ۇلتتىق بولمىس ونە بويىنان كورىنىپ تۇراتىن  تۇلعالار بارى قۋانتادى. كەڭەستىك قازاقستان تاريحىندا ءوزiن جۇرت كوزiنشە: “ اعايىن! مەن ۇلتشىل قازاقپىن!”  دەپ جاريالاعان تۇڭعىش قازاق – حاسان ورالتاي ەدi, - دەگەن جازۋشى سماعۇل ەلۋبايدىڭ ءسوزى بەكەر ايتىلماسا  كەرەك.

حاسان قاليبەكۇلىنىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى مەن قوعامدىق كوزقاراسى ايقىن بولدى. ول قازاقتارعا قاتىستى كەز كەلگەن ماسەلەگە ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قارايتىن جانە ونى دارiپتەيتiن. ءومىرىنىڭ سونعى كەزەڭىنە دەيىن ءارى ءوزى جازعان، ءارى ءوزى ۇيىمداستىرعان ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى قازاققا پايدالى، قازاققا قاتىستى، قازاقتىڭ وتكەنى مەن كەلەشەگى ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەرگە ارنالدى. تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك ماسەلەسى ەش ۋاقىتتا جادىنان ءبىر ءسات تە قالماعان، ماڭگى ۇستانىمى بولدى.

حاسان ورالتاي – «ازاتتىق» راديوسى قازاق بولىمشەسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى، بەلگىلى جازۋشى، جۋرناليست، تاريحشى، اۋدارماشى، رەداكتور، شەتتەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ كورنەكتى وكىلى، بۇگىنگى تۇرىك الەمىنە تانىمال قوعام قايراتكەرى، ون ءتورت كىتاپتىڭ، جۇزدەگەن ماقالالاردىڭ اۆتورى.  حاسان ورالتاي قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىن تەرەڭ ۇعاتىن، قاسيەتىن بىلەتىن، قانشا قيىنشىلىق كورسە دە مۇقالمايتىن، قازاعىنىڭ جارقىن بولاشاعىنىڭ تولىق دەربەستىگى مەن شىنايى تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ايانباي كۇرەسكەن اسقار تاۋداي ازامات.

حاسان ورالتاي سانالى تۇردە جالپىتۇرiكتiك يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات ەتتi.  «بيiك تۇركەلi» قوعامىن ۇيىمداستىرىپ، مۇستافا شوقاي مەن ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ جولىن ۇستاندى. بۇكiل قازاقستاندا يدەياسىن جاڭعىرتۋ بىلاي تۇرسىن، اتىن ايتۋعا قايمىعاتىن بiرتۇتاس «الاش» يدەياسىن باستى تۋ ەتiپ الدى. بۇل يدەيا، بۇل ماقسات حاسان ورالتايعا جايدان-جاي كەلە سالعان جوق. اكەنىڭ بەرگەن ۇلتتىق رۋحتى تاربيەسى، باسقا ەلگە كەلىپ، ءوز تەگىمىزدى ۇمىتپايىق، تەك قۇلقىننىڭ قامىن ويلاپ جۇرە بەرەمىز بە دەپ، سول  تۇركياعا كەلگەن 1954 جىلدان باستاپ-اق جان-جاقتى  بايلانىستار ورناتىپ،  وزدەرىنىڭ قازاق ەكەندىكتەرىن ۇمىتپاۋعا تىرىسىپ باقتى. سونىڭ ناتيجەسىندە از ۋاقىت ىشىندە، اراعا ءۇش جىل سالىپ، 1957 جىلدىڭ 9-قىركۇيەگىندە   يزميردە شىعاتىن «Ege Ekspress» گازەتىندە يزميرلىك جۋرناليست وزدەمىر اتالان ەكەۋى «گيمالاي داستانى» اتتى 40 كۇنگە سوزىلعان تىزبەكتى ماقالالارى شىعادى.  بۇل ماقالا – حاسان ورالتايدىڭ العاشقى ماقالاسى بولاتىن. اتالعان ماقالانىڭ ءبىر بولىگى قازاقستاندا بەلگىلى تۇركولوگ فادلي ءاليدىڭ اۋدارۋىمەن 1994 جىلى «پاراسات» جۋرنالىندا شىقتى. بۇل ماقالادا كوممۋنيستەرگە قۇل بولعانشا، سوعىسىپ ءجۇرىپ، قاسقايىپ ولەيىك. بودان بولعانشا، ۇرپاعىمىزدى ەركىن، ازات ەتەيىك دەگەن ماسەلەلەرگە كەڭىنەن توقتالعان. سونىمەن بىرگە بوسقان ەلدىڭ كورگەن ءتۇرلى اۋىرتپالىقتارىن تۇسىندىرە جازادى.

