جولتاي جۇمات. قازاقتىڭ قازاققا قادىرى
...جىگىتىنەن قازاقتىڭ دوس تابا الماي،
قىز دا بولساڭ مەن ساعان مۇڭ شاعامىن.
اۋىرلار دەپ ويلاپ پا ەم مۇنشا ءحالىم...
م.ماقاتاەۆ،
«فاريزاعا»
«ايتا-ايتا التايدى، جامال اپام قارتايدى» دەمەكشى، وسى اڭگىمەنى ايتا-ايتا ءبىز دە قارتاياتىن شىعارمىز، ءسىرا!
نە تۋرالى دەيسىز بە؟
ارينە، جىرى بىتپەس اۋىزبىرشىلىك اڭگىمەسى! ارينە، قايتسەك قازاق دەگەن قابىرعالى ەل بولامىز دەگەن ۇلى ارمان! ارينە، بولىنە-بولىنە بورىگە جەم بولىپ كەلە جاتقان قازاعىمنىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق جايى...
وسى ءبىز، شاماسى، ءوز قادىرىمىزدى وزگە تۇگىلى، ءوزىمىز بىلە الماي كەلە جاتقان حالىق بولارمىز! نەمەسە، بىلە تۇرىپ، بىلمەگەن بولۋدى ۇيرەنىپ الدىق پا الدە؟ وزىمىزگە ءوزىمىز «جاۋ» بولارداي نە باسىمىزعا كۇن تۋىپتى! بۇل نە دەگەن ماسقارالىق!... نە دەگەن دۇمبىلەزدىك!...
مۇقاعالي نەگە فاريزاعا مۇڭ شاقتى؟
ايگىلى اقىنىمىز مۇقاعالي ماقاتاەۆتى ( قادىرىنە ەندى جەتە باستادىق-اۋ) الماتىدا ستۋدەنت بولىپ جۇرگەن شاقتا ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. كافەدەگى ءبىر ۇستەلدە وتىرىپ، از-كەم ۋاقىت دامدەس بولدىق. ءوز اۋزىنان ويلى-ويلى اڭگىمەسىن تىڭدادىق. سوزىنە يلاندىق. ولەڭدەرىن شالقي وقىپ، شالقايا سويلەپ،كەسەك تۋراپ، شىن ءتانتى ەتكەن ەدى-اۋ سول شاقتا بىزدەي بوزبالالاردى...
ءبىزدى قويشى! ءبىز بەيباق ول كەزدە ەلدەن كەلگەن سارىاۋىز بوزبالامىز. وزىمىزدە بيلىك، سوزىمىزدە قادىر جوق دەگەندەي. تەك قولىمىزدان كەلەرى – ادۋىن اقىندى كورسەك، جانىنا ءۇيىرىلىپ، ءار سوزىنە ءمان بەرە تىڭداپ، تاڭداي قاعا تاڭ قالۋ... بوزبالا – كوڭىلدەن، راسىندا دا، ودان وزگە نە تىلەۋگە، نە كۇتۋگە بولادى!
سول كەزدە دەيمىز-اۋ، تالانتتى اقىندى ەركەلەتە ماڭدايىنان سيپاعان بيلىك باسىنداعى مارقاسقا اعالار كوپ بولدى ما؟ ءاي، قايدام! ونداي جىلى ءسوز ەستىگەن بولسا، كوڭىلىندە ەشقانداي كەرمەك وي قاساتتالماسا، مۇقاڭ 1974 جىلى ءوز باسىنداعى قيىن دا اۋىر حالدى ايتىپ، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە اشىنا-جالىنا اشىق حات جولدار ما ەدى!
ونى بارىنشا ءتۇسىنىپ، قادىرىنە جەتكەن جاندار راسىمەن كوپ بولسا، مۇقاڭ سول شاقتا پارتيادان، جازۋشىلار وداعىنان شىعارىلىپ، ادەبي ورتادان شەتتەتىلەر مە ەدى!
ءجا، بيلىك دەگەنىمىز – قالاي دەسەڭ دە ءوز ءداۋىرىنىڭ قوجاسى، يەسى، باسشىسى! وعان نە ايتساڭ دا سازبەتتەلىپ، سازارىپ تۇرا بەرۋى ابدەن ىقتيمال! بيلىك جايى تۇسىنىكتى.
بىزدىڭشە، مۇقاعالي اقىندى ابدەن تيتىقتاتىپ، سەزىمتال جۇرەگىن جارالاعان – اينالاسىندا قويان-قولتىق ارالاسىپ جۇرگەن ەجەلدەن تامىر-تانىس ادامدار! ايتپەسە، جاۋ الىستان كەلە مە! ادەبيەتتى ءوز دەڭگەيىندە تۇسىنەدى-اۋ دەگەن كەيبىر اعا-ىنىلەرى اقىن ولەڭدەرىنىڭ قۋاتىن، پارمەنىن، ويلىلىعىن اشىپ ايتۋ ورنىنا، كەرىسىنشە، «قايتسەك ورعا جىعامىز» دەگەن تۇلكى قۋلىققا بەيىل بولعانى وتىرىك پە! (جانىندا جاقىن ءجۇرىپ، جاقسى نيەت-پيعىلىن سەزدىرە العان كەيبىر اعالاردىڭ كوڭىلىنە كەلمەسىن!)
