XIX ع. اياعى مەن XX ع. باسىندا قازاق دالاسىندا رەسەيدىڭ ساياسي پارتيالارىنىڭ فيليالدارى اشىلا باستادى. 1905-1906 جىلدارى سول كەزدەگى قازاق قالالارىندا «كادەت»، «نارودنايا سۆوبودا»، «سوتسيال دەموكراتتار» جانە ت.ب. پارتيالار رەسمي تۇردە تىركەلىپ، وزدەرىنىڭ ۇگىت- ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ تۇرعان. ىشكى رەسەيدەگى تولقۋلاردىڭ ەكپىنى قازاق قالالارىن دا شارپىپ، پاتشاعا قارسى ەرەۋىلدەر مەن شەرۋلەر ورال، پەروۆسك، اقتوبە، پەتروپاۆل، جانە ت.ب. قالالارداعى ونەركاسىپ ورىندارىندا، تەمىرجول جۇمىسشىلارى اراسىندا ءجيى بولىپ وتىردى.

مىنە، وسىنداي كەزدە مەم­لەكەتتىك دۋ­ماعا سايلاۋ بولاتىنى تۋرالى زاڭ شىققانى قازاق اراسىنا دا جەتەدى. وزدەرىن تەڭگەرمەي، جارتىكەش ساناپ جۇرگەن ۇكىمەتتىڭ ەندى ەلدىڭ باستى زاڭ شىعارۋشى ورگانىنىڭ مۇشەلىگىنەن ورىن بەرمەگى قازاققا جاقسى جاڭالىق اكەلگەن حابار ەدى. بىراق، جەرگىلىكتى بيلىكتەگىلەر سايلاۋ ناۋقانىن ۇيىمداستىرۋدى كوپ ۋاقىت قولعا المايدى. تەك، حالىقتىڭ قىسىمىمەن عانا ول مەرزىمىنەن الدەقايدا كەش باستالادى. ءتىپتى، اۋماقتىق بولىنىسكە كەلگەندە دە بارىنشا ادىلەتسىز بولادى. ماسەلەن، قازاق دالاسىنىڭ اقمولا، سەمەي، تورعاي، ورال گۋبەرنيالارىنا بولىنگەن 10 دەپۋتاتتىق مانداتتىڭ بۇكىل حالىقتىڭ 70% قۇرايتىن قازاقتارعا 4-ەۋىن، ال 30% قۇرايتىن ورىستار قونىستانعان قالالاردا 6-ۋىن عانا بەرەدى. وسىلايشا، ۋاقىتىلى وتكىزىلمەگەن سايلاۋدىڭ ۇزاققا سوزىلۋىنىڭ كەسىرىنەن قازاق دەپۋتاتتارى تىم كەش قالىپ، دۋمانىڭ جۇمىسىنا العاشقى كۇننەن قاتىسا المايدى. ماسەلەن، ا.قالمەنۇلى، ا.ءبىرىمجانۇلى، سانكت-پەتەربۋرگكە دۋما اشىلعاننان كەيىن ءبىر جارىم اي وتكەن سوڭ كەلسە، ءا.بوكەيحانۇلى ونىڭ جابىلۋىنا ءبىراز كۇندەر قالعاندا عانا جەتەدى (سەبەبى، دالا گەنەرال گۋبەرناتورىنىڭ نەگىزسىز جارلىعىمەن سوتتىڭ تەرگەۋىنسىز، 3 اي پاۆلودار اباق­تىسىندا وتىردى). دەگەنمەن، قانشا جەتىسپەۋشىلىكتەرى بولسا دا، بۇل قازاق دالاسىندا دەموكراتيالىق جولمەن وتكەن تۇڭعىش سايلاۋ ەدى. 1-ءشى دۋماعا قازاقتار اراسىنان 8 دەپۋتات قانا سايلاندى. سونىڭ وزىندە دە قازاق دەپۋتاتتارى بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءارتۇرلى كوميسسيالارعا مۇشە بولدى. جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر ا.ءبىرىمجانۇلى – اسكەري دالا سوتتارىن جويۋ جونىندەگى زاڭ جوباسىن جاساۋ كوميسسياسىنا ەنگىزىلەدى. ول ا.قالمەنۇلى ەكەۋى جوعارعى ۇكىمەت ورىندارىنا قازاق جەرىنە قونىس اۋدارۋشىلاردى ورنالاستىرۋ بارىسىندا زاڭ بۇزۋشىلىق ارەكەتتەر جاسالىپ جاتقانى جونىندە سۇراۋ سالادى. پاتشا 1-ءشى دۋمانى وكتەمدىكپەن تاراتقاندا وعان سايلانعان دەپۋتاتتار قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ۆىبورگ قالاسىنا جينالادى. 182 دەپۋتات قاتىسقان بۇل وپپوزيتسيالىق جيىن تاريحتا «ۆىبورگ ۇندەۋى» دەگەن اتاۋمەن قالدى. جينالعاندار پاتشانىڭ ادىلەتسىز شەشىمىن ايىپتاپ، ونىڭ جۇگەنسىز ىستەرىن اشكەرەلەۋگە تىرىستى. II مەملەكەتتىك دۋماعا قازاقتاردان 7 دەپۋتات سايلانعان. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى (ش.قوسشىعۇلۇلى، ا.ءبىرىمجانۇلى، ب.قۇلمانۇلى) ەكى رەت سايلاندى. ال، ءا.بوكەي­حانۇلى «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعاندىقتان وكىمەت ونى قۋعىنعا ۇشىراتىپ، قىلمىسكەر اتاندىردى، ال زاڭ بويىنشا ول دەپۋتاتتىققا كانديدات بولا المادى. بۇل دۋمادا بەلسەندىرەك بولعان قازاق دەپۋتاتتارى: ب.قاراتايۇلى حات-حابارلاردى رەتتەۋ، ار-وجدان بوستاندىعى، ال م.تىنىشبايۇلى اگرارلىق كوميسسياعا مۇشە بولدى. ياعني، رەسەيدىڭ 1-ءشى جانە 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋمالارىنا قازاقتاردان بار-جوعى 12 ادام سايلانعان ەدى.
