولاردى جيناقتاۋ قانشالىقتى جەڭىل يا اۋىر بولدى؟ كوپ فوتوسۋرەتتەردىڭ اۆتورلىق قۇقى بار عوي...

بولات ءمۇرسالىم: الاش قايراتكەرلەرىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى – ۇلتتىق جادىگەر دەپ ەسەپتەيمىن. ول ەشكىمنىڭ دە مەنشىگى ەمەس. بىراق قازىرگى ەتيكاعا قاراعاندا، ونى قيىن كۇندەردە ساقتاعان، يا بولماسا مۇراعاتتاردان العاش تاپقان ادامداردىڭ اتى-جوندەرى ۇمىتىلماۋى كەرەك. بۇل تۇرعىدان العاندا، فوتوالبومعا ەنگەن بارلىق سۋرەتتەردىڭ كىمنەن، قاي كىتاپتان، قاي گازەت، قاي سايتتان العانىنا دەيىن تۇگەل سىلتەمەسىن كورسەتتىم. م.دۋلاتوۆتىڭ قىزى گۇلنار اپادان، م.تىنىشباەۆتىڭ ۇلى داۋلەت اعامىزدان باستاپ، بارلىق ادامداردىڭ رۇقساتىن الىپ، اتى-جوندەرىن اتاپ، ايرىقشا العىس بىلدىرەتىنىمىزدى كىتاپتا جازدىق. تەك كەنەسارى حاننىڭ نەمەرەسى ءازىمحان كەنەساريننىڭ فوتوسىن عانا قىزدارى بەرگىسى كەلمەدى. ءازىمحان اتامىزدىڭ سۋرەتىن كەيىننەن شىمكەنتتەگى ءحانبيبى ەسەنقاراقىزىنان الىپ قوستىم.

رەيتينگ: جۇرت بىلەتىن سۇلۋ ساكەن، بەكزات بەيىمبەت، دانىشپان احمەت سۋرەتتەرىنە كوزىمىز ۇيرەنگەن. ازاپ كورگەن، ازعان-توزعان ءبىردى-ەكىلى سۋرەتتەرىن دە بىلەتىنبىز. سەن جيناعان سۋرەتتەر ودان دا سوراقى تالاي جايدىڭ بەتىن اشتى. سول سۋرەتتەرگە كەزىندە قانداي كوممەنتاريلەر بەرىلىپتى؟

بولات ءمۇرسالىم: ول سۋرەتتەردىڭ بارلىعى نكۆد-نىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارىنان الىنعان. ولاردىڭ ءدال وزىندە كوممەنتاري جوق. كوبىنە سۋرەتتەردىڭ استىنا اتى-جوندەرىن جازعان. ادامنىڭ جۇرەگىن اۋىرتاتىن، اتىلار الدىنداعى، الاش تۇلعالارىنىڭ سوڭعى سەكۋندتاردا نكۆد تۇسىرگەن سۋرەتتەرى. جاھانشانىڭ ينسۋلت العان بەتتە ماسكەۋ تۇرمەسىنە ءتۇسىپ، سول جەردە ۇستىنە ىلە سالعان كوستيۋممەن تۇسكەن شاراسىز ءتۇرى قالاي ەسىڭنەن كەتەدى؟ سول كەزدە فوتوگرافتار ءبىر كوستيۋمدى بارىنە سۋرەتكە تۇسىرەر الدىندا كيگىزە سالاتىن دەگەن ەستەلىكتەر بار. ءاليحاننىڭ 1930-جىلدارى جيەنى ەسكەندىرمەن تۇسكەن سۋرەتى مەن اتىلار الدىنداعى سۋرەتىنىڭ دە اراسىنان ازاپ پەن مەحناتتىق جولدىڭ تاڭباسىن كورەسىڭ. ءاليحاننىڭ ەڭ سوڭعى 1937 جىلعى تەرگەۋىندە وعان ۇلتتىق كۇرەسكە قاتىستى، بارلىق قازاق قايراتكەرلەرىنە قاتىستى سۇراقتار قويعان. «الاش قوزعالىسى، الاشوردا دەگەندى بىلەسىز بە؟» دەيدى تەرگەۋشى. ءاليحان: «بىلگەندە قانداي؟! مەن سول قوزعالىستى قۇرعان، باسقارعان، سول ءۇشىن بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى موينىما العان اداممىن!» – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ء«سىزدىڭ سوۆەت وكىمەتىنە كوزقاراسىڭىز قانداي؟» دەگەن ءداستۇرلى سۇراققا: «مەن قازاق حالقىن سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كوتەرگەن اداممىن. ۇلتتىق زيالىلار سول ءۇشىن مەنى ۇلت كوسەمى دەپ اتادى»، – دەيدى. ال قازاق قايراتكەرلەرى تۋرالى سۇراعىنا ءاليحان: «قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىنەن تەك قانا نىعمەت نۇرماقوۆتى جەك كورەمىن. ول ناعىز ءالسىز ادام، ۇلتشىل ەمەس، سوۆەتشىل»، – دەيدى. جاڭا ءاليحان مەن نىعمەتتىڭ ءبىر كۇندە، ءبىر تۇرمەدە اتىلعانىن، ءبىر بەيىتكە قاتار جەرلەنگەنىن ايتتىق. سوعان قاراعاندا، الەكەڭ نىعمەتتى «سوۆەتشىل» دەي وتىرىپ، اقتاپ قالعىسى كەلگەن شىعار دەگەن ويعا قالاسىڭ. ويتكەنى، اتىلاتىنىن ءبىلىپ وتىرعان ادامنىڭ ن.نۇرماقوۆتى قارالايتىنداي ەشقانداي رەتى جوق ەدى.