الايدا، مەنىڭ وسى كۇنگە دەيىن تاڭ قالاتىنىم – مۇقاعالي اقىن ءبىر ادامدى جامانداپ، كەمشىلىگىن تەرمەلەپ ايتىپ، ۇستىنەن ات ايداعان ەمەس... ونداي قيعاش اڭگىمەسىن ءوز باسىم ەستىمەپپىن.
ءبىر جولى... الماتىداعى كىشكەنە كافەلەردىڭ بىرىندە كوڭىل كوتەرىپ وتىرعان مۇقاعالي اعانىڭ جانىنا جايعاسىپ، ءسوزىن تىڭدادىق. مەنى قاسىنا ەرتىپ كەلگەن اقىن اعامىز (اتى-ءجونىن ايتپاي-اق قويايىن) مۇقاعاليعا باس شۇلعىپ تىڭداپ وتىرىپ، ونىڭ ولجاسقا دەگەن كىشكەنە وكپەلى ءسوزىن ءىلىپ اكەتە:
- وي، ولجاس تا اقىن با، سىزبەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، ونى قويا بەرىڭىز،-دەپ ءسوز باستاعاندا، مۇقاڭ:
- ءتايت، اۋزىڭا كەلگەندى وتتاما! ولجاس – اقىن!- دەپ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءبىزدى تاستاپ كەتىپ قالعانىن كورىپ ەدىك.
سول كەزدە مۇقاڭ جازۋشىلار وداعىندا مۇشەلىكتە جوق ەدى، ال جاعدايى ءتىپتى ءماز ەمەس بولاتىن. بىراق ولجاستىڭ اقىندىعى تۋرالى ويىن بۇلتەلەكتەمەي، ءبىر-اق كەسىپ ايتتى.
وسى كۇنى زيالى قاۋىم ورتاسىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. ونىڭ ءبارى دە اقىننىڭ ساياسي ۇستانىمى مەن ۇلتقا دەگەن كوزقاراسىنداعى كىناراتتارعا كەلىپ تىرەلىپ جاتادى. ءبىز ول جاعىن تەرەڭ قاۋزاپ ايتۋدى ماقسات ەتپەيمىز، بۇل جەردە مۇقاعالي سوزىمەن وربىتەر بولساق – ولجاستىڭ اقىندىعى مۇلدە ەستەن شىعىپ بارا جاتقان جوق پا ەكەن دەگەن وي!
ءجا، بۇل ەندى باسقا اڭگىمە.باسقا تاقىرىپتىڭ جەلىسى.
قايتادان باستاپقى سوزىمىزگە ورالالىق.
ايتشى، وقىرمانىم، مۇقاعالي نەگە فاريزاعا مۇڭ شاقتى دەپ ويلايسىز؟
اقىننىڭ ىشكى جان دۇنيەسىندەگى سىرىن، وي يىرىمدەرىن بۇگىنگى كۇنى قالاي ءدوپ باسىپ ايتا الارمىز؟ الىپ كەۋدەنىڭ قالتارىس-قاتپارىن قالايشا ءتۇپ-تۇگەل ءتىنتىپ شىعا الامىز؟ دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا – بۇل اقىن جۇرەگىندەگى جانايقاي! ىشتە بۇلقىنعان كەرمەك كۇرسىنىسى...
كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ويىم ەركىن، پىكىرىمدى قايتسەم دە اشىق بىلدىرەم دەپ ءجۇرىپ، جۋان جۇدىرىقتىڭ تومپەشىن كورگەن تەك مۇقاعالي اقىن با؟ ارينە، ونداي شىعارماشىلىق ادامى از بولعان جوق. ءبىرازى سوققى ۇستىنە سوققى كورىپ، سويقان ۇستىنە سويقانعا تاپ كەلىپ جاتتى.
تاعى دا ساياسات پا؟ تاعى دا تاستاقتى ومىردەن كورەمىز بە؟
شىركىن، كەڭقولتىق قازاعىم-اي!
سەن حح عاسىرداعى بارشا كەساپاتتار مەن كەسەلدەردى تۇگەلىمەن ومىرگە، تاعدىرعا جابا سالۋعا ابدەن ۇيرەنىپ الدىڭ-اۋ وسى!
كامپەسكە جىلدارى قورلىق پەن زورلىقتى كوپ كورگەن كىم؟ ول – قازاق!
اشارشىلىق كەزىندە جاپپاي قىرىلىپ، اشتان بۇراتىلىپ قالعان كىم؟ ول – تاعى دا قازاق!
1937-38 جىلدارداعى ۇلى ناۋبەت كەزىندە وق ۇشىنا مولىنان ىلىنگەن كىم؟ تاعى دا قازاعىڭ عوي.
ال، 1941-45 جىلدارى سوعىس دابىلىنا سەرگەك ءۇن قاتىپ، ۇلى وتاندى قاسىق قانى قالعانشا قورعاسقان، ءسويتىپ مايدان دالاسىندا سۇيەگى شاشىلىپ قالعان - تاعى دا وسى قازاق!
تىڭ كوتەرۋ جىلدارىندا سىرتتان كەلگەن كەلىمسەكتەرگە توبەسىنەن ورىن بەرىپ الىپ، ۋاقىت وتە كەلە سولاردان وڭباي تاياق جەگەن كىم؟ ول – قاراكوز قانداستارىمىز ەمەس پە!