1. ءاليحان بوكەي­حانۇلى 1870 جىلى بۇرىنعى سەمەي وبلىسى، قارقارالى ۋەزى، توقىراۋىن بولىسىنىڭ 7-ءشى اۋىلىندا تۋعان. ورتا ءجۇز حانى بوكەيدىڭ ۇرپاعى. الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، عالىم، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. قازاق حالقىنىڭ رۋحاني كوسەمى، الاش پارتياسىنىڭ جانە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى. 1-ءشى دۋماعا سەمەي وبلىسىنان سايلانعان. كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى. الدىمەن قارقارالىداعى زاريف مولدا مەدرەسەسىندە وقىعاننان كەيىن ونى مىسە تۇتپاي قالاداعى ءۇشسىنىپتى باستاۋىش مەكتەپكە اۋىسادى. 1889 ج. سول قالاداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتى، 1890 ج. ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەنى بىتىرەدى. 1890-1894 جج. سانكت-پەتەربۋرگتەگى يمپەراتورلىق ورمان ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىن اياقتايدى. 1901 جىلى يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى. 1905 جىلى قازاق دالاسىندا العاش رەت ساياسي تالاپتار جاساپ، 14,5 مىڭ ادام قول قويعان قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولدى.
2. مۇحامەتجان تىنىش­بايۇلى 1879 جىلى بۇرىنعى جەتىسۋ وبلىسىنىڭ لەپسى ۋەزىنە قاراستى ماقانشى-سادىر بولىسىنداعى جىلاندى تاۋىنىڭ ەتەگىندە تۋعان. قوعام قاي­راتكەرى، قازاقتىڭ تۇڭعىش تە­مىرجول ينجەنەرى، تاريحشى عالىم، قوقان اۆتونومياسىنىڭ باسشىسى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا جەتىسۋ وبلىسىنان سايلانعان. 1890 جىلى ۆەرنىي قالاسىنداعى ەرلەر گيمنازياسىنا ءتۇسىپ، ونى التىن مەدالمەن بىتىرگەن. سانكت-پەتەربۋرگتەگى I الەكساندر اتىنداعى جول قاتىناسىنىڭ ينجەنەرلەرىن دايارلايتىن ينس­تيتۋتقا تۇسكەن. 1905 جىلى وسى قالاداعى اۆتونومياشىلار وداعىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايىنا قاتىسىپ، «قازاقتار ءھام ازاتتىق قوزعالىسى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاساعان.
3. احمەت ءبىرىمجانۇلى 1871 تۋعان. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى، شاقشاق جانىبەك باتىردىڭ ۇرپاعى، اعارتۋشى-دەموكرات ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تۋىسى. ەكىكلاستىق ۋچيليششەنى، 1891 ج. ورىنبورداعى ەرلەر گيمنازياسىن كۇمىس مەدالمەن، 1899 ج. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن. 1-ءشى جانە 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋ­مالارىنا تورعاي وبلىسى قازاق­تارىنىڭ اتىنان سايلانعان.ورىنبور، اقتوبە ۋەزدەرىندە سوت قىزمەتكەرى، بىتىمگەر سۋديا بولىپ قىزمەت ىستەگەن. 1906 جىلى 2-شىلدە كۇنگى دۋما وتىرىسىندا قازاقتار اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ مىنبەردەن سويلەگەن ادام.
4. سالىمگەرەي جانتورە­ۇلى 1864 تۋعان، 1-ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا ۋفا گۋبەرنياسىنان سايلانعان. كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى، جوعارى ءبىلىمدى، ورىنبور گيمنازياسىن بىتىرگەننەن كەيىن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن جانە ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىندە وقىعان. گۋبەرنيالىق زەمستۆونىڭ باس­تىعى قىزمەتىن اتقارعان. ءوزى باشقۇرت جەرىنەن دەپۋتات بولىپ سايلانسا دا، تۋعان حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قورعاۋعا ۇلەس قوستى. قازاق حالقىنىڭ بولاشاقتا ورىس­تانىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەنگەن ادام.
