قازاقتا «دومبىرانىڭ سىرلى سازىمەن اۋىزدانباعان بالا، ۋىزىنا جارىماعان كوتەرەم قوزىداي بولادى» دەگەن ءسوز بار. ەل كوكەيىندە جۇرگەن تالانت جايلى تەبىرەنسەڭ، ءوزىڭنىڭ دە كوكىرەك كوزىڭ اشىلىپ، وتكەنىڭە ەرىكسىز كوز جۇگىرتەسىڭ.

مادەنيەت ەشەكەەۆتىڭ ەسىمىن ەرتەدەن ەستىپ جۇرسەم دە، تىكەلەي وزىمەن كەزدەسەمىن دەپ ويلاماپپىن. سەمەيگە وقۋ ىزدەپ  كەلگەن العاشقى  جىلدارى بىردەن وقۋعا تۇسە الماي، سەمەي فيلارمونياسىندا از ۋاقىت كوركەم ءسوز جەتەكشىسى بولىپ قابىلدانىپ، مادەنيەت ەشەكەەۆتىڭ توبىمەن شىعىپ، كونتسەرت جۇرگىزەتىنمىن. ەل ماقتان تۇتاتىن تالانپەن قاتار ءجۇرىپ، ساحناداعى جۇگىن ارقالاۋ ماعان وڭاي بولعان جوق. العاش ساحناعا شىعىپ، مادەنيەت اعانىڭ ەسىمىن ءدۇيىم جۇرتقا حابارلاعاندا اۋزىمداعى سوزىمنەن جاڭىلىپ، تىزەم دىرىلدەپ ساحنادان زورعا شىققانىم ءالى ەسىمدە. سوندا جان سۇيەنەرلىگى مەن ونەر الدىندا ەشقاشان ىرىلىگىن كورسەتپەيتىن نار تۇلعا مەنىڭ قىلىعىما بالاشا ءماز بولىپ، «سەن بالا قورىقپا، ءبارىمىز دە وسى جولدان وتكەنبىز. ءبىر بەس كونتسەرتتەن كەيىن قالىپتاسىپ الاسىڭ» دەيتىن. ءوزى مۇرات تۇتقان انشىلىكتىڭ ونەگە نۇسقاسى الدىندا كىشىلىك پەن كىسىلىكتىڭ ىزەت-ءىلتيپاتىن شىن پەيىلدەن-اق ۇقتىراتىن. ۇلكەن ساحناعا قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەن مەنى الدىمەن شاعىن اۋىلدار مەن اۋداندارعا الىپ باردى. سوندا بايقاعانىم – كۇي، كۇتىم، باپ تاڭدامايدى. لىپ ەتپەنىڭ دە ادامى ەمەس. ءبىر ءاندى كەمىندە 7-8 اي دايىندايتىن. ءان ورىنداۋ بارىسىندا دا كوپ كۇتتىرىپ بارىپ، سەزىمگە بويىن الدىرىپ، انگە ابدەن ءوزىن جەڭدىرىپ بارىپ كوشەدى. ءان ورىنداۋ الدىندا توساڭسىپ بارىپ، سەگىزىنشى توعىزىنشى اننەن كەيىن ناعىز بابىنا كەلەدى. «سۇرجەكەي»، «جايقوڭىر»، «اققۇم»، «اۋدەم جەر»، «اق ەركە»، «جامباس سيپار»، ء«بىر مىسقال»، عاليا»، «اداسقاق» بىرىنەن-سوڭ ءبىرى تولاسسىز توگىلەدى-اي كەلىپ. تىم ۇزاققا شاباتىن قۇلاگەر سياقتى، ء بىر وتىرىستا 20-25 ءان ورىنداۋشى ەدى. ء«ان سال» دەسە، كەرگۋى جوق، بۇلداماي ايتا بەرەدى. بويى ءتىپ-تىك سىمداي تارتىلعان سۇڭعاق، ۇنەمى بۇيرالانعان قويۋ قارا شاشىن ارتقا قاراي قايىرىعان قالپىن بۇزبايتىن، اققۇباشا سۇڭعىلا جىگىت اعاسى انگە تاعدىر عۇمىرىن قوسقان ءان سۇيەر قۇلاق پەن زەر سارايدىڭ اڭساۋلى سەرىگى ەدى. «ۆوسحود» دۇكەنىنىڭ قاسىنداعى كىشكەنتاي شاعىن ەكى بولمەلى ۇيىنەن ادام ۇزىلمەيتىن. قاشان بارساڭ، شايىن ءوزى دايىنداپ، بار جيعان تەرگەنىن ايتىپ بالاشا قۋاناتىن.  شىنىندا دا ونەردە ءومىردىڭ قان قىزدىرار قۋانىشى، ازارت لەبىزى بولادى.  

