وسى ماقالانى ەلباسىمىزدىڭ: «قازاقستان ءۇشىن ەكونوميكالىق تابىستار مەن قوعامدىق يگىلىكتەردى قامتاماسىز ەتۋدىڭ وڭتايلى تەڭگەرىمىن تابۋ - ومىرلىك ماڭىزدى نارسە..»، «قازاقستان مەملەكەتى ەشقاشان، ءتىپتى ەڭ قيىن كەزدە دە ازاماتتارىن تاستامايدى. مەملەكەت ەلدىڭ دامۋىنا قاجەتتى تانىمال ەمەس شەشىم قابىلداۋعا وزىنە جاۋاپكەرشىلىك الۋدان قورىققان جوق» - دەگەن دانالىق سوزدەرىمەن باستاعىم كەلدى. وعان سەبەپ: 1997 جىلى بەكىتىلگەن «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى زاڭى» 2011 جىلى 22 شىلدەدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەرىمەن ءومىر تالابىنا ساي جاڭادان بەكىتىلگەن ەدى. ەگەر سول كەزدە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، ۇكىمەتكە وسى زاڭدى جۇيەلى جۇزەگە اسىرۋدىڭ وڭتايلى شەشىمدەرىن قاراستىرعان نورماتيۆتىك اكت، ەرەجەلەرىن بەكىتتىرىپ قولدانىسقا ەنگىزگەندە زاڭ دا ءوز قاجەتتىلىگىن اقتار ما ەدى؟.. وكىنىشكە وراي، ودان كەيىن دە ەدەل-جەدەل 2013 جىلى 13 ماۋسىم جانە 10 جەلتوقساندا وزگەرىستەر ەنگىزىلگەنىمەن  «وتانىم» دەپ كەلگەن قازاق ۇلت وكىلدەرى سەرگەلدەڭگە ءتۇسىپ، ەل اراسىندا سابىلىپ، قايتا-قايتا شەكارا اسىپ، تەك ۋاقىتشا تىركەۋگە تۇرۋمەن عانا شەكتەلىپ جۇرگەندەرىنە دە ءبىر جىل بولدى...

 الىستاعى اعايىن ءۇشىن  وگەيلەنىپ ءومىر سۇرگەنشە، ءوز ەلىندە، ءومىردىڭ ماڭدايىنا جازعانىن كورۋ –  تاعدىردىڭ جازۋ بولىپ تابىلادى. اتا جۇرتىنا جەدەل جەتۋدى ارمانداعان ىنتالى قاۋىم –    وزبەكستان، قىتاي، موڭعوليا ەلىندەگى ۇرپاق تاعدىرى الاڭداتقان ەتنيكالىق قازاق وكىلدەرى. ايتالىق: موڭعوليا ەلىندە ءبىر دەموگراف عالىم، ۇلتى موڭعول ايەل انگليا ەلىنىڭ عالىمدارىمەن بىرلەسىپ كوپ جىلدارى جۇرگىزگەن زەرتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە، موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە «قازاق دەگەن ۇلت الەمدەگى بىردەن-ءبىر تەگى تازا، قۇت-بەرەكە، ىرىس دارىعان ەل. قالعان قازاقتارعا بار جاعدايدى جاساپ، ەلدەن كوشىپ كەتۋلەرىنە جول بەرمەڭىز، ولارمەن بىرگە ەل مەن جەردەن قۇت-بەرەكە كەتەدى» دەپ جازىپتى.

سول موڭعوليا ەلىندە اقش-تا، جاپونيادا، كورەيادا، رەسەيدە ت.س.س. شەت مەملەكەتتەردەن ءبىلىم الىپ دوكتورلىق اتاق قورعاپ، ءار ەلدە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن اسا بىلىكتى مامان يەلەرى دە بار. سولاردى ءوز ەلىمىزگە الدىرىپ، پايدالانۋدى ۇكىمەت ءوزى قولعا السا يگى ءىس بولار ەدى. 

 كەزىندە 1965-1970 جىلدارى سەمەيدەن موڭعوليا ەلىنىڭ بايان-ولگەي ايماعىنا جەتكىزىلگەن اقباس سيىرلار مەن قازاقي قويلاردىڭ سانىن بايان-ولگەي، قوبدا ايماعىنىڭ قازاقتارى بۇگىندەرى قانشاما ميلليونعا جەتكىزدى؟..  3 ميلليونعا جۋىق حالىق تۇراتىن موڭعوليا ەلىندە قازىر 60 ميلليون مال سانى بار.

ەندەشە، كوشىپ كەلەمىن دەگەن ءار ءبىر وتباسىنا 15-20 باس قوزى-لاق، 5-10 باس تاي مەن باسپاق جانە جەكە كولىكتەرىمەن  شەكارا اسىپ كەلۋ جاعدايىن رەسەي ەلى مەن قازاق ەلىنىڭ ۇكىمەتى كەلىسىپ شەشسە، كەلگەن اعايىندار ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورىپ، 2050 جىلدارى قازاق ەلىنىڭ مال باسىن ميلليونداپ ەسەلەۋمەن بىرگە ادام سانىن دا كۇرت وسىرۋگە ءوز ۇلەستەرىن قوسار ەدى.

