قازاقتىڭ ۇلى ۇستازى مەن ورىستىڭ ۇلى اقىنى: ەكەۋىنە كورسەتىلگەن قۇرمەت بىردەي مە؟

قوستاناي وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانى ىبىراي التىنسارين ەسىمىن العان. وبلىس ورتالىعىندا ىبىراي التىنساريننىڭ مەموريالدىق مۇراجايى بار. ارقالىقتاعى پەداگوگيكا ينستيتۋتى ۇلى ۇستاز ەسىمىمەن اتالادى. قالاداعى اعارتۋشى نەگىزىن قالاعان ىبىراي التىنسارين اتىنداعى دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ-ينتەرنات شاكىرتتەر تاربيەلەۋدە. قوستاناي قالاسىنداعى وسى قازاق مەكتەبى قانشاما تۇلەكتى تاربيەلەپ شىعاردى. ولاردىڭ ىشىندە مينيسترلەر دە، اكادەميكتەر دە، اقىن-جازۋشىلار دا، باسقا ماماندىق يەلەرى دە از ەمەس. ءىلياس وماروۆ، سەركە قوجامقۇلوۆ، بەيىمبەت مايلين، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، تەمىربەك دارحانباەۆ سەكىلدى كورنەكتى قايراتكەرلەردىڭ وسى مەكتەپتى بىتىرگەنىن قوستانايلىقتار ورىندى ماقتان ەتەدى. مەكتەپتىڭ اتاقتى تۇلەكتەرى تۋرالى ءبىر عانا وقۋ ورداسىنىڭ وزىنەن تۇتاس ءبىر توم جازىپ شىعۋعا بولار ەدى.

الايدا، وسى مەكتەپ جانىنداعى ىبىراي ەسكەرتكىشى كوپشىلىك كوڭىلىن كونشىتپەيدى. تومەن قاراپ تۇرعان اعارتۋشىنىڭ شوقشا ساقالىنىڭ ۇشى سىنىپ تۇسكەن. اعارتۋشى وتىرعان تۇعىر دا وتە الاسا. قوستانايدا ۇلى اعارتۋشىنىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشى بوي كوتەرۋى كەرەك دەگەن پىكىرلەر كوپتەن ايتىلىپ كەلە جاتسا دا، بيلىككە داۋىستارى جەتپەي جاتىر.

قازاقتىڭ ۇلى اعارتۋشىسىنىڭ بەيىتى دە جاپادان جالعىز جەتىمسىرەپ تۇر. جاپانداعى جالعىز مولا نە جول توسقان قاراقشىنىڭ، نە جىنىن قاققان باقسىنىڭ مولاسى بولۋى مۇمكىن. ابايدىڭ: «مولاسىنداي باقسىنىڭ جالعىز قالدىم، تاپ شىنىم» دەگەن جولدارى بار. ىبىراي مازارى دا ءدال وسى كەپكە ۇشىراپ تۇر.

بەلگىلى عالىم ءانۋار دەربىسالين «ىبىراي التىنسارين» دەپ اتالعان ەڭبەگىندە: «ىبىرايدىڭ ارعى اتالارى قازاق شەجىرەسى بويىنشا قىپشاقتىڭ التىباس دەگەن ارىسىنان تارايدى. بالقوجاعا بايلانىستى ساقتالعان ورىس تىلىندەگى دەرەكتەردە ۇزىن قىپشاق رۋى دەگەن اتاۋلار دا كەزدەسەدى. بىراق مۇنىڭ قايسىسىندا دا قاتە جوق. ۇزىن – التىباستان ارعى بۋىن. مۇنىڭ جالپى كەستەسى مىناداي: قىپشاقتان بۇلتىڭ، ۇزىن، تورى، كولدەڭەن، قارابالىق. ۇزىننان التىباس، التىس. التىباستان قارامان، قارماس. قاراماننان تىنەي. تىنەيدەن جانبولدى، قۇندىز. قۇندىزدان كوبەك. كوبەكتەن اجىعۇل. اجىعۇلدان جاناق، شابىنتاي. جاناقتان تاستەمىر. تاستەمىردەن جاڭبىرشى. جاڭبىرشىدان قانقوجا، بالقوجا. بالقوجادان التىنسارى، قوشان. التىنسارىدان ىبىراي، قوشاننان وسپان، ومار تۋادى ت.ب.» (الماتى: «اردا» باسپاسى، 2005 ج.10 بەت),– دەپ جازادى.