ءانشىنىڭ اكەسى - سەيتجان سەرى داۋىسىمەن ءان سالىپ، كۇمبىرلەتىپ كۇي توگىپ، تاڭدى-تاڭعا قوسىپ جىر-داستانداردى جاتقا ايتقان دارىن بولسا، اناسى ايبيكە ايگىلى ءانشى امىرەنىڭ الدىندا ءان سالعان دەسەدى.  ون ءۇش جاسقا ەندى تولعان شاعىندا قۇلىن داۋىسىمەن «قۇلاگەردى» شارشى توپ الدىندا شىرقاپ، تىڭداۋشىنىڭ قۇمارىن مازداتقان ەشەكەەۆ مادەنيەت 1936 جىلى 12 جەلتوقساندا بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ جاڭاسەمەي اۋدانى قۇرمانقوجا اۋىلىندا تۋعان.

1954 جىلى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەننەن كەيىن مادەنيەت كولحوزدا جۇمىسشى بولىپ ەڭبەك ەتتى. 1955 جىلى الماتى قالاسىندا رەسپۋبليكالىق كوركەمونەرپازدار بايقاۋىندا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، انشىلىك دارىنى اشىلدى. كوز الدىڭدا سىلاڭ قاققان «سۇرجەكەيدىڭ»بۇلكىلدەگەن ءجۇرىسىن اكەلگەن:

مىنگەنىم ءدايىم مەنىڭ سۇرجەكەيىم،

بۇلكىلدەر انگە سالسام كومەكەيىم.

كىشى ءىنى، ۇلكەن اعا باس قوسقاندا،

الدىڭنان سۇرجەكەيمەن ءبىر وتەيىن. – ەسىڭدى الار ىڭكارلىك. تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى. ءان قالىقتاپ بارىپ توقتاعاندا تىڭداپ وتىرعان شارشى توپ ۇدەرە قول سوعىپ، «بالاڭدى ءارتىستىڭ وقۋىنا بەر، بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن» دەپ باتا بەرىپتى.

ون ەكىسىندە قولىنا دومبىرا الىپ، ون تورتىندە توپ الدىنا شىعىپ، ون توعىزىندا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەي انشىلىكتىڭ اسقان ساراپشىسىنىڭ قۋانىشتان جۇرەگىن سوقتىرعان، بىردەن قۋانىش قۇشاعىن وزىنە اشتىرعان مادەنيەت ەشەكەەۆ جۇسەكەڭنىڭ بىردەن كورىنگەن، ەڭ ايقىن تانىلعان شاكىرتى بوپ، ءان اۋىلىنا حالىق ءانى «سۇرجەكەي» ،ەستايدىڭ «ايقوڭىرىمەن» كەلگەن.
حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار تالانتارىنىڭ ءبىرى جانىبەك كارمەنوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: «جۇسەكەڭ - اسىل تاس، مادەنيەت - سول اسىلدىڭ ساۋلەسى سەكىلدى. ساۋلەنىڭ اتى- جارىق،سۇلۋلىق نۇرى عوي. ول ونەر ءان بولىپ قۇيىلعاندا جۇرەك شىركىن قالاي تولقىماسىن. مادەنيەت ەشەكەەۆ – حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، قانىنا سىڭگەن انشىلىك ءداستۇردىڭ جالعاسى. بۇدان كەيىن دە جالعاسا جاتار. ازىرشە مادەنيەت جالعىز...»  بۇل ءسوز كىمدى بولسا تولقىتپاۋى مۇمكىن ەمەس.

شىندىعىندا دا، ازىرشە قازاقتى تابىندىرعان مادەنيەت جالعىز. مادەنيەت - ءوزى ايتقانداي بۇگىنگى ارتىنان ەرگەن ك.ولمەسەكوۆ، ب.ۇدەرباەۆا. ت.سەمباەۆ، ت.راحيموۆ، گ.ەرۋوۆا، سىندى شاكىرتتەرى، باقىتتى ءىزباسارلارى بار. ەڭ قۋانىشتىسى، ەلى قۇرمەتتەگەن، جۇرتى ايالاعان، ءوز ورتاسى قادىر تۇتقان دارا تۇلعا.

