قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 23 جىلدان اسقاندا وسىنداي سۇراق قويىپ، باس قاتىرۋ – ناعىز ماسقارا ەمەس پە؟

قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنبەي مە؟

راس، 23 جىل – تاريح-اتا ءۇشىن قاس-قاعىم-اق ءسات، بىراق ەل ءۇشىن، ونىڭ حالقى ءۇشىن، سول حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن بۇل – اجەپتاۋىر ۋاقىت. وسى مەرزىم ىشىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» اتالاتىن ەلدىڭ تۇرعىلىقتى جۇرتى ساناداعى وتارلىق شىرماۋدى ءۇزىپ، ءوزىن تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز ازاماتى سەزىنۋگە ءتيىس قوي. وكىنىشكە قاراي، ەل اراسىندا ونداي جاپپاي ۇمتىلىس بايقالا بەرمەيتىن سەكىلدى. 

بىردە الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بىرىندە سەرىك ەسىمدى ازامات مىناداي پىكىر جازىپ، كوپشىلىكتى ويلاسۋعا شاقىردى:

«اتامەكەنگە وسىدان 18 جىل بۇرىن ورالعان قازاقپىن، – دەپ باستاپتى ول ءسوزىن. – انا ءتىلىمدى، ارينە، جاقسى بىلەمىن، ال ورىس تىلىنە وتە شورقاقپىن. بالا كۇنىڭدە وقىماعان سوڭ، ۇيرەنبەگەن سوڭ، قيىن ەكەن، ساناعا سىڭبەدى. قازاقستانداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىرىندە ءبىر توپتا 19 ادام وقىدىق، سولاردىڭ تەك ۇشەۋى عانا ورىسشا پاندەردى جەتىك مەڭگەردى، ۇستازداردىڭ تاپسىرماسىن تاپ-تۇيناقتاي عىپ ورىنداپ ءجۇردى. ال ءبىز ورىسشا تۇسىنبەگەن سوڭ، قازاق تىلىندەگى ماتەريالداردان تام-تۇمداپ بىردەمە جازىپ كەلگەن بولامىز، كەيدە ونىڭ ءوزىن جەتىستىرمەيمىز. وقۋ بىتىرگەن سوڭ، جۇمىسقا تۇرۋ كەزىندە دە ورىسشا بىلمەۋدىڭ كوپ زاردابىن تارتتىم. جالپى، اتاجۇرتىما ورالعالى كورەسىنى وسى ورىسشاعا شورقاقتىقتان كورىپ كەلەمىن. ەندى مەن كورگەن قيىندىق پەن كەمسىتۋدى ۇرپاعىم كورمەسىنشى دەگەن ويمەن ۇلىمدى ورىس مەكتەبىنە بەرسەم دەپ وتىرمىن. مۇنىم دۇرىس پا؟ قالاي ويلايسىزدار؟».

ونسىز دا بىرەۋگە اقىل ايتۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايتىن جۇرتپىز عوي، مۇنىڭ ۇستىنە، ساۋال اۆتورى «قالاي ويلايسىزدار؟» دەپ تىكەلەي كوزقاراسىڭدى سۇراپ تۇرسا، قاي قازاق قاراپ قالسىن، پىكىر دەگەن بوگەتتى بۇزعان سۋشا لاقىلداي اقتارىلىپتى.

ميرا: «ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ، جۇمىسقا تۇرۋ قيىن. قازاقشا بىلگەن-بىلمەگەنىڭ ەشكىمگە قاجەت ەمەس، الدىمەن ورىسشا بىلەتىنىڭدى سۇرايدى».

نازگۇل: «ورىس مەكتەبىنە بەرمە! مەنىڭ اكە-شەشەم دە ورىس ءتىلىن بىلمەۋدىڭ زاردابىن ءبىر كىسىدەي-اق تارتتى. سوندا دا تىستەنىپ ءجۇرىپ، ءبىزدى قازاق مەكتەبىندە وقىتتى. سوعان قاراماستان قازىر ورىس ءتىلىن ورىستاردىڭ وزىنەن ارتىق بىلمەسەم، كەم بىلمەيمىن. ويتكەنى، قوعامدىق ورتا سولاي. جالپى، قازىر «بالا ورىس ءتىلىن بىلمەي قالادى» دەپ قورقۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى عوي».