1986 جىلى الاڭعا شىعىپ، ادىلدىك ىزدەيمىن دەپ قانعا بولعان جاس ۇرپاق كىمدەر ەدى؟ ول دا ءبىزدىڭ جاس قازاق قوي.
وي، توبا-اي! وتكەن كۇندەرگە كوز جىبەرسەڭ، بۇل قازاقتىڭ كورمەگەن قۇقايى جوق. ال، سوندا... قازاقتى ساباعان، قازاقتى قاماعان، قازاقتى ازاپتاعان كىم؟ ول، وكىنىشكە وراي، تاعى دا قازاق!
دەمەك، مۇقاعالي مۇڭى – ساباقتى مۇڭ! ونىڭ باستاۋى ارىدە، تەرەڭدە جاتىر. مۇقاعالي اقىن فاريزاعا مۇڭ شاعا وتىرىپ، بۇكىل قازاقتىڭ باس قايعىسىن اشپاق بولدى دەسەك، ارتىق ءسوز بولار ما!
باس قايعىنىڭ باستاۋى – ماعجاندا، ءىلياستا، قاسىمدا جاتىر.
ول عانا ەمەس، بۇل قوماعاي قايعىنىڭ ءتۇپ-توركىنى ۇلى ابايدا جاتىر ما دەپ ويلايسىڭ.
قايران اباي ۇلتىن ويلاپ، مۇڭدانا:
– قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،
ۇستاراسىز اۋىرعا ءتۇستى مۇرتىڭ!.. – دەپ نەگە قاتتى قايعىردى دەيسىڭ!
تاعى دا قازاقتىڭ ءوز قازاعىنا رەنجىپ، قارنى اشا ءسوز ارناۋى! ءبىز نەگە وسىندايمىز؟ ءبىز نەگە ءبىر-بىرىمىزگە كەلگەندە تىم قاتتىمىز! قاتالمىز! تاسجۇرەكپىز!
* * *
ويلايسىڭ! كەڭەس وكىمەتى دە كەلمەسكە كەتتى. زامان جاڭاردى. ۋاقىت وزگەردى. ەل تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى! بۇرىن ورتالىققا الاڭداۋشى ەدىك، ەندى ءوز بيلىگىمىز – وزىمىزدە! ال، بۇدان بىلاي نە ىستەمەك كەرەك؟
تاۋەلسىزدىك تۇسىندا وسى قازاق سىلكىنىپ تاستاپ، مۇلدە جاقسى قىرىنان كورىنە الدى ما؟ ءبىر-بىرىنە باۋىرمال بولىپ بارا ما؟ قايدام-اۋ!
- باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس،
قاڭق ەتەر، تۇك ءۇن قاتپاس! – دەمەۋشى مە ەدى اباي اتا!
سول قازاق! سول ەرمە قازاق! ەرىنشەك قازاق! كۇڭشىل قازاق! كورە الماس قازاق!..
وي، توبا دەسە، بۇل نەتكەن بويكۇيەز مىنەز! بۇل نەتكەن بىتپەيتىن الاوكپەلىك!
“قايتا” دەپ ويلايسىڭ وسىندايدا. “مۇقاعالي اقىن دا باقىتتى ەكەن، ويتكەنى ول قازاقتىڭ سوزگە تۇرار نار تۇلعالى جىگىتىن تابا الماسا دا، مۇڭ شاعار ەر مىنەزدى ءبىر قىزىن كورە الدى».
ال، بۇگىن شە؟
بۇگىن دە مىنە، سونداي كۇي، سونداي سىباي-سالتاڭ جاعداي!
قازاقتىڭ جىگىتپىز دەپ مۇرنىمەن كوك تىرەپ جۇرگەن وڭكەي داۋكەۋدەلەرىنىڭ ءسوزى ءبىر بولەك، ءىسى مۇلدە بولەك. الدىڭدا ءتىلى سۇيرەڭدەپ باسقاشا سويلەيدى، بىلاي شىعا بەرە مۇلدە باسقاشا سايرايدى. ەشكىم ەشكىمگە سەنبەيدى. سەنگىسى-اق كەلەدى، بىراق سەنە المايدى. «دوس» دەگەن ءسوزدىڭ دورباسى تەسىلدى. «دوستىق» دەگەن كەڭ اۋلانىڭ قاقپاسى جابىلعالى قاش-شان! «دوستىق نيەت» دەگەن ىڭكار سەزىمنىڭ دوبى ورگە دومالامايدى بۇگىندە.
سول فاريزا وڭعارسىنوۆا اپامىزبەن 2012 جىلى بۋراباي باۋرايىنداعى جايلى دەمالىس ورنى – «وقجەتپەستە» ءبىر ۋاقىتتا قاتار دەمالعانىمىز بار-دى.