 «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى»،- دەيدى، جۇسەكەڭنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە كوزگە بىردەن كورىنگەن شاكىرتى بولىپ تانىلۋىنا حالىق ءانى «سۇرجەكەي»، ەستايدىڭ ءانى «ايقوڭىر» ەدى. داۋىس ىرعاعى تابيعاتپەن ۇندەس مادەنيەتتى سول 1955-56 جىلدارى راديودان تىڭداعان جۇرت كوپكە دەيىن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەن ايىرا الماي ءجۇرىپتى. ءان سوزىنە ۇقىپتى، ءار ءسوز مانىنە ەكپىن تۇسىرگىش شەبەرلدىگى دە ۇستازدان العان ۇلاعات. سول 1975 جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سەمەي وبلىستىق ءا.قاشاۋباەۆ اتىنداعى فيلارمونياسىندا ەڭبەك ەتتى. داۋسى اسەم ءۇندى، كەڭ دياپازوندى، ليريكو-درامالىق تەنور ءانشىنىڭ كونتسەرتتىك باعدارلاماسىندا قازاقتىڭ حالىق اندەرىنەن باستاپ ابايدىڭ، ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ، بالۋان شولاقتىڭ، كەنەننىڭ، سازگەرلەر ءشامشىنىڭ، بولاتتىڭ شىعارمالارى كەڭىنەن تانىلعان. م.ەشەكەەۆ اسىرەسە ابايدىڭ مۋزىكا مۇراسىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋشى رەتىندە تانىمال ءانشى. ءار ءاندى تۇرلىشە قۇلپىرتىپ، جاڭا تىنىس، تىڭ سەرپىنمەن، ەركىن،  بايسالدى تولىقتىرادى.

ساحناعا شىققاندا ەرەكشە ءبىر ساۋلە شاشىپ، ۇنەمى اينىمايتىن سىپتاي قالپىمەن جايلاپ وتىرىپ، «جايقوڭىردى» باستايدى، «عاليامەن» اياقتاعاندا اجارى ەندى عانا كىرگەندەي ودان سايىن داۋىسى اشىلىپ، بازارى ەندى عانا اشىلىپ قۇمارلانا تۇسەدى.

بەلگىلى عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆ: «مادەنيەتتىڭ ءان سالعانىن ەستىسەم، سوناۋ 20-شى جىلدار ەسىمە تۇسەدى، جۇسىپبەكتەي ءانشى بولۋ ءۇشىن سونىڭ زامانىندا تۋ كەرەك»، - دەپتى.

ء ومىر جولىنداعى ساپارىندا التايدان اتىراۋعا دەيىن قازاق ساحاراسىن الدەنەشە رەت ارالاعان قۇرمەتتى ءانشىنىڭ ەسىمى  ونەردىڭ ەرەكشە شىڭىنا شىققان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «التىن كىتابىنان» ورىن الۋى دا تەكتەن –تەك ەمەس. 1981 جىلى «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى»، 1987 جىلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى قۇرمەتتى اتاعىن الدى. العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ەل مەن ەل قوسىلىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعاندا الاتاۋدىڭ باۋرايىنا ۇلى قۇرىلتاي شاقىرىلعاندا سول ءدۇبىردىڭ ورتاسىندا مادەنيەت تە بولدى. اتاجۇرتىن اڭساپ كەلگەن اعايىن ورتاسىندا ءان سالدى. انشىلەرگە ارنايى تىگىلگەن كيىز ۇيگە ات باسىن تىرەگەن ەل باسى ۋاقىتىنىڭ تىعىزدىعىنا قاراماستان مادەنيەتتىڭ ءانىن تىڭداپ اسەتتىڭ ء«ىنجۋ-مارجانىن» ەكى قايتارا ريزاشىلىقپەن تىڭداعانىن ءانشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەسىپ ءبىز دە قۋانعانبىز.