ال، قالامگەردىڭ العاشقى كىتابى –  «ەركىندىك جولىندا شىعىس تۇركىستان قازاق تۇرىكتەرى»(1961). كىتابىنىڭ العى سوزىندە ءوزىنىڭ ماقساتىن ناقتى تۇسىندىرەدى. ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس، وتان مەن ۇلتىم ءۇشىن كۇرەس قاسيەتتى پارىزىمنىڭ ءبىرى دەپ كورسەتەدى. وسى كەزەڭدە قالامگەر «بۇيۇك تۇركەلى»  جۋرنالىن شىعارا ءجۇرىپ، 1963 جىلى ءساۋىر ايىندا ساليحلى قالاسىنىڭ قۇرتۇلۇش ماحاللەسىندە، ياعني قاليبەك حاكىمنىڭ ۇيىندە « تۇركىستاندىقتاردىڭ مادەنيەت جانە جاردەمدەسۋ ۇيىمى قۇرىلدى. بۇل قوعامنىڭ اتى ايگىلى ماعجان جۇماباي «تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي» دەپ سيپاتتاعانىنداي ۇلى تۇركىستان دەگەن تۇرىكتىڭ ەجەلگى وتانىمەن اتتاس قويىلدى. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار حامزا ۇشار، سول كەزدە بەلسەندى جاس قالامگەر رەتىندە اتاعى شىعا باستاعان حاسان ورالتاي دا بولدى. ول ءوزىنىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى ەستەلىگىندە [1.ب.177] بۇعان تولىق مالىمەت بەرگەن. ساليحلى قالاشىعىنداعى بۇل قوعامنىڭ ماقساتى ارتتا قالعان وتاندى تانىتۋ، قازاقتىڭ جادىندا قالعان مادەني، تاريحي جانە الەۋمەتتىك قازىنالاردى، تۋىندىلاردى جيناۋ، كىتاپ، جۋرنال باسىپ شىعارۋ، الەم جۇرتشىلىعىنا جايۋ جانە سونداي مالىمەتتەردى جينالىستاردا،  كونفەرەنتسيالاردا تەرەڭدەتۋ، دامىتۋ، كەلەر ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ.  ول ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن زەرتتەۋ ءبولىمى، دايارلىق ءبولىمى، ءباسپاسوز-كىتاپ ءبولىمى، فولكلور  بولىمدەرىنىڭ اتقاراتىن مىندەتتەرى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالادى. ساليحلى قالاشىعىنداعى بۇل قوعام جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارىنا، جەرگىلىكتى بۇكىل ساياسي پارتيالارعا جانە سونداعى بەلگىلى ادامدارعا تۇركىستان جانە قازاقتار جونىندە مالىمەت بەرىپ وتىرعان. قازاقتار جونىندە مالىمەت بەرۋگە ارنالعان سونداي ءبىر كونفەرەنتسياعا جالپى تۇرىك الەمىنە ايگىلى تاريحشى عالىم، باۋىرلاس باشقۇرت حالقىنىڭ پاراساتتى پەرزەنتى  احمەت زاكي ءۋاليدي توعان (1890-1970) ساليحلىعا كەلىپ، ءوزىنىڭ بۇل جولدا ماقساتتاس-مۇددەلەس ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىردى.