ەرنار: «ورىس ءتىلىن ءبىلۋى ءۇشىن بالانى ورىس مەكتەبىنە بەرۋ مىندەتتى ەمەس. ونى بالاعا ءومىردىڭ ءوزى-اق ۇيرەتەدى».

ساعىن: «قالاساڭىز، نەمىس مەكتەبىنە دە بەرە الاسىز...».

وڭداسىن: «مەن دە ويلانىپ ءجۇرمىن. قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم بەرۋ جاعى ناشار دەپ ەستيمىن. ەكىنشى جاعىنان، ورىسشا وقىسا، بالانىڭ مىنەزى بۇزىلا ما دەيمىن. ورىستىلدىلەر ءسال ارسىزداۋ كەلەدى عوي».

قازىبەك: «قازاق مەكتەبىنە بەرە بەرىڭىز، ءبارىبىر 11-ءدى بىتىرگەنشە ورىسشا سويلەپ كەتەدى».

ومار: ء«بارىڭ ورىس مەكتەبىنە بەرسەڭدەر، قازاق مەكتەبىندە كىمنىڭ بالاسى وقيدى؟».

فاتيما: «قاي تىلدە وقىسا دا، ەڭ باستىسى – وتباسىنداعى تاربيە. ۇيدە قاي تىلدە سويلەسەڭىز، بالا سودان ۇيرەنەدى».

حايدار: «بالانى ورىس مەكتەبىنە بەرگەننەن قۇداي ساقتاسىن! بەزبۇيرەك بولىپ كەتەدى. ءبىز اناۋ جىلى ستۋدەنتتەردىڭ ولە-جىرلارىن قۇراستىرىپ، كىتاپشا شىعارعانبىز. سوندا قازاقشا وقىعان جاس اقىن جىگىتتەردىڭ كوپ ولەڭى تۋعان جەرگە، اناعا، ماحاببات تاقىرىبىنا ارنالعان، ال ورىسشا جازاتىن بالالاردىڭ ولەڭدەرىنىڭ كوبى... اجال، ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ، ومىردەن ءتۇڭىلۋ سەكىلدى قورقىنىشتى تاقىرىپتاردى قامتىپتى».

بۇل – قاپتاعان قالىڭ پىكىردىڭ اراسىنان ءبىزدىڭ ىرىكتەپ العانىمىز عانا. ايتپەسە «وتە دۇرىس: ورىسشا وقىتۋ كەرەك!»، «ورىسشا وقىعان بالا ەرتەڭ جەردە قالمايدى، ءبىر جەردى جارىپ شىعادى!»، «قازاقشا وقىسا، بالاڭىز جۇمىس تاپپاي سۇمىرەيىپ جۇرەدى»... دەگەن سەكىلدى ءوز تىلىنەن، ءوز مەكتەبىنەن بەزىنگەن، جەرىنگەن بىرەۋلەردىڭ ۇرەيلى سوزدەرىنەن يت باتپاقتاپ، ات سۇرىنەدى.

بۇل جۇرتقا نە كورىنگەن سوندا؟ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە!» دەگەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ سوزىنە سەنۋ-سەنبەۋ – ارينە، اركىمنىڭ ءوز ەركىندە. بىراق سەنبەگەننىڭ وزىندە، قازاق بولا تۇرىپ، قازاقستاندى مەكەن ەتە وتىرىپ، ءوز بالاسىن قازاقتىقتان الىستاتۋعا نەگە ۇمتىلادى؟ الدە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى بارىنا كۇماندانا ما؟ سوندا انا ءتىلى ادامنىڭ تەك قىزمەتىنە، بولاشاعىنا عانا قاجەت پە؟ ول جەر، سۋ، اۋا سەكىلدى ادامعا مينۋت سايىن، سەكۋند سايىن، ءسات سايىن اسا دىلگىر، اسا قىمبات ۇعىم ەمەس پە؟

بالا نەگىزگى ءبىلىمدى ءوز تىلىندە العانى ءجون

ء«وز بالاسىن قازاقتىقتان الىستاتۋ» دەگەن ءسوزدى بەكەردەن-بەكەر قولدانىپ وتىرعان جوقپىز. ويتكەنى، ورىس مەكتەبىندە وقۋ – تەك سول تىلدە ءبىلىم الۋ عانا ەمەس. ورىسشا وقۋ – سول ءتىلدىڭ وكىلىنە ءتان بولمىس-بىتىمگە بەيىمدەلۋ، سول ءتىلدىڭ وكىلىنە ءتان ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ، سول ءتىلدىڭ وكىلىنە ءتان مىنەز-قۇلىق، مەنتاليتەتتى بويعا ءسىڭىرۋ دەگەن ءسوز. ياعني، ءوز ۇلتىنىڭ ءتالىم-تاربيەسىنەن، رۋحىنان الىستاۋ، قازاقتىق قاسيەتتەن ايرىلۋ.