رەيتينگ: ەڭ تاعدىرلى سۋرەت قايسىسى؟

بولات ءمۇرسالىم: ءبارى – تاعدىرلى سۋرەتتەر. الاشورداشىلاردىڭ جانكەشتى ءومىرىنىڭ، ساۋلەلى شىعارماشىلىعىنىڭ، جۇمىرباستى پەندە رەتىندەگى وتباسىلىق باقىتى مەن قۋانىشىن، ولاردىڭ عاشىقتىق سەزىمىن، پەندەشىلىگى مەن ادامدىق بيىگىن كوزگە ەلەستەتەتىپ وتىرىپ، سول ءداۋىردىڭ تۇتاس كولوريتتى پولوتنوسىمەن قاراعاندا، ءار سۋرەتتىڭ تاعدىرلى ەكەنىن تۇيسىنەسىڭ.

رەيتينگ: دەرەكتى فيلمگە جانە فوتوكىتاپقا دەرەكتەر جيناۋ بارىسىندا الاشورداشىلار تۋرالى قانداي سونى جاڭالىققا تاپ بولدىڭ؟

بولات ءمۇرسالىم: ەڭ سونى جاڭالىعىم – دەرەك ەمەس، تۇيسىنۋدەن تۋعان جاڭالىق سياقتى. ويتكەنى، مەن الاشتانۋشى ەمەسپىن، الاشتانۋشىلار تاپقان اسىل دۇنيەنىڭ ناسيحاتشىسى عانامىن. تۇيسىنگەنىمىز – ءاليحان قازاقتىڭ ابايدان كەيىنگى ۇلى تۇلعاسى. ءاليحاندى ءبىز ارى كەتكەندە ساياساتكەر، مەملەكەت قۇرۋشى تۇلعا رەتىندە عانا بىلەمىز. بىراق ءاليحان جاي ساياساتكەر ەمەس، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ ۇيىتقىسى، «اعالارىنىڭ اعاسى»، زيالىلاردىڭ تاربيەشىسى، ارى مەن ۇياتى بولاتىن. كەيىنگى گاندي مەن ماندەلا سياقتى ۇلتتى وتارلاۋدان ازا ەتە وتىرىپ، وزگەلەردى وتارلاماۋ قاعيداسى، ساياسي شەشىمدەردى ادامگەرشىلىك نەگىزدەردەن اتتاتپاۋ ۇستانىمى الەكەڭدە دە بولدى. الەمدە مەملەكەت قۇرعان قايراتكەرلەر كوپ، بىراق گۋمانيستىك ۇستانىمداردان اينىماي وتىرىپ رەسپۋبليكا ورناتقاندار از. ءاليحان – سونداي ساناۋلىلاردىڭ ىشىندەگى سيرەگى.

رەيتينگ: ءبىراز مۇراعاتتاردى اقتاردىڭ. جالپى پاتشالىق بيلىك، ودان كەيىنگى ۋاقىتشا ۇكىمەت، سوسىنعى كەڭەستىك بيلىك كىمنەن كوبىرەك سەسكەندى؟

بولات ءمۇرسالىم: پاتشالىق بيلىك تە، سوۆەتتىك بيلىك تە – يمپەريالىق، باسقىنشىل، وزىمبىلەمدىك بيلىك بولدى. ولار وتارداعى ۇلتتاردى قۇرامىنان شىعارعىسى كەلمەدى. ولاردىڭ باستى ماقساتى، جاتتاندىلاۋ بولسا دا ايتايىق، وتارىنداعى ەلدەردى قاناۋ، بايلىعىنا يە بولۋ. ۋاقىتشا ۇكىمەت – رەسەيدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنداعى ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ۇمتىلعان جالعىز ۇكىمەتى. بىراق ولاردىڭ ءوزى رەسەيدىڭ فەدەراتسيالىق نەگىزىنە قارسى شىقتى. ولاردىڭ ەشقايسىسى دا بۇراتانا اتانعان حالىقتاردان سەسكەنگەن جوق. دەگەنمەن قازاقتىڭ ءبولىنىپ كەتۋىنەن قاۋىپ كورگەنى راس. م.شوقايدىڭ ونداعان جىلداردان كەيىنگى: «1917 جىلى ورىس دەموكراتتارىنا سەنۋىمىز ۇلت زيالىلارىنىڭ قاتەلىگى بولدى. بىراق، ولارعا سۇيەنبەستەن تاۋەلسىزدىك الامىز دەۋ دە – اڭعالدىق بولار ەدى»، – دەگەن ءتۇيىنى – ءدال جاسالعان ءتۇيىن.