 ال، بۇگىنگى قولدانىستاعى زاڭنىڭ سولقىلداق تۇستارى، باسقارۋدىڭ ارا جىگى، جاۋاپكەرشىلىگىنە بايلانىستى تۇركيا ەلى ارقىلى سامولەتپەن كوشىپ كەلگەن، موڭعوليا، قىتاي، وزبەكستان، باسقا دا ەلدەردەن كەلىپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان، قولدارىنا ەلىمىزدىڭ تولقۇجاتى تيگەنىمەن قانشاما اعايىن وزدەرى كەلگەن ەلدەرىنە بارىپ تۇرىپ جاتقاندارىنا 10-20 جىل بولعانىن ەندى   وزدەرى مالىمدەپ، جازا باستادى. بۇل – قازىرگى كەزدەگى كوشى-قون ۇردىسىنە جاۋاپتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ قىزمەتىندە بەلگىلى ءبىر جۇيەنىڭ جوق ەكەندىگىن بىلىدىرەتىن جايت. 

سوندىقتان دا ۇكىمەت حالىقتىڭ كوشى-قون ءۇردىسى بويىنشا، ەلباسىمىزدىڭ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدى تىكەلەي ءوز قولىنا الۋى قاجەت ەكەندىگىن ءومىر ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر دەۋگە بولادى.

جۇمامۇرات كەڭەسۇلى 2014 جىلعى 12 جەلتوقسانداعى «قازاق» گازەتىندەگى «وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ ءحالى مۇشكىل» اتتى ماقالاسىندا: «بۇگىنگى تاڭدا، وزبەكستان قازاقتارىنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرى مۇلدەم جوق. ويتكەنى، وقۋ باعدارلامالارىنىڭ بارلىعى دا تولىعىمەن لاتىن ارپىنە كوشىپ كەتكەن. وسىنىڭ سالدارىنان كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ قالعان. جاسىراتىن نەسى بار، وزبەكستانداعى تازا قازاق ءبىر جارىم ميلليون دەپ ءجۇرمىز. قازىرگى تاڭدا، وزبەك بولىپ كەتكەن قازاقتار سانى ودان الدەقايدا كوپ. جەتپىس جىل ورىسقا تابىنعان ەدى، ەندى كەلىپ وزبەكتىڭ «ىستىق قۇشاعىنا» كىرۋدە. وسىلاي بارا بەرەتىن بولسا، ون-جيىرما جىلدا وزبەكستانداعى قازاعىم قايناعان سۋعا سالعان مۇزداي ەرىپ، وزىنەن-ءوزى جوق بولادى» - دەپ اعىنان جارىلا جازادى.

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىنا قاراستى تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى كۇلعازيرا بالتاباەۆانىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، شەتەلدەگى سانى كوپ قازاق قاۋىمى قىتاي ەلىندە تۇرادى. قازاقتار نەگىزىنەن 1955 جىلى 1 قازاندا قۇرىلعان شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى رايونىنىڭ (شۇار) سولتۇستىك باتىس وڭىرىندە تۇرادى. 2010 جىلى بۇل وڭىردە 1 418 278 قازاق مەكەندەگەن. ياعني قىتايداعى  بارلىق قازاقتىڭ 96,97 پايىزى وسىندا. التىنشى بۇكىل قىتايلىق حالىق ساناعى بويىنشا، 11 425 قازاق باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن نەكەلەسكەن. ياعني قازاقتىڭ 10 470 جىگىتى باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن ۇيلەنسە، 955 قىزىمىز بوگدە ۇلت جىگىتتەرىنە كۇيەۋگە شىققان. بۇنىڭ ىشىندە 6617 ادام حانزۋلار(قىتاي) مەن نەكەلەسسە، 4813 ادام از ۇلتتارمەن نەكەگە تۇرعان. حانزۋلىقتارمەن نەكەگە تۇرۋ سانى جونىنەن قازاقتار قىتايداعى ۇيعىر، ورىس، قىرعىز حالىقتارىنىڭ ءبارىن قوسا ساناعانداعىدان كوپ. ۇيعىرلار مەن دۇنگەندەر ءوز پروبلەمالارىن تىكەلەي بەيجىڭگە جەتكىزە الادى، قازاقتاردىڭ مۇنداي قۇقىعى جوق، ولار ءوز ماسەلەسىن ءۇرىمشى بيلىگىنە قويۋى كەرەك. 

شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ اۋىلدىق بولىگىنىڭ جەردەن ايىرىلۋ قاۋپى كۇشەيگەن.