كۇندە تاڭەرتەڭ ەرتەمەن نەمەرەلەرىم ەرنۇر مەن نۇربولدى ەرتىپ، وزەن جاعالاپ قايتۋشى ەك. ەرتە تۇراتىن ءبىزبىز دەپ ويلاپ قويۋشى ەك. سويتسەك، بىزدەن بۇرىن تازا اۋاعا شىعىپ، سەرۋەندەپ جۇرگەن اقىن اپايىمىزدى كورىپ، از-كەم ايالدايتىنمىن. نەمەرەلەرىم مەنەن ۇزاپ-پ كەتە باراتىن-دى. ءبىر جولعى اڭگىمە ۇستىندە فاريزا اپام:
- جولتاي، سەن مەمقىزمەتتە كوپتەن بەرى ءجۇرسىڭ عوي، ايتشى، وسى كۇنى سوزگە تۇراتىن ەر ازامات بار ما؟-دەپ توتەسىنەن ساۋال بەرگەنى بار. قاپەلىمدە نە دەرىمدى بىلمەي، توقتاڭقىراپ قالىپ ەم، اپام ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەردى.
- ال، مەن... ەشكىمگە سەنبەيتىن بولدىم. سىرتىنان قاراساڭ تاۋ تۇلعالى ازامات، ال ىسىنە قاراساڭ – قۇمىرسقادان دا مايدا.
ودان سوڭ كەيبىر قازاق ازاماتتارىنىڭ كۇلكىڭدى كەلتىرەر تەرىس ارەكەتتەرى مەن جاعىمپاز مىنەزدەرى تۋرالى اسا رەنىشپەن ءسوز قىلدى.
مەن ىشىمنەن ويلادىم: «شىركىن، وسى فاريزا اپام ەر جىگىت بوپ نەگە تۋمادى ەكەن! وندا مۇقاعالي اقىن حات-ولەڭ جازباس ەدى، ومىرلىك دوس بولىپ جۇرەتىن بە ەدى... بالكىم، فاريزا اپام بۇكىل قازاق جىگىتتەرىنىڭ نامىسىن قايرايتىن باسقايراققا اينالار ما ەدى...»
ايتپاقشى، سول جولى فاريزا اپام مۇقاعالي جازعان ولەڭ-حاتتىڭ دا تاريحىن ايتقان-دى. ءوزى جەدەل تۇردە باكۋگە ۇشىپ بارا جاتقاندا مۇقاعاليدان حات الادى. اشىپ قاراسا – ولەڭ. سول شاقتا قايران مۇقاڭ اۋرۋحانادا، ءال ۇستىندە جاتسا كەرەك. «باكۋگە بارىپ كەلگەن سوڭ، ءحالىن سۇرارمىن» دەپ ويلاپتى. ال، بىراق... فاريزا ورالعانشا مۇقاڭ باقيعا وزىپ كەتىپتى...
اقجۇرەك اپاتايىم فاريزا، مىنە، قازىرگى كەزدە انا دۇنيەدە وزىنە مۇڭ شاققان مۇقاعالي اعاسىمەن قاۋىشىپ، تاعى دا ەل تاعدىرىن ءسوز ەتىپ جۇرگەن شىعار-اق.
اقىن اپاممەن جۇرە سويلەسىپ كەلە جاتقانىمدا مەنىڭ قوس نەمەرەم دە قايتا ورالدى.
- اۋ، سەندەر مەنى تانيسىڭدار ما؟-دەپ سۇرادى فاريزا اپاي.
- بىلەمىز. ءسىز قازاقتىڭ ۇلكەن اقىن قىزىسىز. ءبىز مەكتەپتە ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدى وقىپ، جاتتاپ ءجۇرمىز،-دەپ، قوس نەمەرەم جارىسا سويلەدى.
فاريزا اپاي ەكى پەرىشتەنىڭ سوزدەرىنە ريزا بولىپ، ماڭدايلارىنان ءسۇيىپ،:
-كوپ جاساڭدار! وركەندەرىڭ ءوسسىن! – دەپ باتاسىن بەردى.
...ءبىزدىڭ قازاق وسى كۇنى نەگە تىم مايدالانىپ كەتتى؟
كەيبىرەۋلەر وسىنىڭ سەبەبىن كۇبىر-سىبىر دەسىپ، جۇزگە بولىنۋدەن ىزدەگىسى كەلەدى. ەندى بىرەۋلەر «ويباي، بۇل كەسەل – رۋلىق بولىنۋدەن جۇققان دەرت» دەپ داۋرىعادى. تاعى ءبىر توپ «جوق، بۇنىڭ بارىنە كىنالى – جەرشىلدىك، توپشىلدىق» دەسەدى.
شىنىندا سولاي ما؟
ءبارى دە بوس ءسوز.
ەڭ ۇلكەن كەسەل – ادامداردىڭ ىشىندە، جان دۇنيەسىنىڭ تۇكپىرىندە جاتىر. ءبىزدىڭ قازاق الدەقاشان مايدالاندى، ۋادەدە تۇرمايتىن بولدى. سەرتتەسىپ الىپ، سىرت اينالا بەرە ارتىڭنان قانجار سۇعۋدى ۇيات كورمەيتىن حالگە جەتتى. سەرت-ءسوزدىڭ قادىرى كەتتى.
ەندى توق ەتەر اڭگىمەگە اۋىسالىق.