حاسان ورالتايدىڭ العاشقى كىتابى شىققاننان كەيىن تۇركياداعى جالپى زيالى قاۋىمىمەن بىرلەسىپ، ح.ورالتايدىڭ باسشىلىعىمەن «بۇيۇك تۇركەلى» جۋرنالى 1962 جىلى جارىق كوردى. ءبىر نازار اۋدارارلىعى، مۇقاباسىنا «TANRI TURKU KORUSUN» - ءتاڭىرى تۇرىكتى قورىسىن، « Hira dagi kadar Musluman – Tanri dagi kadar Turkuz» – مەككە قالاسىنىڭ جانىنداعى حيرا تاۋىنداي مۇسىلمان، ۇلانبايتاق قازاق جەرىندەگى ءتاڭىرى تاۋىنداي تۇرىكپىز، «Ne Mutlu Turkum Diyene!» -  تۇرىكپىن دەۋ قانداي باقىت!-دەپ جازىلعان. بۇلاي جازۋى جۋرنالدىڭ ءمانىن ودان دا تەرەڭدەتە تۇسپەك. تۇرىك- قازاق، قازاق-تۇرىك دەگەن ۇعىمداردىڭ ءبىرتۇتاس ەكەندىگىن كورسەتەدى. بەلگىلى كوپتەگەن سەبەپتەرگە بايلانىستى اتالعان جۋرنالدىڭ ون سانى عانا شىعادى.  ايتسە دە كوپتەگەن ماسەلەردى قامتىپ، قالامگەر سوڭعى نومىرىندە «بۇيۇك تۇرىكشىل تۇركىستان شايىرى: ماعجان جۇماباي» دەگەن اتپەن ماقالا جاريالايدى. بۇل ماقالادا ماعجان جۇمابايدىڭ «جاۋىنگەردىڭ جىرى» اتتى تولعاۋىن تۇرىكشە تۇسىندىرە وتىرىپ، ەلگە قىزمەت كورسەتۋدەن قايتپايتىندىعىن، جالعاستىرا بەرەتىندىگىن مالىمدەگەن.  وسى تۇستا ايتا كەتەرلىك حاسان ورالتاي 1965 جىلى يزميردە تۇرىك تىلىندە «بۇيۇك تۇرىكشى ماعجان جۇمابايۇلى» دەگەن اتپەن كىتاپ  شىعاردى. كىتاپتا ماعجاننىڭ «وت»، «مەن كىم؟»، «ساعىندىم»، «تۇركىستان»، «الىستاعى باۋىرىما» ت.ب. ولەڭدەرىنە تۇرىكشە تۇسىنىك بەرەدى. اتالعان كىتاپ سول كەزدە شەت ەلدەردە ماعجان تۋرالى جازىلعان تۇڭعىش كىتاپ بولاتىن. اۆتور كەيىنىرەكتە بۇل كىتاپتىڭ ىشىندەگى «تۇركىستان» ولەڭىنىڭ سوڭعى بەس شۋماعىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن كورمەگەندىكتەن قىسقارتىلىپ قالعاندىعىن وقىرمانعا  ەسكەرتتى. ايتسە دە، سول كەزەڭدە قازاق اقىنىنىڭ تۇرىكشىلدىك يدەياسىن تۇركياعا تانىتۋ ۇلكەن ەڭبەك ەدى.