تالاي قىزمەتتەردە ىستەگەن تانىس اعايىمىزدىڭ ەكى ۇلى بولدى. ۇلكەنى ورىس مەكتەبىندە، كىشىسى قازاق مەكتەبىندە وقىدى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ۇلكەن ۇل ۇيگە قوناق كەلسە بولدى، ەسىگىن تارس جاۋىپ الىپ، بولمەسىنەن شىقپايدى. استى دا وڭاشا ىشەدى. اكە-شەشەسى، الدە كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەر بەرگەن ءتاتتى-ءپاتتى، جىلى-جۇمساقتى ءتىپتى ىنىسىنەن جاسىرىپ، تەرىس قاراپ جاتىپ، تىعىپ جەيدى. ال كىشى ۇل ۇيگە ادام كەلسە، قۋانادى، جۇگىرىپ شىعىپ امانداسادى، ءۇيىرىلىپ جانىنان شىقپايدى. ەكى الما بەرسە، ءبىرىن اعاسىنا الا جۇگىرەدى. بىرگە تۋعان باۋىرلار، بىراق مىنەز-قۇلىق، ۇعىم-تۇسىنىكتەرى – ەكى باسقا.

تاپ وسىنداي مەنتاليتەت ەرەكشەلىگىن جازۋشى، اۋدارماشى گەرولد بەلگەر دە جازادى: «بىۆشي زاممينيسترا ۆرەمەن كۋناەۆا راسسكازىۆاەت. ۋ نەگو دەۆيات ۆنۋكوۆ. ودين ۋچيلسيا ۆ كازاحسكوي شكولە، وستالنىە – ۆ رۋسسكوي. توگو، كتو ۋچيلسيا ۆ كازاحسكوي شكولە، ون وتپراۆليال نا ۆرەميا كانيكۋل ۆ اۋل، ي تام ون وۆلادەل سۆوبودنو كازاحسكيم يازىكوم، پرونيكسيا كازاحسكوي مەنتالنوستيۋ، پاس ياگنيات، كوسيل سەنو، سوۆەرشال سو سۆەرستنيكامي نابەگي نا كولحوزنۋيۋ باحچۋ، يگرال، وزوروۆال. سەيچاس ون، داۋرەن، ۋجە ۆزروسلىي، چاستو ناۆەششاەت وۆدوۆەۆشەگو دەدا، تششاتەلنو سلەديت زا سودەرجيموە حولوديلنيكا، ۆىبراسىۆاەت ستارىە پرودۋكتى، زابيۆاەت سۆەجيمي.

ودناجدى دەد تاششيل س بازارا دۆە وگرومنىە سۋمكي. نا وستانوۆكۋ نا سۆوەي ماشينە پودەزجاەت كاكوي-تو پارەن ي گوۆوريت: «اتا، ساديتەس. پودۆەزۋ». دەد ناستوروجيلسيا: س كاكوي ستاتي ون سيادەت ۆ نەزناكومۋيۋ ماشينۋ. «راحمەت، اينالايىن! نا ترامۆاە دوبەرۋس». نەزناكومەتس گوۆوريت: «ۆى، اتا، ناۆەرنوە، مەنيا نە ۋزنالي. يا ۆەد درۋگ ۆاشەگو داۋرەنا». دوۆەز ستاريكا س سۋمكامي دوموي. پوتوم دولوجيل درۋگۋ: «يا سەگودنيا ۆسترەتيل نا وستانوۆكە تۆوەگو اتا س سۋمكامي، دوۆەز دو دومۋ». نەمنوگو پوگوديا زۆونيت ۆنۋك: «اتا، چتو ۆى دەلاەتە؟! ۆى جە پوزوريتە ۆەس ناش رود. زاۆترا ۆەد پو ۆسەمۋ گورودۋ پويدۋت رازگوۆورى: دەسكات، بىۆشي زاممينيسترا، كاك بيشارا-سيروتا، س سۋمكامي تاششيتسيا س بازارا. بۋدتو نەت ۋ نەگو ني دەتەي، ني ۆنۋكوۆ. سرام-تو كاكوي! ەسلي تەبە چتو نادو، گوۆوري منە، يا سام ۆسە پريۆەزۋ».