سونىمەن، مۇقاعالي نەگە فاريزاعا مۇڭ شاقتى دەسەك، ول ەڭ الدىمەن ءوز حالقىنىڭ تىم مايدالانعانىنا، ول عانا ەمەس، ارسىز، ۇياتسىز، بەتسىز بولا باستاعانىنا، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ساتىپ كەتە بەرەتىنىنە كۇيىنگەندىگىنەن دەگەن ويعا كەلەسىڭ. قايران اقىن قاتتى قارجالعان ساتتە، ەڭ بولماعاندا، قازاق قىزدارى ۇلتىن ساقتاپ قالا الا ما ەكەن دەپ ۇمىتتەنگەن سىڭايلى. قازاقتىڭ قايسار قىزدارىنا بارىنشا سەنگىسى كەلگەندەي.
ۇلتتى كىم قورعاپ قالا الادى؟
ۇلتتى، شاماسى، ايتەۋىر كوپ توبىر زيالى ەمەس، ۇياتى ۇلكەن، ارى بيىك، نامىسى زور ازامات قانا قورعاي الماق! ونداي ازاماتتار قازاقتا كوپ پە؟
ساۋساقپەن ۇزاق سانامالاپ، قايتا-قايتا بۇگىپ وتىرعىڭ-اق كەلەدى. بىراق...
كىمگە وكپەلەيمىز، اعايىن-اۋ! ومىرگە مە؟ وزگەگە مە؟
كىمگە كىنا تاعامىز، وۋ، قازاعىم!..
كىمگە؟
تۇلعانى تۇلعالاندىرۋ - تەكتىلىك
تىلگە تيەك ەتسەڭ، جۇرەگىڭدى سىزداتىپ، ءوز جانىڭا باتىپ-اق كەتەتىن جاعداي بولسا دا، امال جوق، كەي-كەيدە اششى شىندىقتى قاسقايا ايتۋعا ءماجبۇرسىڭ. ايتپاسىڭا قويمايدى. ءوز ارىڭنىڭ الدىندا «ايتىلۋى كەرەك» دەپ تىزەرلەپ تۇرۋعا تۋرا كەلەدى.
وسى كۇنى سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى تەلەديداردى قوسىپ قالساڭىز، قاي كانالدان بولماسىن (قازاقشا حابارلاردى ايتامىن) بۇكىل ەلگە كوسەمسىپ اقىل ايتىپ، ءجون سىلتەپ وتىرعان ورىمدەي جاستاردى ء(انشى، ءبيشى، ت.ب.) كورەتىن بولدىق. جاستاردا اقىل-پاراسات ءالى قالىپتاسا قويعان جوق دەۋدەن اۋلاقپىز، بىراق جالپى جۇرتقا اقىل ءسوزىن ايتۋ ءۇشىن ءومىردىڭ بۇرالاڭ-بەلىنەن وتكەن، ىستىق-سۋىعىنا كۇيگەن ومىرلىك تاجىريبە كەرەك ەمەس پە! ۇلتقا ءجون سىلتەۋشى الدىڭعى تولقىن – اقىل توقتاتقان اقىلمان اعا بۋىن قايدا؟ ولار نەگە ءۇنسىز؟ الدە... ولاردىڭ ءۇنى قازىرگى كەزدە ەشكىمگە كەرەك بولماي قالعانى ما؟ تىڭدار قۇلاق جوق پا؟
ءتىپتى تەلەديدار ارقىلى مىندەتتى تۇردە جاس بۋىن وكىلدەرىن شىعارىپ، ولارمەن سىر-سۇحبات قۇرۋ قاجەت بولسا، ەڭ بولماعاندا سول توپقا كوپتى كورگەن ەستيار، اقىل توقتاتقان اعا-اپالاردى قوسا شاقىرۋدى ويلاستىرسا شە! سوندا اڭگىمە قىزىپ، پىكىر دە ارتەكتى، ءارسالالى ءھام تارتىستى جاعدايدا وتكەن بولار ەدى-اۋ دەپ شامالايسىڭ!
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تاپ وسىنداي كەرمەك ويعا ەرىك بەرگەن ساتتە ەسىمە مارقۇم اشەكەڭ، اشىربەك سىعاي اعا تۇسە كەتەدى. ول كىسىنىڭ «جانساراي» دەگەن ويلى دا مازمۇندى باعدارلاماسى قانداي ەدى؟ ءاربىر شىعارىلىمىن اسىعا كۇتەتىندەر بارشىلىق بولاتىن-دى. سونىڭ ءبىرى – ءبىز ەدىك.
سول جانى جانناتتا بولعىر ءاش-اعام ايتىپ ەدى:
- جۇرگىزىپ جۇرگەن حاباردىڭ، شىنىمدى ايتسام، تاپ ءوزىم ءۇشىن تۇككە دە قاجەتى جوق. ونسىز دا العان اتاعىم ءبىر باسىما جەتەدى. الايدا ءوسىپ كەلە جاتقان، سوڭىمىزدان ەرىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتى ويلاساق، ارينە، بۇل «جانساراي» كەرەك حابار. ءبىز ءار باعدارلاما سايىن جەكە تۇلعا ارقىلى ۇلتتىڭ جانسارايىن ۇڭىلۋگە تىرىسامىز، ىشكى مەرەزدەرمەن كۇرەسەمىز، جاقسىلىعىمىزدى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتەمىز.
- الداعى جوسپارلارىڭىزدا تاعى قانداي سەلت ەتكىزەر قىزعىلىقتى حابارلار بار؟-دەپ سۇرايمىز عوي ءبىز.