عالىم بالقوجا شامامەن ءحۇىىى عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىندا تۋعان، 1859 جىلدىڭ كوكتەمىندە، جاسى جەتپىستەن اسقاندا قايتىس بولعان دەيدى. بالقوجا ولەرىندە توبىلدىڭ وڭ جاق بەتىندەگى قىستاۋىنىڭ قاسىنا، سول اراداعى شاعىن توبەشىككە جەرلەۋدى وسيەت ەتەدى. ءا.دەربىساليننىڭ جازعانىنا قاراعاندا، ىبىراي شىلدە (1859) ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنە دەيىن اتاسىنىڭ بەيىتىن سالىپ بىتىرگەن. اۆتور «ىبىرايدى اقتام اتالاتىن بالقوجا اۋلەتىنىڭ زيراتىنا قازاقتىڭ ەسكى ءداستۇرى بويىنشا قۇرمەتتەپ جەرلەيدى. بۇل جەر كەيىن ىبىرايدىڭ اتىمەن ينسپەكتور كولى اتالادى» – (214 بەت) دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ىبىراي قايتىس بولعاننان كەيىن ول دا وسى ارادا جەرلەنەدى.

تايعا تاڭبا باسقانداي اقيقات وسى. ىبىراي بەيىتى ورنالاسقان جەردە بالقوجا اۋلەتىنىڭ باسقا دا بەلگىلى كىسىلەرى جەرلەنگەن. الايدا، كەشەگى تىڭ يگەرۋ جىلدارىندا قازاق زيراتى تونالعان، قۇلپىتاستارى جوعالعان، اتا-بابا بەيىتى جىم-جىلاس تەگىستەلىپ، ۇستىنەن سوقا ءجۇرىپ، ەگىن ەگىلگەن. وكىنىشكە قاراي زيراتقا دەيىن اسفالت جول سالىنىپ، ءتىپتى قابىردىڭ ءدال جانىنا اسفالت جول توسەلگەن، سوندىقتان بۇل جەرگە كولىكتەرمەن سىرتتان كەلۋشىلەر كوپ.ولار جۇرگەن جەرلەرىن بىلعاپ كەتەدى. ال مازاردىڭ سىرتى قورشالماعان.

«قازىرگى ۇرپاقتىڭ پارىزى وسى بەيىت جانىنا ارنايى بەلگى تاس ورناتىپ، وعان بالقوجا ءبيدىڭ، ونىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارىنىڭ اتى-جوندەرى تاسقا قاشالىپ جازىلۋى كەرەك. سوندا كەلگەن كىسىلەر دۇعا وقىپ تۇرسا دا ۇلكەن ساۋاپ بولار ەدى» - دەيدى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مەكتەپ مۇعالىمى، التىنسارين مەدالىنىڭ يەگەرى بەگەن كوپەشەۆ.

«بۇل – ۇلى ۇستازدىڭ ارۋاعىن قورلاۋ، ىبىراي مەكتەبى تۇرعان جەردىڭ ءدال قاسىنان جەر جەتپەگەندەي پروكۋراتۋرا عيماراتىن، ءتىپتى كەز كەلگەن عيماراتتى سالۋ اقىلعا سيمايدى»، – دەگەن تۇرعىندار پىكىرى ەلەۋسىز قالدى. كەيىنگى كەزدە قالا ورتالىعى تارىلدى. كورىنگەن جەردە عيمارات سالاتىن اۋرۋ پايدا بولدى. ونى ءتىپتى اسقىنىپ كەتكەن دەرت دەۋگە بولادى. قالا ماڭايىندا بوس ورىن تولىپ جاتىر. ىبىراي مەكتەبى جانىنا گۇلزار ورناتسا نەمەسە سۋبۇرقاق ورناتسا جاراسار ەدى. پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن سالىناتىن قىزمەتتىك عيماراتتىڭ ورتالىقتا سالىنعانى مۇلدەم تۇسىنىكسىز.

قوستاناي قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ەسكەرتكىشى ءبىر كۇندە تۇعىردان ءتۇسىرىلدى. ونىڭ ورنى اۋىستىرىلىپ، التىنسارين كوشەسى بويىنداعى مەكتەپتىڭ قارسى الدىنا ورنالاستىرىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ ورنى نەگە وزگەرگەنى تۋرالى جۇرتشىلىق تاراپىنان تۋىنداعان ساۋالدارعا جاۋابىندا قالا باسشىلىعى ەسكەرتكىشتىڭ تۇعىرى جارىلىپ، ءمۇسىننىڭ دە ساقالى سىنىپ قالعانىن العا تارتقان.  بىراق، قالا باسشىلارى ونى جوندەيمىز دەگەن جەلەۋمەن باسقا ماقساتتى كوزدەگەنىن حالىققا جاريا قىلعان جوق. ويتكەنى، ەسكەرتكىش تۇرعان ورىن تەز ارادا قورشالىپ، قۇرىلىس جۇمىستارى باستالدى. كوپ ۇزاماي وبلىستىق پروكۋراتۋرانىڭ ەڭسەلى عيماراتى بوي كوتەردى. ونىڭ جوباسى ەسكەرتكىشتى ورنىنان الاردان بۇرىن الدىن الا جاسالعان ەكەن.