 قازاقتار جازعى جايىلىمدارىنان ايىرىلۋدا، ولاردىڭ بايىرعى جەرلەرىن حانزۋلىقتار بەلسەندى تۇردە ساتىپ الا باستاعان. ايماقتاعى حالقى سانىنىڭ حانزۋلىقتار ەسەبىنەن جاساندى جولمەن كوبەيۋى، كادرلىق شەكتەۋلەر ارقىلى ءبارىن شەشۋ – جەرگىلىكتى حالىقتىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىر ەكەن..

مۇنداي احۋال اتام زاماننان بارلىق حالقىنىڭ 99,5 پايىزى قازاقتار بولىپ ەسەپتەلەتىن بايان-ولگەي ايماعىندا دا كورىنىس تابۋدا. ويتكەن،  سوڭعى جىلدارى ىشكى كوشى-قون بويىنشا كۆوتامەن بايان-ولگەيگە موڭعولدار كوپتەپ كوشىپ كەلىپ بيلىككە دە سولار اقىرىنداپ ورنالاسۋداكۇنى كەشەگە دەيىن ءوز بيلىكتەرىن وزدەرى جۇرگىزىپ، مامىراجاي كۇي كەشكەن وزبەكستان، قىتاي، موڭعوليا ەلىندەگى، تاعى باسقا دا ەلدەردەگى ءدىنىن، ءدىلىن، ءتىلىن، قازاقي رۋح سالت ساناسىن قاز قالپىندا ساقتاپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ قاتارى سيرەپ، جويىلىپ بارادى. سوندىقتان دا، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قازىناسى، قارا قازانىنىڭ بەتىنە تۇسەتىن قايماعىىنا ەسەپ ۇل-قىزدارىمىزدىڭ جولىن اشىپ،  ۇكىمەتىمىز   بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە اپىر-توپىر ۇيىمداسقان تۇردە كوشىرىپ السا، ەل ەرتەڭى، مەملەكەتتىڭ مەرەيلى مۇددەسى ءۇشىن ماڭگىلىككە جالعاسار يگى ءىس بولار ەدى. بۇل قازاقتاردان ارتىق كەم قۇجاتتار تالاپ ەتىلمەي، شەت ەلدە تۇرعان اۋىلىنان ەسەپ ايىرىسىپ شىققان، شەت ەلدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىكتەرى مەن كونسۋلدارىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قونىستانۋعا العان كۋالىكتەرى نەگىزىندە ءۇش ايدىڭ ىشىندە   جەڭىلدەتىلگەن تۇردە ازاماتتىققا قابىلدانسا قۇپ بولار ەدى. 4-5 جان سانى بار ءبىر وتباسى بارلىق قۇجاتتارىنا اۋدارما جاساتىپ، نوتاريۋسپەن كۋالاندىرۋ ءۇشىن 18-20 مىڭ تەڭگە تولەيدى. ەگەر ولارعا ءبىرىنشى كەزەكتە ىقتيارحات بەرىلسە، ول وتباسى ەكى قايتا شىعىندالماق. «وتانىما تۇراقتى تۇرامىن، ازاماتتىق الامىن» دەپ كەلگەن قازاققا نە ءۇشىن ىقتيارحات بەرۋ قاجەت ەكەنى دە تۇسىنىكسىز. ەل ەرتەڭى مەن مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسىن ويلاساق، شەتەلدىكتەرگە دە ىقتيارحات شەكتەۋلى تالاپتارعا ساي بەرىلۋى كەرەك.

سونداي-اق: ءوز ەركىمەن ءۇش ايدىڭ ىشىندە ازاماتتىق العان قازاقتارعا ارى قاراي ۇكىمەت تاراپىنان كورسەتىلەتىن كومەكتەر ىشكى كوشى-قون زاڭى اياسىندا رەت-رەتىمەن، جەرگىلىكتى حالىقپەن تەڭ دارەجەدە جۇرگىزىلسە;

 جاستارى قايتا دايارلاۋ كۋرستارىنان ءوتىپ، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلسە;

ء وز كاسىپتەرىن جالعاستىرار مۇمكىندىكتەر، جەڭىلدىكتەر جەڭ ۇشىمەن جالعاسپاي، دەلدالسىز تىكەلەي وزدەرىنە تيسە;

ۇكىمەت وتكەننەن ونەگە الىپ، ۇلى ءىستىڭ باسىنا ۇلتى ءۇشىن ۇلاعاتتى قىزمەت جاسايتىن ۇلت جاندى كادرلاردى تاڭداسا;

وبلىستاردا كوشى-قون ۇردىسىمەن جەكە اينالىسىپ جۇيەلى جۇمىس جاسايتىن باسقارمالار جەدەل جاساقتالىپ وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەن «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىن ىسكە اسىرۋعا ات سالىسسا –  نۇر ۇستىنە نۇر بولىپ، كوش تە كولىكتى بولار ەد. ەل دە، ەلباسى دا كوش ماسەلەسىنە كوپ الاڭداي بەرمەس ەدى.

قۇرمەتبەك سانسىزبايۇلى، ساياساتكەر، كوشى-قون ءۇردىسىن زەردەلەۋشى

الماتى وبلىسى. تالدىقورعان قالاسى.

Abai.kz