سوندا اشەكەڭ ويلانا تۇرىپ:
- جالپى بۇل حاباردىڭ نەگىزگى ۇستانعان باعىتى – ۇلتتىڭ ءار ءتۇرلى سالاداعى تۇلعالى ۇلدارىمەن سۇحباتتاسۋ، پىكىر الىسۋ. الايدا، تەرەڭىنەن ويلاي بىلگەنگە ءبىز وسى حابار ارقىلى ۇلتقا ارنالعان كەڭىنەن تولعاعان ۇلاعاتتى اڭگىمەنى جازىپ الىپ، كەلەشەككە امانات ەتسەك دەيمىز. تۇلعالار ماڭگى تۇرا بەرمەيدى، ولار دا ءبىر كۇنى ءفانيدى تاستاپ، باقيعا وزادى. ءوزى جوقتىڭ – كوزى جوق، ءسوزى جوق. دەمەك، بۇل جازبالار بولاشاق جاس ۇرپاق ءۇشىن باعا جەتپەس بايلىق!
مىنە، ۇلكەن ماقسات دەگەن، استە، وسى بولار-اۋ! سول اڭگىمە ۇستىندە بۇعان اسا ءمان بەرمەگەن ەكەنبىز، ەندى بايقاساق، اشىربەك سىعايدىڭ تۇپكى ويى تەرەڭدە ەكەن. اتتەڭ، قىسقا عۇمىر!
بۇگىنگى كۇنى ويلايسىڭ، شىركىن، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تەلەارنالار ارقىلى ەلگە سىيلى، وي ورنىقتى، ايتارى ايشىقتى اعالار كوپتەپ، ۇزدىكسىز كورىنسە عوي دەپ... اعىنان جارىلا جۇرەكجاردى اڭگىمەسىن كەڭىنەن تولعاپ ايتسا عوي دەپ...
مەنىڭ بىلۋىمدە، ايتالىق، شەتەلدىك تەلەارنالاردا (بي-بي-سي، سنن، ت.ب) ەفيرگە شىعىپ، ساراپتاما-اڭگىمە قۇرىپ، وي-ۇسىنىس ايتاتىندار، نەگىزىنەن قىرىقتان اسقان، ءتىپتى ەلۋگە يەك ارتقان ادامدار. ولاردى تىڭداۋ دا، قۇلاق قويۋ دا جاراسىپ تۇرادى. قانشا دەگەنمەن ءومىر كورگەن كىسىنىڭ ءسوزى دە سالماقتى. ويى دا ورنىقتى. تىڭداپ وتىرىپ، ونىمەن وي جارىستىرا الاسىڭ!
***
ءبىزدىڭ بۇگىنگى قازاق جۇرتى ءۇشىن «ىزگىلىكتى قايدان ىزدەۋ كەرەك» دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەنى ماقۇل-اق. ويتكەنى ىزگى ويلى ۇرپاق ءوسىپ جەتىلمەيىنشە، ۇلت تا وسپەيدى، رۋحانيات تا وركەندەمەيدى. وي مەشەۋلەنە بەرەدى.
ىزگىلىككە باستايتىن العاشقى باسپالداق – وسى تەلەديدار. ويتكەنى، قازاق ەلىنىڭ ۇلكەنى مەن كىشىسى بوس ۋاقىتىنىڭ باسىم بولىگىن تەلەديدار الدىندا وتكىزەدى. ولاي بولسا، ءبىز نەگە تەلەحابارلارعا، ونىڭ مازمۇنى مەن ماڭىزىنا سونشا سەلقوس قارايمىز؟
تاعى دا وي تۋىنداپ كەتەدى وسىندايدا.
قازىرگى قازاق تەلەديدارى، ءتىپتى مەملەكەتتىك دەپ جۇرگەن «قازاقستان»، «حابار» جانە باسقالارى، كۇندىز-ءتۇنى شەتەلدىك فيلمدەردى جاپپاي كورسەتەدى دە جاتادى. قىتاي، ءۇندى، كورەي، تۇرىك، رەسەي، ت.ب. ەلدەردىڭ فيلمدەرىنىڭ اتىن ءاربىر قازاق، ءاربىر جاس وسى كۇنى جاتتاپ الۋعا اينالدى. ەكەۋارا باس قوسا قالسا، وقيعالارىن ەجىكتەپ ايتىپ، وتىرا قاپ تالاسادى دەيسىز! ال، قازاقتىڭ فيلمدەرى تۋرالى وسىلاي ايتا الامىز با؟
ءبىز وسى كۇنى ءبىر نارسە تۋرالى اسا ماڭىز بەرىپ، تەرەڭنەن ويلاپ جۇرگەن جوق سياقتىمىز. ول نە؟ ول – تەلەساياسات! تەلەساياسات (تەلەحابار، تەلەاڭگىمە، تەلەسۇحبات، تەلەنوۆەللا، تەلەرومان، ت.ب.) جان-جاقتى جۇرگىزىلسە، ەل جۇرەگىنە جەتسە – ول ۇلكەن تاربيە مەكتەبى بولماق!