ىبىراي ەسكەرتكىشى وسىلاي جەتىمسىرەپ تۇرعان كەزدە قوستاناي وڭىرىندە ورىستىڭ ۇلى اقىنى الەكساندر پۋشكيننىڭ تاعى ءبىر ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. ونى رەسەيدىڭ جازۋشىلار وداعى قالاعا سىيعا بەرىپتى. اقىنعا ەڭسەلى ەسكەرتكىش وسىدان بىرەر جىل بۇرىن وبلىستاعى ليساكوۆ قالاسىندا تۇرعىزىلعان ەدى.قولادان قۇيىلعان جاڭا ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى ەكى مەتر، سالماعى 260 كەلى. ەسكەرتكىشتىڭ گرانيتتەن جاسالعان تۇعىرىن ورناتۋدى قوستاناي قالاسىنىڭ اكىمدىگى ءوز موينىنا الىپتى. رەسەي جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ۆالەري گانيچەۆ قوستاناي وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اكىمى سەرگەي كۋلاگينگە جازعان حاتىندا اقىن ەسكەرتكىشىن ورناتۋعا قول ۇشىن بەرۋدى وتىنگەن. ناۋرىز ايىندا جازىلعان حاتتا ايتىلعان سول ماسەلە جارتى جىلدىڭ ىشىندە شەشىلگەنگە ۇقسايدى.

پۋشكين ەسكەرتكىشى قالا ورتالىعىنا، پۋشكين اتىنداعى كوشەنىڭ قالالىق اكىمدىك عيماراتى ورنالاسقان تۇسىنا ورناتىلدى. ەسكەرتكىش ورناتىلعان تۇعىردىڭ ءبىر جاق بەتىنە «ا.س.پۋشكين» دەپ جازىلعان. تۇعىردىڭ ارتقى جاعىنا جانە ءبىر بۇيىرىنە اقىننىڭ «يا پامياتنيك ۆوزدۆيگ سەبە نەرۋكوتۆورنىي، ك نەمۋ نە زاراستەت نارودنايا تروپا...» جانە «نەت، ۆەس يا نە ۋمرۋ – دۋشا ۆ زاۆەتنوي ليرە، موي پراح پەرەجيۆەت، ي تلەنيا ۋبەجيت...» دەگەن جىر جولدارى قاشاپ جازىلعان بولاتىن. وسى ولەڭ جولدارى قازاق تىلىندە «ەسكەرتكىش تۇرعىزدىم مەن اسقاق شىنار، ءشوپ باسپاس ەل سوقپاعىن باستاپ شىعار...» جانە «ولمەيمىن، ماڭگى ءتىرى جانىم مەنىڭ، ءىرىپ تە شىرىمەيدى ءتانىم مەنىڭ...» دەپ جازىلىپ ەدى. بۇعان دەيىن قازاق ءتىلدى وقىرمانعا كەزىندە اقىن عالي ورمانوۆ اۋدارعان: «ەسكەرتكىش ورناتتىم مەن قولدان كەلمەس، ەل ءىزى وعان سالعان سۋىي بىلمەس» دەگەن ولەڭ جولدارى تانىس ەدى. ال مىنا ەسكەرتكىشتەگى جازبا قاي اۋدارماشىنىكى ەكەنىن بىلە المادىق. وسى تۋرالى «ازاتتىق» راديوسى ارقىلى بەرىلگەن حابارىمىزدان كەيىن (10.09.2010 ج.) اتالعان جولدار قىرىلىپ تاستالدى. بىراق، ەسكەرتكىش ورنىندا قالدى.

ەسكەرتكىشتەر – ەل تاريحى. قوستانايدا وسى وڭىردە تۋىپ-وسكەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعالارىنان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن بەيىمبەت مايلينگە عانا ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ال قالا ورتالىعىندا ناپولەون، چارلي چاپلين جانە جاننا د'اركتىڭ مۇسىندەرى قويىلعان. وبلىس اكىمدىگى بۇل ماسەلەنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىمەن، قوستاناي وبلىسىنداعى جازۋشىلار وداعىنىڭ فيليالىمەن، جەرگىلىكتى قالامگەرلەرمەن اقىلداسپاستان جەكە-دارا شەشكەنى دە قۇپيا ەمەس. بۇعان دەيىن، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا، قوستاناي قالاسىندا وعان ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى سول تۇستاعى وبلىس اكىمى سەرگەي كۋلاگيننىڭ ارنايى شەشىمى اياقسىز قالعان ەدى.