رەيتينگ: الاشوردانىڭ مەملەكەتتى قۇرۋ كونتسەپتسياسى سول كەزدەگى ءداۋىر تالابىمەن قانشالىقتى ۇندەستى؟

بولات ءمۇرسالىم: كادەتتەردىڭ، ەسەرلەردىڭ، بولشەۆيكتەردىڭ، ۋكراين، تاتار، باشقۇرت، كاۆكاز حالىقتارىنىڭ سول كەزدەگى پارتيالارى مەن ۇكىمەتتەرىنىڭ باعدارلامالىق قۇجاتتارىن سالىستىرا ايتار بولساق، ۋكراين راداسى مەن الاشوردانىڭ ۇستانىمدارى – مەملەكەت قۇرۋدىڭ ناعىز دەموكراتيالىق قاعيدالارىنا ساي ۇستانىم. كادەتتەردىڭ ۆەليكوروستىق تانىمعا نەگىزدەلگەن ءۋنيتاريزمى، بولشەۆيكتەردىڭ ادامي قۇندىلىقتاردى تاپتاي وتىرىپ تاركىلەۋ مەن تەرروردى قولعا الۋى، جەكەلەگەن ۇلتتىق وكىمەتتەردىڭ «تەڭ اتانىڭ ۇلى» بولىپ كەلىسسوزدەرگە بارا الماۋى – ءاليحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ساياساتتا باستىگەرلىگىن، ينتەللەكتۋالدىق ورتادا بيىكتىگىن، پاراساتتا ادامشىلىعىن كورسەتەدى. كەيبىرەۋلەر «الاش مىقتى بولسا، نەگە بولشەۆيكتەرگە قارسى تۇرا المادى؟» دەپ مىسقىلدايدى. مەن ايتار ەدىم: كۇش تەڭ ەمەس. بولشەۆيكتىڭ «قىزىل تەررورىنا» الاشوردا تۇگىلى، بۇكىل الەم 70 جىل بويى قارسى تۇرا المادى.  

 رەيتينگ: الاشورداشىلاردىڭ ءوز ىشىندە الاۋىزدىق بولدى ما؟ بولسا، ول قالاي رەتتەلدى؟

بولات ءمۇرسالىم: الاشورداشىلاردىڭ ءوز ىشىندە الاۋىزدىق بولعان جوق. تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر، ازداعان رەنىشتەر بولدى. الاشوردانىڭ جاريالانۋى كەشەۋىلدەگەن تۇستا، جاھانشانىڭ ويىل ءۋالاياتىن قۇرۋى بار. 1-2 ايدان سوڭ، ءاليحان باستاعان قايراتكەرلەر ويىل ءۋالاياتىن تاراتىپ، باتىس الاشوردا ءبولىمى رەتىندە ونى قايتا قۇردى... ت.رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە، الدە ق.سارىمولداەۆقا جازعان حاتى باجاسى جاھانشانىڭ ۇيىندە جاتادى. سونى ءبىر كۇنى حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ الىپ، اشىپ قويادى. وسىعان قاتىستى جاھانشانىڭ ءوزىنىڭ جازۋىنشا، ول 5-6 جىل دوستارىمەن ارالاسپاي كەتكەن... 1925 جىلى تۇركىستان ولكەسىندە قازاق وبلىستارى قازاقستان قۇرامىنا تولىق كىرىپ، تۇركىستاننان كەلگەن سۇلتانبەك پەن قازاقستاندا جۇرگەن سماعۇلدىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولدى. ەكەۋى دە – بولشەۆيكتىك بيلىك جاعدايىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ورنىن باسقان، ولاردىڭ ۇلتشىلدىق ءىسىن بىردە جاسىرىن، بىردە اشىق تۇردە جالعاستىرعان تۇلعالار. ماسكەۋدە ۇيقاماقتا جاتقان ءاليحان بوكەيحانوۆ سماعۇلدىڭ اتىنان بيلەت الىپ قىزىلورداعا كەلىپ، ەكى ارىستى تاتۋلاستىرعان. ويتكەنى، الەكەڭ سماعۇل مەن سۇلتانبەكتىڭ ءىرى تۇلعالار ەكەنىن، ەكەۋىنىڭ توپشىلدىققا سالىنۋى قازاق حالقىن بولشەكتەپ جىبەرىپ، كرەمل مەن گولوششەكين بيلىگىنىڭ ودان سايىن اسقىنۋىنا جول بەرەتىنىن تۇسىنگەن.

سۇحباتتاسقان ەسەي جەڭىسۇلى

(«رەيتينگ» گازەتىنەن الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىبى وزگەرتىلدى)

oinet.kz