ەگەردە قازاق ەلى بۇدان كەيىن دە شەتەلدىك ءتۇرلى فيلمدەردى (بوەۆيك، اتىس-شابىس، ارزانقول وقيعا، ت.ب.) تالعامسىز الىپ، تۇتاسىمەن كورسەتە بەرەتىن بولسا، ونىڭ «جەمىسىن» كوپ ۇزاماي-اق «كورەتىنىمىزدى» نەگە ۇمىتامىز؟ جاس ۇرپاق ەلىكتەگىش، تەلەديدار ارقىلى كورسەتىلگەن ادەتتەر مەن ارەكەتتەر (ارينە، جاعىمسىز) ءسوزسىز ميىن ۋلايدى. سوڭىنان قالاي ەرىپ كەتكەنىن دە سەزبەي قالادى.
وسىعان جاستار كىنالى مە؟ جوق، الدىمەن ءبىز، ەرەسەكتەر كىنالىمىز! ويتكەنى، ولاردىڭ بولاشاعىنا تىم نەمقۇرايدى قارادىق. تەلەەكران ارقىلى نە بولسا، سونى كورسەتتىك.
اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ وتىرعانىمىز جوق. قازىرگى ۋاقىتتا ىزگى ىزدەنىستەر دە بايقالىپ قالۋدا. ۇلتتى ورگە سۇيرەتىپ كوپ سەريالى قازاقي فيلمدەر ءتۇسىرىلىپ جاتىر.
باستامالارى جامان ەمەس، ارينە! العاشقى كينو-قارلىعاشتار كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعا باستادى. ءساتتى شىققاندارى اسا كوپ ەمەس، بىراق جوق ەمەس.
اسىرەسە، «قازاقستان» بۇل باعىتتا ءتاپ-ءتاۋىر باستامالارعا قول جەتكىزىپ كەلەدى. بىراق، ول از. ءتىپتى جەتىمسىز. ءبىز از عانا فيلممەن بۇكىل ەلدى وزىمىزگە قاراتىپ، بەتىن بەرى بۇرا المايمىز. ول ءۇشىن تەرەڭ مازمۇن، ۇلتتىق بوياۋ ءھام قىزىق تا تارتىمدى وقيعالار بولۋى قاجەت.
شىندىعىن ايتۋ ءلازىم، كەشەگى جىلدارى ۇلتتىق تەلەديداردى باسقارعان تۇلعالار - س.اشىمباەۆ، ش.مۇرتازا، ك.سمايىلوۆتار تۇسىندا وسى تەلەديداردان ءارتۇرلى ەل جۇرەگىنەن ورىن العان تاماشا حابارلار كورىپ ءماز بولۋشى ەدىك. سولاردىڭ كوبىسى وسى كۇنى جوعالىپ كەتتى.ۇمىت بولدى.
ارينە، ءار زامان ءوزىنىڭ جاڭا يدەيالارىن، وزگەشە باعدارلامالارىن العا تارتاتىنى دا راس. زامانعا، ۋاقىتقا ىلەسۋ دەگەندى ءبىز دە تۇسىنەمىز. الايدا...
مەنىڭشە، قازىرگى ۋاقىتتا (اسىرەسە جاستارىمىز باتىستىق جەڭىل-جەلپى يدەولوگياعا ەلىكتەپ - سولىقتاپ وتىرعان تۇستا) تەلەديدار ارقىلى ۇلتتىڭ اسىل ءسوزىن، ۇلتتىڭ ۇلى بايلىعىن ءھام ۇلتتىڭ ايبار بولار قۇندىلىقتارىن شەگەلەپ تۇرىپ ايتا الار اعا بۋىنعا كوبىرەك ارقا سۇيەۋ كەرەك-اق. باسقا سالاعا بويلاپ بارماي-اق قويايىن، ەڭ بولماسا ادەبيەت - ونەر سالاسىنداعى كوزى ءتىرى، ەركىن ويلى، تۇلعالى ازاماتتارىمىز – ءا.نۇرپەيىسوۆ، ش.مۇرتازا، س.قيراباەۆ، ت.كاكىشەۆ، ش. ەلەۋكەنوۆ، ب.تولەگەنوۆا، ءا.تارازي، ءا.كەكىلباەۆ، ا.ءاشىموۆ، س.ورازباەۆ، ن.ىقتىمباەۆ، ءا.ساراي، ق.سالعارا، د.يسابەكوۆ، ت.ابدىك، ت.مەدەتبەك، ت.ب. اعىنان جارىلا، ەل الدىندا سىر - سۇحبات قۇرسا، بۇل ۇلكەن ونەگە مەكتەبى بولار ەدى. بۇعان عىلىم جانە ساياسات سالاسىنداعى ەركىن ويلى، ايتارى سالماقتى سەركەلەردى قوسىڭىز.
ءتىپتى سونداي باعدارلامالاردى ساپالى جازىپ الىپ، كورەرمەنگە ءجيى-ءجيى قايتالاپ كورسەتىپ وتىرسا، ناعىز تاربيە مەكتەبىنە اينالماس پا!
***
ۇلت تەلەديدارى وسى كۇنى ەڭ الدىمەن تۋعان ەلىن، ياعني ۇلتىنىڭ تاعدىرىن ويلاعانى ابزال.
قازاق تەلەديدارىن قازاقىلاندىرۋدىڭ ەڭ توتە جولى، بىزدىڭشە، ۇلتتىق اسىل دا قىمبات قۇندىلىقتاردى مولىنان ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى.