قوستانايدا ورناتىلعان پۋشكين ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورى ماسكەۋدىڭ بەلگىلى ءمۇسىنشىسى نيكولاي كۋزنەتسوۆ ەكەن، ونىڭ پۋشكيندى بەينەلەگەن مۇسىندەرى بۇعان دەيىن سلوۆەنيادا، بولگاريادا جانە سەربيادا قويىلعان.

قايراتكەرلەردىڭ ەسىمدەرىن ەستە قالدىرۋ تۋرالى قازاقستان ۇكىمەتى بەكىتكەن تۇجىرىمدامادا ولاردىڭ ەسىمدەرىن وقۋ ورىندارى مەن مەكەمەلەرگە رەسپۋبليكا بويىنشا ۇشتەن ارتىق بەرۋگە بولمايدى دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ انىق جازىلعان. ايتسە دە الەكساندر پۋشكينگە قويىلعان ەسكەرتكىشتەردى الماتى، استانا، قاراعاندى، پەتروپاۆل، ستەپنوگورسك قالالارىنان كەزىكتىرۋگە بولادى. ورال قالاسىندا اقىننىڭ ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي ەسكەرتكىشى تۇر ەكەن. قوستاناي وبلىسىنداعى ليساكوۆ قالاسىندا الەكساندر پۋشكينگە قالا ورتالىعىندا ورناتىلعان ەڭسەلى (بيىكتىگى 2 مەتر 20 سانتيمەتر) ەسكەرتكىشتى «اراي» كومپانياسى قالاعا سىيعا تارتىپتى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ورىستىڭ ۇلى اقىنى اتاۋسىز قالعان جوق. قوستاناي قالاسىنداعى ورتالىق كوشەلەردىڭ ءبىرى ونىڭ ەسىمىن يەلەنگەن. قالالىق بالالار كىتاپحاناسى دا پۋشكين اتىندا. وسى كىتاپحانادا اقىن مۇراجايى جۇمىس ىستەيدى. قامىستى اۋدانىنداعى جايىلما قوڭىسىندا اقىننىڭ قولا ءبيۋستى ورناتىلعان.

قانشاما مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، اقىن-جازۋشىلار مەن ونەرپازدار شىققان قوستاناي توپىراعىندا ەسكەرتكىشتەر از ەمەس. ولاردىڭ ءبىرازى تىڭ يگەرۋ جىلدارىنا، ءبىرازى ءتورت تۇلىككە، ءبىرازى ازامات سوعىسى مەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازا تاپقاندارعا ارنالعان. قوستاناي عانا ەمەس، كەيىنگى كەزدە ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىندا دا قاپتاپ كەتكەن ەسكەركىشتەردى كورگەندە  مىنا جىر جولدارىن جازعان ەدىم:

         ەسكەرتكىشتى از ەكەن دەپ ويلاما،

         ەسكەرتكىشتەر ءمۇسىن ەمەس جاي عانا.

         ەسكەرتكىش بار كەيبىر ەلدە ەشكىگە،

         ەسكەرتكىش بار سيىر مەنەن قويعا دا.

         تراكتورلار تۇرۋشى ەدى كەشە دە،

         تاس-تۇعىردا ەڭسەلەرى وسە مە؟

         زەڭبىرەكتەر، زىمىراندار، تانكىلەر

         ەندى بۇگىن قويىلىپتى كوشەگە.

         قالاي عانا ادام ورنىن باستى ولار؟

         كورگەن كەزدە ەكى كوزگە جاس تولار.

         قارۋلاردى اسپەتتەسەك، كەزىندە

         ادام قانىن سۋداي قىلىپ شاشتى ولار.

         قىرىلعان كوپ قاساقانا اشتىقتا،

         قىرىلعان كوپ قاندى قولدى قاستىقتا.

         ەسكەرتكىشتەر جوقتىڭ قاسى سولارعا،

         ەسكەرتكىش بار ەل باسقارعان باستىققا.

         كىسىلەر كوپ قورلىق كورگەن، اھ ۇرعان،

         ال سولارعا تىرناقتارىن باتىرعان

         ەسكەرتكىش بار قاراقشى مەن جەندەتكە،

         كىسى قانىن قارا سۋداي ساپىرعان.

         كول قىلسا دا كوزدىڭ جاسىن سورلى انا،

         ەسكە الىنباي قامالعاندار  تورعا دا،

         ەسىرگەن جۇرت، كىم بىلەدى، ءبىر كۇنى

         ەسكەرتكىشتى قويار ما ەكەن بومباعا؟!

بۇل ماقالانى جازۋداعى ماقساتىمىز، قازاقتىڭ ۇلى ۇستازى مەن ورىستىڭ ۇلى اقىنىن سالىستىرۋ ەمەس. تۋعان ەلىمىز ءۇشىن سولاردىڭ قايسىسى ماڭىزدى ەكەنىنە بيلىك باسىنداعىلاردىڭ  نازارىن اۋدارۋ عانا.

اباي.kz