5. الپىسباي قالمەنۇلى 1860 جىلى تۋعان، I مەملەكەتتىك دۋماعا ورال وبلىسىنان ساي­لانعان. كادەت پارتياسىنىڭ مۇ­شەسى، ورىنبور گيمنازياسىن بىتىرگەننەن سوڭ جوعارى ءبىلىم العان، ىشكى وردانى باسقارۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بول­عان. حال­قىنىڭ ءبىلىم الىپ، وتى­رىق­شى بولۋ ىستەرى ونى ۇنەمى تولعان­دىرعان. انا تىلىندە مەكتەپتەر اشىلۋىن قولداعان.
6. ءداۋىت نويان تۇندىت 1860 جىلى تۋعان، I مەملەكەتتىك دۋ­ماعا استراحان گۋبەرنياسىنان سايلانعان. كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى، اۋقاتتى وتباسىندا تۋىپ، پاتشا ليتسەيىنەن ءبىلىم العان. كەيىن جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەن. مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىندە جەر يەلەنۋشى دەپ كورسەتىلگەن.
7. تەمىرعالي نۇرەكەنۇلى 1858 جىلى تۋعان، 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا سەمەي وبلىسىنان سايلانعان. باستاۋىش ءبىلىمى بار، اۋقاتتى وتباسىنان شىققان. وسى وبلىستاعى سايتەن اكىمشىلىگىنىڭ بولىسى بولعان. دۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكتسياسىنا ەنگەن. ءوزى دە كوكىرەك كوزى وياۋ، قاجىلىق پارىزىن وتەگەن، ءدىني ساۋاتتى ادام ەكەن.
8. تىلەۋلى اللابەر­گەن­ۇلى 1856 جىلى تۋعان، 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا سىرداريا وبلىسىنان سايلانعان. باستاۋىش ءبىلىمى بار، باي ادام بولعان. دۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ مۇشەلىگىنە وتكەن.
9. شايماردەن قوسشىعۇلۇلى 1869 جىلى تۋعان، 1-ءشى جانە 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋمالارعا اقمولا وبلىسىنان سايلانعان. اۋىل مولداسىنان ءبىلىم العان. دۋما مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىندە اۋقاتتى، باي ادام دەپ كورسەتىلگەن. ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندىگى سەبەپتى 2-ءشى دۋمانىڭ رەسمي تىزىمىنە كىرگىزىلمەگەن. مۇسىلمان فراكتسياسىندا بولعان. ەل ىشىندە بەدەلدى كىسى بولىپ، ءوز قاراجاتىنا مەكتەپ اشقان. حالىقتى قاناۋشىلىقتان، ەزگىدەن قۇتقارۋدىڭ جولىن ىزدەپ، ءتۇرلى شارالارعا بارعان.
10. باقىتجان قاراتايۇلى 1860 جىلى تۋعان، ابىلقايىر حاننىڭ شوبەرەسى. II مەملەكەتتىك دۋماعا ورال وبلىسىنان سايلانعان. ورىنبور گيمنازياسىن، ال 1890 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن التىن مەدالمەن بىتىرگەن. پاتشانىڭ ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعىمەن گرۋزيانىڭ كۋتايسي قالاسىنا تەرگەۋشى بولىپ بارعان. ءبىر قىزىعى، ونىمەن ورال وبلىسىنان 18 وتباسى بىرگە بارادى. كەڭەس وداعى كەزىندە دە ءتۇرلى قىزمەتتەر ىستەگەن. 1934 جىلى 74 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
11. باقتىگەرەي قۇلمانۇلى 1857 جىلى تۋعان، 1-ءشى جانە 2-ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا استراحان گۋبەرنياسىنداعى ىشكى وردا قازاقتارىنان سايلانعان. اۋقاتتى ادام بولعان. دەپۋتاتتاردىڭ تىزىمىندە جوعارى ءبىلىمدى، شەنەۋنىك دەپ جازىلعان. مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى.
12. مولدا تايىنۇلى 1-ءشى مەملەكەتتىك دۋماعا جەتىسۋ وب­لىسىنان ءدال ونىڭ تارايتىن قارساڭىندا سايلانعان. سوندىقتان بولسا كەرەك، ونىڭ ەسىمى رەسمي تىزىمگە ەنگىزىل­گەنى­مەن، ول تۋرالى باسقا دەرەكتەر تا­بىلماۋدا.

ايدىن ىرىسبەك.

دەرەككوز: http://www.qazaquni.kz/?p=31943

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: الاشتان شىققان العاشقى دەپۋتاتتار

اباي.kz