1963 جىلى ىستانبۇلدا «تۇركيا تۇرىكشىلەر ۇيىمى» دەگەن ۇلكەن ءبىر ۇيىم قۇرىلادى. ونىڭ باستىعى حۇسەيىن نيحال اتسىز سايلانادى. ال، سول ۇيىمنىڭ يزميردەگى ءبولىمىنىڭ باستىعى حاسان ورالتاي بولادى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1965 جىلدىڭ شىلدە ايىندا  «Komunizmle Savas»، ياعني «كوممۋنيزممەن سوعىس» اتتى گازەت شىعارادى، ارتىنان جۋرنال بولىپ وزگەرەدى. بۇل گازەتتىڭ ماقساتى ايقىن ەدى. ۇلتشىلدىق، تۇرىكشىلدىك، ءدىننىڭ ۇلتشىلدىقتىڭ اجىراماس بولىگى، ىرگەتاسى تىرەك ەكەنىن اشىق ايتقان. جۋرنالدىڭ 14-سانىندا  «الاش ءانى» دەگەن اتپەن الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ ءانۇرانىن تۇرىكشە تۇسىنىگىمەن باسقان. بايقاساق، شىعىستۇركiستاندىق ۇلت-ازاتشىلار مەن الاششىلار اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستىڭ دالەلi دە وسى بولسا كەرەك. وتانشىلدىق، تۇرىكشىلدىك، الاششىلدىق يدەيالارىنا ءتۇرلى قارسىلىق، قيىنشىلىقتارعا قاراماستان حاسان ورالتاي ءوزىنىڭ ۇلتىنا دەگەن قىزمەتىن ءبىر ءسات تە توقتاتقان ەمەس. شەت ەلدەردە «قازاق تۇرىكتەرى» دەگەن تاقىرىپتا  ءتۇرلى ماقالالار، كىتاپتار شىعارىپ، العاش قالام تەربەگەن ازامات. 1973 جىلعا دەيىن  باتىستا «الاش» تۋرالى مالىمەت جوقتىڭ قاسى بولاتىن. بۇل تاقىرىپتا احمەت زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ كىتاپتارى مەن مۇستافا شوقايدىڭ كەيبىر ماقالالارىندا قىسقاشا ءسوز بولدى. ال، قازاقستاننان مالىمەت الۋ مۇمكىن ەمەس جاعدايدا ەرلىك كورسەتىپ، «الاش»، «الاشوردا» تۋرالى ءسوز ايتۋ، كىتاپ شىعارۋ قىرۋار ەڭبەكتى تالاپ ەتتى. سوعان قاراماستان حاسان ورالتاي  1973 جىلى ىستامبۇل قالاسىندا «الاش – تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ۇرانى» اتتى كىتابىن شىعاردى.  اتالعان كىتاپتا «الاش» دەگەن اتاۋدىڭ تاريحى مەن ماعىناسىن، الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتى تۋرالى مالىمەت بەردى. سونىمەن بىرگە الاش مۇراتتارى جولىندا قىزمەت ەتكەن ازاماتتاردىڭ ءبىر توبى  جونىندە ءسوز قوزعادى.  اۆتور بۇل كىتابىنىڭ  كەمشىلىكتەرى بار ەكەندىگى، ايتسە دە سول كەزەڭدە قۇندى ەڭبەك بولعانىن، ءالى دە ماڭىزىن جويماعاندىعىن، الاش قيمىلى، الاشوردا ۇكىمەتى  تۋرالى زەرتتەۋگە تۇرتكى بولعاندىعىن، كىتاپتىڭ اتىنىڭ ءوزى ناعىز تۇركىستانشىلدىقتى، تۇرىكشىلدىكتى  كەيىنگى باسىلىمداردا اتاپ ايتتى. «الاش» تۋرالى زەرتتەۋلەردى حاسان ورالتايدىڭ كىتابىنان كەيىن تۇركيانىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ح. نيحال اتسىز،  پروف.در. مەحمەت ەروز، مەحمەت الي يۋرۋك («الاش» دەگەن ماقالاسىندا جيحانشا دوسمۇحامەدۇلى تۋرالى توقتالعان) ، پروف.در. احمەت بيجان ەرجىلاسۇن سىلتەمە بەرە وتىرىپ، كوپتەگەن مالىمەتتەرگە توقتالا وتىرىپ جالعاستىردى.  بۇل يدەيالاردى حالىققا تاراتىپ، تانىستىرعاندا ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى حاسان ورالتاي ر.بوگەنباي، ە.قاشقارلى، ن.قازانلى دەگەن بۇركەنشىك اتتارمەن ماقالالارىن جاريالاپ وتىردى. ودان كەيىنگى «ازاتتىق» راديوسىنا كەلگەن ۋاقىتتا دا ۇلتشىل-تۇرىكشىل ماقساتتاعى ىستەرىن ءبىر ساتكە دە توقتاتقان جوق. مۇرات-ماقساتىنىڭ اۋقىمىن ودان دا كەڭەيتە ءتۇستى. سوناۋ شىعىس تۇركىستاننان مىڭداعان قيىنشىلىقتاردى باستان كەشىرىپ، ارنايى جوعارى ءبىلىم الماي-اق ، ۇلتى ءۇشىن، قازاعى ءۇشىن، تۇرىكشىلدىك ءۇشىن  باتىستاعى تۇلعالاردىڭ الدىڭعى قاتارلىلاردىڭ ءبىرى بولۋ ەرەن ەڭبەكتىڭ، تۋا ءبىتتى ۇلتشىل رۋحتىڭ جەمىسى بولار. وسى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قازاق بولىمىنە باستىق بولىپ قابىلدانار الدىندا كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ الدىنا كەلگەندە: - قايدان وقىدىڭ؟ – دەگەندە، «اباي شىققان دالادا وقىدىم» -  دەپ جاۋاپ بەرەدى. كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى: وقىماعان ادام وسىنشا ەڭبەكتى قالاي جازادى؟  ءسىز شەت ەلدەردە «قازاق» جانە «الاش»  اتىمەن تۇڭعىش كىتاپ جازعان تۇڭعىش قازاقسىز. بۇگىنگە دەيىن تاريحتا تۇڭعىش رەت «قازاقشا-تۇرىكشە سوزدىك» اۋدارىپ باستىرعانسىز... جۋرنال، گازەت شىعارىپسىز، كوپتەگەن ماقالالار جازىپسىز. وسىنىڭ ءبارىن قالاي ىستەۋدەسىز؟ – دەگەنگە: «ۇلتشىل بولعاندىقتان ۇلتتىق سانا-سەزىمىمنەن ءنار-كۇش الىپ ىستەيمىن. وتانىما، ۇلتىما قىزمەت ەتۋدى ماقسات ەتۋدەمىن» - دەگەن  ادالدىعىنا، شىنايلىعىنا، ۇلتشىلدىعىنا قانداي ادام ءتانتى بولماس.