ا وستالنىە ۆوسەم ۆنۋكوۆ، ۆوسپيتاۆشيەسيا ۆ رۋسسكيح شكولاح، و تاكوم ي نە پومىشليايۋت، ي ۆسە ەتو يم نەۆدومەك. پري ۆسترەچە گوۆوريات: «ساليۋت، اتاشكا!» يلي بروسايۋت ميموحودوم: «چاو، اتاشكا!». ا و سەمەينوم دوستوينستۆە، و چەستي ي گوردوستي رودا ي پونياتيا نە يمەيۋت... پودوبنىح پريمەروۆ رازنوي مەنتالنوستي ي يا ۆسترەچال نەمالو. ەست بولشايا رازنيتسا ۆ رازنوم ناتسيونالنوم ۆوسپيتاني...» («پلەتەنە چەپۋحي»). 

باسقا جۇرتتى قايدام، «ورىسشا وقىتۋ» دەگەننىڭ زاردابىن قازاق ابدەن ۇمىتپاستاي ەستە ساقتاسا كەرەك ەدى. انا تىلىنەن ماقۇرىم قالعان مىڭداعان ماڭگۇرت قايدان شىقتى؟ «ويباي، ورىسشا وقىسىن، قايتسە دە، ايتەۋىر نان تاۋىپ جەسىن، قازاقشانى ۇيدە ءجۇرىپ تە ۇمىتپايدى!» دەگەن ۇستانىمنان ەمەس پە؟ ەندى سول «ارعى جەتكە ءبىرجولا ءوتىپ العانداردىڭ» تالايى قازاقتىڭ وزىنە قارسى شىعىپ جۇرگەن جوق پا؟ «قازاقتىلدى قوعام»، ء«ورىستىلدى ورتا» بوپ، ەكىگە جارىلىپ، ەسىمىزدى جيناي الماي جاتقان جوقپىز با قازىر؟

راسىندا دا، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جاعدايىندا «بالا ورىسشا بىلمەي قالادى» دەپ الاڭداۋدىڭ ءوزى – كۇلكىلى. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز، قازاق مەكتەبىندە دە ورىس ءتىلى وقىتىلادى. تەلەراديوارنالار جاپپاي ورىسشا سايراپ تۇر («قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى، «شالقار» جانە قازاق راديوسىنان باسقاسى). عالامتور – و باستان. اۋلادا – قازاعى-ورىسى ارالاس بالالار. ياعني، ورىس تىلىنەن قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس!    

پسيحولوگتار ادام اينالاداعى بۇكىل زات، قۇبىلىس، ۇعىمداردى تۇگەل اۋەلى ءوز تىلىندە قابىلداپ، ساناسىندا قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن سوڭ بارىپ، وزگە ءتىلدى ۇيرەنۋىنە بولاتىنىن ايتادى. كەي ەلدەر وسى كەڭەسكە جۇگىنەدى. ماسەلەن، يسپانيا مەن يزرايل مەكتەپتەرىندە 7 سىنىپقا دەيىنگى بۇكىل ءپان يسپان جانە يۆريت تىلدەرىندە جۇرگىزىلەدى ەكەن. سودان سوڭ بارىپ، ياعني، «بالا ءوز ءتىلىنىڭ قۇنارىنا جاقسىلاپ قانىقتى» دەگەن مەزگىلدە بەلگىلى ءبىر شەت ءتىلىن (كوبىنەسە اعىلشىن) قوسا وقىتادى. ءوز ۇرپاعىنىڭ قامىن ويلاۋ دەگەن، مىنە، وسى!

ياعني، بالا نەگىزگى ءبىلىمدى ءوز انا تىلىندە العانى ءجون. ال ودان سوڭ قاي تىلدە وقىسا دا، تۇپكى نەگىزىن، ۇلتتىق قاسيەتىن جوعالتپايدى.

ساكەن سىبانباي.

اباي.kz