1996 جىلى سەمەي جۇرتى ءانشىنىڭ 60 جاسقا تولعان مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. ونەر سۇيەر قاۋىم مەن سەمەي جۇرتشىلىعى قاۋمالاپ وتكىزگەن مەرەيتويىنان كەيىن مادەنيەتتى ساحنادان كوپ كورە المادىق. اباي مۇراجايىندا وتەتىن ادەبي-سازدى كەشتەردە ۇنەمى قاتىسىىپ جۇرەتىن اياۋلى، بالا كوڭىلدى اعا كوپتەن توبە كورسەتپەدى. ومىردە اعا كوپ بولعانىمەن، ونەردە دارا اعاسى مادەنيەتتى ۇستاز تۇتىپ، سوڭىنان ەرىپ جۇرگەن شاكىرتى تولعانباي سەمباەۆ «مادەنيەت اعانى زەينەت جاسقا شىعۋىنا بايلانىستى قىزمەتىنەن بوساتتى» دەپ قىنجىلا ايتقانىن ەستىگەنبىز. اتاقتى ءانشى ج.ەلەبەكوۆتىڭ شاكىرتى، ارقا ءوڭىرىنىڭ ءبىرجان سال باستاعان انشىلىك مەكتەبىنىڭ جالعاستىرۋشى ءىرى تۇلعاسىنىڭ تابيعات بەرگەن داۋىسىن سول قالپىندا ساقتاعان دارالىعىن ەسكەرمەي، جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ اياق استى وسىلاي شەشۋى – ءانشىنى كۇرت قۇلاتتى. بۇكىل عۇمىرىن ساحنادا وتكىزىپ، باسىنان وتكەن قيلى تاعدىرىن ساحنامەن بولىسكەن، ساحنامەن بومىسى ءبىر قايران اعا بۇل جايدى ەستىپ قاتتى كۇيزەلىپتى. بار عۇمىرى انمەن وتكەن، ءان ءۇشىن عۇمىرىن سارپ ەتكەن ءانشى كۇيزەلىستەن اۋرۋحاناعا ءتۇسىپ، قۇسالىقتىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلا المادى. كوپ ۇزاماي «ۆوسحود» دۇكەنىنىڭ ۇستىندەگى ەكى بولمەلى ۇياداي بولمەسىندە جاپادان -جالعىز جاتىپ كوز جۇمدى... وكىنىشتىسى سول، ايگىلى ءانشىنىڭ دۇنيەدەن وزعانىن بىرنەشە كۇننەن كەيىن ءبىلدى...  قازاق ساحناسىنىڭ بوزتورعايى اتانعان مادەنيەتتىڭ كىپ –كىشكەنە شاعىن دومبىراسىمەن شىرىلداتا شىرقايتىن «قاناتتتالدى» انىندەگى:

قالىقتاپ قايران دۇنيە قاناتتالدى،

ءانىم ەڭ ءسۇيىپ ايتقان «قاناتتالدى».

بۇل ءانىم بالقىتۋشى ەد تىڭداعاندا،

ومىردەن ءوز ەركىمە ورىن تاپپپاي،

كەيىنگە «قاناتتالدى» ءانىم قالدى.- دەيتىن تاكاپپار تىرشىلىكتىڭ ءانشى تاعدىرىنا ءدال كەلگەنىن قاراشى... بۇل ءاندى ورىنداعاندا كوك الەمىندە بوي جازا الماعان بەيشارا  بوزتورعايدىڭ ۇنىندەي ۇزىلدىرەتىن... تەگىندە ونەر ادامىنا باق قونا باستاسا، الىستان ەمەس، اينالاسىنداعى باقاي ەسەپ پەندەلەردىڭ  قىزعانىشىنان  باس الا المايدى.

دۋماندى كۇندەردى ارتقا تاستاعان قايران ۋاقىت! ءار مەزەتىن التىنعا بالاعان قيماس ساتتەردىڭ بىلىنبەي وتە شىعاتىنى - وسىنداي وكىنىشتەرمەن دە ولشەنەتىن شىعار بالكىم.ۋاقىتتىڭ ۇرىمتال دا قاتەرلى ارناسىندا  تولقىنعا ىلەسكەن سالىندى شوپتەي ىعىسا بەرمەي، ءوز شاماڭ، ءوز ورەڭ جەتەر بيىگىڭە كوتەرىلىپ، قازاقتىڭ ەرتەڭگە كەرەك ءتىرى ءسوزىن قاستەرلەپ، ۇلاعاتىن ۇرپاققا ونەگە ەتكەنگە نە جەتسىن؟!. ءبىرىن-ءبىرى اسىقتىرىپ، بىرىنەن-ءبىرى يىقتان باسىپ، شاپشاڭ جەتىلىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتى جىلى نيەتىڭە يلاندىرىپ، كەۋدە قۋسىنا ىزگىلىكتىڭ شامىن جاقساڭ - ونەگە سول.

ء يا، ءومىر كۇندە توي ەمەس. ونەگەلى داستۇرلەر ءوز الىنشە جالعاسىن تاۋىپ جاتىر... قايتەمىز ەندى؟..

الماحان مۇحامەتقاليقىزى.

استانا قالاسى.

اباي.kz