ونى جالعىز عانا جالاڭ حابارلار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى تۇبەگەيلى شەشە الماسپىز. وسى رەتتە تەلەفيلمدەردىڭ ءرولى زور ەكەنىن ايتا كەتۋ ءلازىم.
قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى تۋرالى كوپ سەريالى فيلم-حابارلار ۇيىمداستىرىلسا، قۇبا-قۇپ! بۇنى ارينە، وتە قىزعىلىقتى، ەل كورەتىندەي ەتىپ جەتكىزە ءبىلۋ جاعىنا باسا نازار اۋدارماي بولمايدى.
قازاقتىڭ وتكەن تاريحى مەن بۇگىنگىسىن بايلانىستىرا تەرەڭ مازمۇندى سۇحبات-فيلم بەرىلەتىن بولسا، قانداي عانيبەت! الدىمىزدا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ 550-جىلدىعى اتالىپ وتىلەدى. ءتىپتى بولماسا وسى تاقىرىپ اينالاسىندا كەڭىنەن تولعاپ، جىل بويى كورسەتىلەر دەرەكتى فيلم تۇسىرسە دە دۇرىس بولار ەدى.
اسىرەسە، قازاقتىڭ باي ادەبيەتى مەن ونەرى تەلەديدار ارقىلى مولىنان ءارى جان-جاقتى ءسوز بولۋى قاجەت ەكەنى وزىنەن-ءوزى بەلگىلى. بۇل، جەمە-جەمگە كەلگەندە، ۇلت رۋحانياتىنا زور ىقپال ەتپەكشى.
تاعى ءبىر وي – ەگەر ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ارنالار ارقىلى قازاقتىڭ 1000 ءانى مەن 1000 كۇيىن ۇزبەي بەرىپ وتىرساق، بۇل باعا جەتپەس باستاما بولماس پا! كۇنىنە ءبىر-بىردەن ناسيحاتتاعانىنىڭ وزىندە (تاريحى، مازمۇنى، ماڭىزى، ت.ب.) بۇل حابار ەڭ كەمى 3 جىلعا جالعاسادى ەكەن. ونىڭ بەرگى جاعىندا قازاق حالقىنىڭ 100 توم بولىپ شىققان اۋىز ادەبيەتىنىڭ اسىل قازىناسى تاعى دا كەزەك كۇتىپ تۇر.
ايتپاقشى، وسى 100 تومدىق اڭىز-داستاندار مەن جىر-ەرتەگىلەر نەگىزىندە نەگە كوركەم فيلمدەر تۇسىرمەسكە! دايىن كينوستسەناري ەمەس پە!
جالعىز ول عانا ەمەس، وسى كۇنى ۇلتىمىز ءۇشىن مول رۋحاني ولجا سالىپ كەلە جاتقان جازۋشى-اقىندارىمىزدىڭ، دراماتۋرگتەرىمىزدىڭ كەسەك-كەسەك كوركەم تۋىندىلارىن دا تەلەديدار تىلىندە ناسيحاتتاپ، بۇگىنگى كورەرمەنگە جەتكىزۋ اسا قاجەت ءىس! (تەلەتەاتر ۇيىمداستىرىپ جاتسا، ءتىپتى جاقسى باستاما بولماق.)
مىنە، ۇلتتىق يدەولوگيا دەگەندە وسىنى الدىمەن قولعا الۋ اسا ماڭىزدى.
قىسقاسى، ۇلتتىڭ جاس ۇرپاعى وسى باستان ىزگىلىكتى، يبالى، تاربيەلى بولىپ ءوسسىن دەسەك، بۇل باعىتتا مىقتاپ ويلانار كۇن الدەقاشان تۋعانىن ۇمىتپايىق. بۇل – ەل ءۇشىن، حالىق ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەس ۇلى مىندەت!
***
ءبارى دە مۇقاعالي اقىننىڭ قالامداس قارىنداسى فاريزا-قىزعا ولەڭ ارناپ، مۇڭ شاعۋىنان باستالىپ كەتتى.
اقىن-جىگىت اقىن-قىزدى ىزدەپ،وعان تەك ءوز باسىنىڭ مۇڭىن شاعۋدى مۇرات تۇتىپ پا ەدى؟
جوق، مۇلدە ولاي ەمەس.
ماقاتاەۆ، تەرەڭگە وي جىبەرىپ بايقاساق، جاڭا داۋىردەگى ۇلت ۇلدارىنىڭ نەلىكتەن مايدالانىپ بارا جاتقانىنا رەنجىگەن بولار-اق! ىرىلىكتى ۇمىتىپ، وتىرىك پەن وسەككە بارىنشا ۇيىرسەك بولىپ العان ەر ازاماتتارعا كوڭىلى قالعان-اق شىعار! سول رەنىشى – فاريزاعا ارنالعان ولەڭ بولىپ ءورىلىپتى-اۋ!
ەندەشە، قازاعىم، الدىمەن امان-ساۋ، ءتىرى بولايىق. سوسىن مايدالىقتى قويىپ، ءىرى بولايىق.
مايدا حالىقتىڭ ارمانى دا اۋدەم جەر! جەتەر بيىگى دە الاسا!
ءبىز وتە-موتە ساقتانا جۇرەر ءبىر كەساپات، مىنە، وسى بولار!
اباي.kz