قورىتا ايتقاندا، الاششىل قايراتكەر حاسان ورالتاي بۇدان كەيىن دە ءوزىنىڭ ۇلتى ءۇشىن، قازاعى ءۇشىن، جالپى تۇركى جۇرتى ءۇشىن كۇرەسىن توقتاتقان جوق. بىرنەشە كىتاپ، كوپتەگەن ماقالالار جازدى. « شالعايدا ءجۇرىپ قالام تەربەسەك تە ءتۇبى ءبىر تۇركى حالقى مەن قانى ءبىر قازاق ۇلتىنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاۋعا كۇش سالىستىق. اتا جۇرتىمىزدىڭ وتكەن، جۇرگەن ىزدەرى ءوشىپ قالماسا ەكەن، تاريحى تەرىس تاڭبالانباسا ەكەن دەپ جانتالاستىق. ۇلت بويىندا ويناعان ورلىك پەن ەرلىكتى تانىتۋعا تىرىستىق...   ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىمنىڭ ناتيجەسى ۇلتتىق ادەبيەت دەگەن الىپ دۇنيەدەن ءوز ورنىن تاپقانى دەپ تۇسىنەمىن»، - دەگەن  حاسان ورالتايدىڭ ءوز سوزىمەن تۇيىندەسەك.

باعيلا تورەبەكقىزى،

قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشى.