«وتسەم دەدىم ومىردەن ءان ساپ قانا»
«قىزىقپاي اتاققا دا، مانساپقا دا،
وتسەم دەدىم ومىردەن ءان ساپ قانا»-, دەپ توگىلتە جىرلاعان اقىن ابەن دانابەكۇلى داۋرەنبەكوۆ اعامىز «قانىمىزعا قاعازسىز سىڭگەن» بەكزات ونەر پوەزيانىڭ قاسيەتىنە قىلاۋ تۇسىرمەي، كەرىسىنشە ونى بارىنشا قازاقى قالىپپەن كەستەلەپ، جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇبىندە تۇنىتىپ، تاۋ بۇلاعىنداي ءمولدىر قالپى وقىرمانىنا قايتا ۇسىنىپ، جىر سۇيەر جۇرتشىلىقتىڭ مەيىرىن مەيلىنشە قاندىرا بىلگەن قارىمدى قالامگەر.
اسقارالى قازاق ادەبيەتىن الىپ تەڭىزگە بالاساق، سول تەڭىزگە قۇياتىن باستاۋىن تۇنىق قاينارلاردان الاتىن جەتىسۋ ءوڭىرى ادەبيەتىندە قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرى، ءسوز زەرگەرى جۇماتاي جاقىپباەۆ ايبىنىن اسىرعان اسىل ءۇردىستى ابەن داۋرەنبەكوۆ وزىنە ءتان قازاقى ولشەم، كوركەم كەستە، شىمىر شۋماق، ۇتقىر وي، پايىمدى ءپالساپا، ۇلتتىق ۇعىممەن استاستىرسا، ابەن الەمىن وزىنە شىعارماشىلىقتا ۇلگى تۇتقان ىنىلەرى: جاماۋ بۇقارباەۆ، ورداش كەندىرباەۆ، احمەت كەندىربەكۇلى، امىرە ءارىن، قۋات قايرانباەۆ، جومارت يگىماندار سالعان سارا سول جولدى كەيىنگى تولقىن قالماحانبەت مۇحامەتقالي، جۇماتاي وسپانۇلى، ساعىنىش نامازشاموۆا، گۇلباقىت قاسەنوۆا، جانگەلدى نەمەرەبايلار وزىندىك ۇنىمەن ۋاقىت لەگىنە جالعاپ كەلەدى.
«ابەن داۋرەنبەكوۆ» دەگەندە جىر سۇيەر جۇرتشىلىقتىڭ ەسىنە ادەمى عانا جىميىپ، جىلى ۇشىراپ تۇراتىن بيپاز جان كوز الدىنا ەلەستەيتىن بولار. ابەن ەسىمى بۇگىندە ولەڭنىڭ بولشەكتەنبەس ءبىر پاراسىنا اينالىپ ۇلگەردى. سوڭىنا ولمەيتۇعىن مۇرا قالدىرعان اقىن قانداي عۇمىر كەشتى؟ نەندەي ءىس تىندىردى؟ بۇل سۇراق ءبارىمىزدىڭ دە كوكەيىمىزدى مازالارى انىق.
فانيدەن باقيعا وزعانىنا كوپ ۋاقىت بولا قويماسا دا ونىڭ تۇلعاسى ۋاقىت اعىمىمەن بىرگە cاتىلاي جايعاسقان تاۋ وركەشتەرى سەكىلدى بىرتىندەپ بيىكتەپ بارا جاتقانى شىندىق. ال ەندى وسى كوركەم كەستەلى اقىننىڭ ءومىربايانىنا ءبىر ءسات ءۇڭىلىپ كورسەك...
ول 1939 جىلى 17 قازاندا قحر شىعىس تۇركىستان ولكەسى، جارسۋ ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. 1967 جىلى اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى بويىنشا تامامداعان. ەڭبەك جولىن مۇعالىمدىكتەن باستاعان ول اراعا از ۋاقىت سالىپ، تىلشىلىك قىزمەتكە اۋىسادى. 1970 جىلدان باستاپ تالدىقورعان وبلىستىق «وكتيابر تۋى»، «جەرۇيىق» گازەتتەرىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ «اققۇس» قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ابەن داۋرەنبەكوۆ ۇركىنشىلىك جىلدارى شەكارا اسىپ، كەيىننەن تۋعان جەرىنە قايتىپ ورالعان قاراپايىم وتباسىنىڭ ءۇشىنشى ۇلى ەكەن. اكەسى دانابەك ەلدىڭ جيىن، سايلاۋلارىن ۇيىمداستىرىپ، ۇنەمى اتتىڭ ۇستىندە جۇرگەن ادام بولىپتى. كىشكەنە كەزىنەن جازۋ-سىزۋعا بەيىم بولىپ، زەرەك وسكەن ابەن-ابۋباكىردەن اكەسى كوپ ءۇمىت كۇتسە كەرەك. الدىمەن اۋىل مەكتەبىندە، سوڭىنان سۇيدىندەگى ورتا مەكتەپتى وتە جاقسى تامامداعان ول اقىرى قۇلجاداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن ۋچيليششەدە وقىپ، ۇستاز ماماندىعىن مەڭگەرىپ شىعادى.
- قايجان، مەن قايىپجامالدى سولاي اتايتىنمىن، ناعىز اقىننىڭ جارى دەيتىن جان ەدى عوي. ساكەن، سەكەن يماناسوۆ سياقتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ جانىندا وسكەن ول تابيعاتىنان كەڭ، قوناقجاي، كەشىرىمدى بولاتىن. مەنىڭ الگى: «ىشىندەگى ەڭ ساۋى مەنمىن!» دەيتىن اڭگىمەم بار ەمەس پە ەدى. قاتتى كەيىگەندە: «تاعى دا ەڭ ساۋى بولىپ كەلىپ ءجۇر مە»،- دەيتىن دە قوياتىن. ءبىر كۇنى «وكتيابر تۋىنىڭ» بارلىق جىگىتتەرى الدەبىر قۋانىشتى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنداعى باققا كەلىپ جۋدىق. ۇيدە قايجان: ء«بىر اعايىنداردى قوناققا شاقىرامىز»،- دەپ دايىندالىپ جاتقان. اراق تا، تاماق تا بار ەكەنىن بىلەمىن. ابەن قىزعاننان كەيىن جىگىتتەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي ۇيگە شاقىرمايمىن با. الاكەۋىم ۋاقىتتا تاكەن، بەيبىتجان، سەيىتقالي، جايىربەك، امانگەلدىلەر ساۋ ەتىپ ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، جەڭگەڭ مىنالار ابەننىڭ جاماناتىن ەستىرتۋگە كەلگەن ەكەن دەپ قاتتى ساسىپتى. سويتسە، جىگىتتەردىڭ ەڭ سوڭىن الا تالتىرەك باسىپ مەن كىرىپ كەلە جاتپايمىن با. قايجان قۋانعانىنان قوناققا دەپ ازىرلەگەن بارلىق ءدامىن داستارحانعا جايىپ جىبەرىپ، كەلگەندەردى تورگە شاقىرعاندا كول-كوسىر داستارحاندى كورىپ ەندى بۇلار تاڭعالىپتى. جالپى، قايجان وتە كوپشىل، كوڭىلدى جان بولاتىن. ونىمەن بىرگە مەنىڭ ىرىس-باقىتىم دا كەتكەندەي»، -دەيدى ابەن اقىن جارى قايىپجامال تۋرالى قۋات قايرانباەۆتىڭ «ارداق اقىن» اتتى سۇحباتىندا.
اقىننىڭ سۆەتا، گۇلزادا، ءاسيا، جازەركە، ايدىن اتتى ۇل-قازدارى بار. بۇگىندە بارلىعى دا ءۇيلى-باراندى. جارىنان جاس كەزىندە ايرىلعان اقىن وسى بالالارىنىڭ قاناتىنىڭ قاتايۋىنا ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى. اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنا شەشە بولا ءبىلدى. مىنە، وسىنداي تاعدىردىڭ تارتۋىنا مويىماعان اقىن، الماتى سىندى ۇلكەن ادەبي ورتادان جىراقتا ءجۇرىپ-اق، قازاق ءسوزىنىڭ بويىنا قونعان كيەسىن ارداقتاي بىلگەن ءسوز شەبەرىن ادەبي قاۋىم دا ەرتە تانىپ، تالانت-تالايىنىڭ اشىلۋىنا بارىنشا جاعداي جاساعانى انىق. سوندىقتان دا، ونىڭ « ءمولدىر تامشى»، «ساياحات»، «بالكوننان ۇشقان كوگەرشىن»، «مامىر ايى» «تامشىبۇلاق» ، «بەلجايلاۋ»، «قۇس تىلىنەن تامعان جىر» اتتى جىر جيناقتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى اراعا كوپ ۋاقىت سالماي جارىق كورىپ جاتتى.
ارداق اقىننىڭ انگە اينالعان، «بەلجايلاۋ سازى»، «شوپان اتاعا حات»، «تويىڭ تويعا ۇلاسcىن» ولەڭدەرى ەلىمىزدىڭ ۇلكەن ساحنالارىنان باستاپ، ءار قيىرداعى قازاقى توي-تومالاقتاردىڭ تۇندىگىن جەلپىلدەتىپ، قۋانىش كورىگىن قىزدىرعان ۇستىنە قىزدىرا ءتۇسۋى، از جازسا دا ساز جازعان تالعامپاز اقىننىڭ جۇرت كوڭىلىندەگى قۋانىش پەرنەلەرىن ءدوپ باسىپ، حالقىنىڭ سەزىم سەتەرىنە اينالعانىن ايعاقتاماي ما؟!
ابەن اعا تۋرالى اڭگىمە بولا قالسا، ونى جۇرت ولەڭنىڭ ولشەمى رەتىندە عانا قاراپ، ءسوز زەرگەرىن وڭەشتى، وزەكتى جانعا ءتان پەندەلىك، تۇرمىستىق حال-احۋالدان تىس پەرىشتە كەيىپتە قاراستىراتىنى بار. ءيا، شىندىعىندا دا ونىڭ پەندەلىكتەن بيىك تۇرعان بولمىسى اقىن تۇلعاسىن كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالدىرىپ، ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەرگە جەلەۋ بولعانى راس-تى.
تاعدىردىڭ تالايىنا جازعان سان الۋان قىل كوپىردەن جىر كەمەسىن جارعا جىقپاي وتكىزگەن اقىن شىعارمالارىندا كۇيرەۋىك، تاعدىرىنا، اينالاسىنا، بيلىككە، جاراتقانعا دەگەن وكپە، نازدى بىلدىرەتىن ولەڭدەردىڭ بولماۋى دا ونىڭ تاعى ءبىر ازاماتتىق قىرىن اشا تۇسكەندەي. پەندەلىكتەن بيىك تۇرا بىلگەن اقىن حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ءتول پەرزەنتى رەتىندە سول ەلگە قاتىستى ءاربىر ىستە وزىندىك ازاماتتىق ۇستانىمدارىن ءبىلدىرىپ، ۇلت پەن ۇرپاق قامى ءۇشىن وت پەن سۋدان تايىنبايتىنىن تالاي دالەلدەگەنىن تۇستاستارىنان، سول وقيعالارعا كۋا بولعانداردان تالاي ەستىپ، بىلدىك. بىراق ءار ءىسىن مىندەت قىلمايتىن اقىن ونىسىن ەشكىمگە بۇلداماعان.
جارناماعا ەلىتپەيتىن، قىزمەتىن بۇلدامايتىن قالامگەردىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءدۇمپۋى ءبىلىنىپ، كەڭەس وداعىنىڭ تەمىر پەردەسى سىرىلا باستاعان تۇستا بۇعاۋداعى ۇلت رۋحىن وياتۋعا وراسان ەڭبەك سىڭىرگەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. ول ءوزى عۇمىر كەشكەن تالدىقورعان قالاسىنداعى تۇڭعىش قازاق مەكتەبىن اشۋعا جان اياماي كىرىسىپ، «قازاق مەكتەبىنە بالا جينالمايدى»، دەگەن سىلتاۋمەن ءبىلىم وشاعىن اشۋعا توسقاۋىل قويماق بولعان اكىمشىلىك جۇيەنىڭ جۇيكەسىن ءجۇن تۇتكەندەي ەتە ءجۇرىپ، ءار قازاقتىڭ ەسىگىن ەرىنبەي قاعىپ، بالا جيناپ، بالا جيناپ قانا قويماي كوپتەگەن وتباسىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن ءتىرىلتىپ، ەڭسەلى قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ شاڭىراعىن تىك كوتەرگەنىن بەيبىت كۇندەگى ەرەن ەرلىك، اسقاق ازاماتتىق دەپ باعالاماسقا بولا ما؟
سونداي-اق، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانىنان قۇرىلعان قازاقتىڭ كورنەكتى قالامگەرى ورالحان بوكەي جەتەكشىلىك ەتكەن «اققۇستىڭ» ياعني، اۋىلداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ۇيىم سەرىكتەستىگىنىڭ تالدىقورعان وڭىرىندەگى بولىمشەسىن باسقارعان تۇستا قازاق مادەنيەتىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقانىن قالام ۇستاعان قاۋىم جاقسى بىلەدى. وعان سول كەزدەگى اۋقىمدى تۇردە وتكىزىلگەن ءتۇرلى مادەني-رۋحاني شارالار لەگى مەن وسى سەرىكتەستىكتىڭ اتىنان شىعىپ تۇرعان «شابىت» جۋرنالى دالەل.
اقىننىڭ بۇكىل مىنەزى، ىشكى رۋحتىق قۋاتى، قايراتى، جىگەرى، ۇستانىمى، دۇنيەتانىمى ولەڭىندە بولادى ەمەس پە؟- دەپ سىرلاسۋعا دەن قويدىم.
ادام ءبىر ءسات تە ويسىز ءومىر سۇرە المايدى. «قارىن تويدىرۋ» تۋرالى قارابايىر ويدان باستاپ، ءىرىلى-ۇساقتى، ماقساتتى-ماقساتسىز ويلار قۋ جانىڭدى كۇنىنە قىرىق رەت قۋىرداق قىلىپ، مازاڭدى الادى ەمەس پە؟ بۇدان كەيىن ءسوز ونەرىن سەرىك ەتكەن ادامداردىڭ ويشىلدىعى تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. سونىمەن قاتار اقىن – سەزىمنىڭ ورداسى. وي مەن سەزىم قوسىلعاندا، «مينۋت سايىن مي قابىعىن مىڭ قاجاپ» قالامگەرگە قانشا ازاپ تارتقىزادى ەكەن، ولشەپ كورسە عوي، شىركىن! سونداي ءبىر ازاپتى كۇيدى سوزىمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان دارىن يەسى:
قاشقان ويدى قاۋمالاپ قۇرىقتى ساپ،
ءبىر قوراعا قامادىم ۇرىپ، تۇساپ.
بىرىكپەگەن باستارى باتشاعارلار،
ءبىر-بىرىمەن، سوندا دا، قىرىق پىشاق، – دەپ بەينەلەپتى.
سوكرات دەگەن دانىشپان ايتىپتى دەگەن ءسوز بار: «پەندەنىڭ ءبارى فيلوسوف، مەنىڭ ولاردان ايىرماشىلىعىم ويلارىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ جازا الامىن». شىندىعىندا دا، اقىننىڭ باسقادان ايىرماشىلىعى – ادامداردىڭ ىشكى دىلىندەگى تانىم تەتىكتەرىن تاپ باسۋىندا بولار. وعان ءبىر عانا ويدى عاجاپ ولەڭگە اينالدىرعان ءسوز زەرگەرىنىڭ قۇدىرەتى ءدالال. «باسىمدا نەشە ءتۇرلى وي بار»، دەپ اركىم ايتادى. ونىسى ەستە قالمايدى، اسەر دە ەتپەيدى. ال، سول ءولى سوزگە جان ءبىتىرىپ، اساۋ ويعا قۇرىقتى ساپ، ۇرىپ، تۇساپ تۇرعان شايىر قۇدىرەتىنە قالاي باس يمەيسىڭ. وسى ءبىر شۋماق ولەڭدە اۋىلدا وسكەن قازاق بالاسىنا تانىس قانشاما ءسوز بار.
اقىنداردىڭ حالىق اراسىندا وراسان زور بەدەلگە يە بولۋى ونىڭ شىنايى شىندىقتىڭ ءسولىن سورعالاتقان قالپى، نايزاداي تۇيرەپ، ايتاتىن جەردە ايتا الاتىن قاسيەتى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ولاردىڭ قۋانىش پەن قايعىنى، شاتتىق پەن مۇڭدى، ىزگىلىك پەن پاراساتتى جىرلاپ، ايارلىق پەن ارامدىقتىڭ، جاماندىق پەن جاقسىلىقتىڭ قايشىلىققا تولى شايقاسىن ءوز جۇرەگىنەن وتكىزىپ بارىپ، وقىرمانىنا ءنارى مەن ءارىن، تانىمى مەن تالعامىن ۇسىناتىندىعىندا بولسا كەرەك. ابەن داۋرەنبەكوۆ جىرلارىنىڭ دەنى ىزگىلىكتى تۋ ەتىپ، ەتنوپەداگوگيكالىق، ەتنوپوەتيكالىق قۋاتتى بارىنشا مول سىڭىرگەندىگىنەن بولار شايىر شىعارمالارىنا زەيىن سالساڭىز، شىم-شىمداپ تەرەڭىنە تارتىلا بەرەسىز. ونىڭ وسىنداي وراسان قۋاتپەن جازىلعان ەرەكشە قالامگەرلىك ارىنىن تانىتقان، كەڭ تىنىستى اڭىز-داستاندارى «اققۋ انا»، «اڭشىنىڭ زارى»، «كىسى كيىك»، «مارالدىڭ قوزىقاسى»، «اققۇتان جانە ۇيرەكتىڭ بالاپانى» سىندى كولەمدى سيۋجەتتى تولعاۋلارى. بۇل تولعامدى تۋىندىلاردىڭ شىمىرلىعى مەن كوركەمدىگى تۋرالى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ ايتۋعا بولادى. ال، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز شىرىندى شىعارمالاردىڭ ۇلتتىق سانا مەن سەزىمدى ارقاۋ ەتكەن تاعىلىمدى تۇيىندەرى، وقىرمانىن اسقاق ادامگەرشىلىكتىڭ شىڭىنا جەتەلەپ وتىراتىن عالامات قۋاتى. ال، مۇنداي وشپەس ورنەك سالعان اقىن ۋاقىت وتكەن سايىن زەرى ايقىندالىپ، كوركەمدىگى كوز تارتار جاۋھارداي جارقىراي بەرمەك.
بالاڭ كەزدە شايىر شىعارمالارىن جاتسىنباي وقىپ، جانىما تەز ءسىڭىرىپ الۋىمنىڭ سەبەبى، ونىڭ سوزدىك قورىنىڭ مەيىلىنشە قازاقىلىلىعىندا، ۇلتتىق ناقىشقا تولىلىعىندا ەكەن عوي. مىنا ءبىر ولەڭى ەسىڭدە جاتتامايمىن دەسەڭدە جاتتالىپ قالادى. ابەن اقىن اتاۋىن التى الاشقا الاۋلاتىپ الا جونەلگەندە وسى قازاقى ءسوز قاينارىن مەيىلىنشە مولدەكتەتىپ پايدالاناتىن قاسيەتى عوي.
مۇنداي قازاقى تۇرمىسقا قاتىستى بەينەلى سوزدەردى اقىن شىعارماشىلىعىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى: «كارى ەمەن» تۋرالى ولەڭىندە:
ۇندەمەگەن قالپىندا قارسى الادى،
جاباعىداي جالبىراپ ءار ساباعى.
اق بورانمەن الىسىپ، اق داۋىلمەن،
كورىنىپ تۇر قالجىراپ، شارشاعانى، –دەپ توگىلتەدى. وسى ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ ءون بويىنان كارى ەمەننىڭ بۇكىل تاريحىن تانۋعا بولادى ەمەس پە؟ كوز الدىڭىزعا كورىنىسى دە كولبەڭدەپ تۇرا قالادى. اسىرەسە، كارى ەمەننىڭ “جابىعىداي جالبىراعان ءار ساباعى” دەگەن تەڭەۋى وتە ءساتتى تابىلعان كوركەمدىك كەستەسى. جابىعىنىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەتىن جان، قانداي شەبەرلىك دەپ سۇيسىنەرىنە مەن كەپىل.
شالقار شابىت يەسىنىڭ كەز كەلگەن ولەڭىن وقىساڭىز، قازاقى مىنەزدىڭ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ بوياۋىنا قانىعىپ شىعا كەلەسىز. تاڭداي قاعاسىز. ءسۇيسىنىپ تۇرىپ قالامگەر زەردەلىگىنە زەيىن قوياسىز. دالەل كەرەك پە؟ «اتا قونىس» دەگەن ولەڭىن العا تارتايىق. بۇل ءوزى سيۋجەتتى ولەڭ. قىسقاشا مازمۇنى بىلاي: تاڭقۋرايلى، بۇلدىرگەندى تالدىەسىك بەتكەيىنىڭ باۋىرىن بۇرعىلاپ، ءبىر توپ كەنشى كەن ىزدەپ ءجۇر. كەزەكتى ءبىر قوپارىلىس كەزىندە قايداعى ءبىر قاڭعىعان تاس وسى جايلاۋدا مال باعىپ وتىرعان ورمانبايدىڭ سيىرىن مەرت ەتەدى. كىناسىن سەزگەن كەنشى جىگىت كەشىرىم سۇراي كەلەدى:
... بايقالمايدى رەنىش اعادا كوپ،
سيىر جاتقان ەنتىگىپ جاعاعا كەپ.
سويىپ، ەتىن تاراتتى تاۋداعى ەلگە:
«اياقتى مال جانىمنان ساداعا»، دەپ.
قىزىق-دۋمان تابىلسا، جەتەر تاماق،
مال اشۋى لەزدە كەتەر تاراپ.
كەشىرىم سۇراي كەلگەن كەنشى جىگىت،
بارا جاتتى جارتى قاپ ەت ارقالاپ، – دەپ اياقتالادى.
وسى ءبىر ولەڭنىڭ ءون-بويىندا قازاققا عانا ءتان مارتتىك، جومارتتىق، اسقاق ادامگەرشىلىك، ۇلكەن جۇرەكتى جىلىلىق جاتقان جوق پا؟ باياعى كەڭەستىك كەسىممەن ايتار بولساق، وقىماعان، قاراڭعى، مال باعۋدى عانا بىلەتىن ءبىزدىڭ ورمانبايلارىمىزدىڭ ءوزى وسىنداي كەسەك تۇلعالار عوي. ونىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسىنشى كەنشى جىگىت ون ەسە ايىپپۇل تولەپ، جۇمىسىنان سوگىس الىپ، سوتقا دەيىن بارىپ، ساندالىپ قايتار ەدى. مۇنىڭ بارلىعى سايىپ كەلگەندە اقىن تانىمىنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقاندىعىن، ءوزىنىڭ شىنايى بولمىستى تۇلعا ەكەندىگىن، ءوز ۇلتىن، ونىڭ ءاربىر ءسالت–داستۇرىن ەرەكشە قادىر تۇتاتىندىعىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟
بىراق وسى سول كەزگە جات دۇنيە قازىر ءبىز ءۇشىن قاپ تۇبىندەگى التىن سەكىلدى. اينالامىز عالامدانىپ، نەشە ءتۇرلى مادەنيەت ميداي ارالاسىپ، كوجەدەي بىتە قايناسىپ جاتقان تۇستا، ابەن داۋرەنبەكوۆ سىندى ۇلتتىق بوياۋى قالىڭ قالامگەرلەردىڭ تاعىلىمدى تۋىندىلارى عانا قازاقىلىعىمىزدى قاقپاقىلدان قورعاپ قالا الادى. ەندىگى ءبىزدىڭ مىندەت تولايىم تۇلعاسىمەن ۇلتشىل، بىراق الدەكىمدەردەي جالت ەتپە اتاق ىزدەپ ۇراندامايتىن، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باساتىن ەڭبەگى دالاعا كەتپەس شالقار شابىت، دارابوز دارىن يەلەرىنىڭ شىرىندى شىعارمالارىن كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە باستى قۇرال ەتىپ پايدالانۋ.
اسپەتتى اقىننىڭ كەز كەلگەن شىعارماسىندا ەلدىك مۇرات پەن ۇلتتىق مۇددە جالاۋى جەلبىرەپ تۇرادى. ويتكەنى ول قاشاندا تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن ولەڭمەن اشاتىن جانى جومارت، ىرىسى جۇعىستى، ادالدىقتى تەمىرقازىق ەتكەن جۇرتتىڭ وزىنە دەگەن ىستىق ىقىلاسىنا ارقا سۇيەپ، ەمىن-ەركىن تىلدەسىپ وتىرعان.
جۇرەگى – جۇزگە جەكجات، مىڭعا باۋىر،
ەسىمنەن ءبىر كەتپەيسىڭ تۋعان اۋىل.
نەمەسە:
ماڭعازىم، ماقتانىشىم، ماقۇلدارىم،
اعالار شەتتەرىنەن اقىل-دارىن.
ءجۇرمىسىڭ امان-ەسەن اۋىل-ايماق،
ەت باۋىر، ەتەنەدەي جاقىندارىم.
ابەن اقىن پوەزياسى — قازاقى قۋاتتى بويىنا بارىنشا سىڭىرگەن كەڭىستىكتىڭ كەستەلى دە دەستەلى، قۇدىرەتتى ءسوز نارىمەن سۋارىلعان شىعارمالار جيىنتىعى. سودان دا بولار ءبىر قاراعاندا جاتىق، قاراپايىم كورىنەتىن ونىڭ ولەڭدەرى جان-جۇرەگىڭە شىم-شىمداپ ەنگەن سايىن كوركەمدىك پەن تەرەڭ تانىمنىڭ تۇنباسىنا بايقاتپاي تارتا جونەلەدى. سەبەبى اقىن جىرلارى ارقىلى ءبىز كىرلەڭكىرەپ قالعان كوڭىلىمىزدىڭ بۇلاق كوزىن تازالاپ، اقيقات الەمىندە سەرۋەن قۇرامىز. ال قىزارىپ، سۇرلانعان ىنتىق جاندار اقىن جىرلارى ارقىلى گۇلزار سەزىمنىڭ تەڭىزىنە بويلاپ، ءمولدىر ىڭكارلىكتىڭ پاتشالىعىندا داۋرەن كەشەدى. سەزىمىڭىزدىڭ قۋاتىن تەكسەرىپ كورگىڭىز كەلە مە؟ ەندەشە ء“مادينانى” وقيىق:
ساۋساعىڭدى ساۋساعىم سيپاپ ەدى، ءمادينا،
ساۋساقتارىڭ نە دەگەن شيپالى ەدى، ءمادينا.
كۇلىمدەگەن كوزىڭنەن كۇن كورىنگەن، ءمادينا،
كورە المايدى ول كۇندى كىم كورىنگەن، ءمادينا.
بۇل ءمولدىر پەيىلدىڭ ورىسىمەن شىرمالعان ءتاتتى جىردىڭ ءبىر ۇزىگى عانا. تامسانىپ قالدىڭىز با؟ ابەن اقىن جىرلارى كىل وسىنداي تامسانتۋلاردان تۇرادى. شەبەرلىك شەتىندىگى دەگەنىڭىز وسى بولار. وسىنشاما قايماقتى قاسيەت، ءمىنسىز مولدىرلىك، كىرشىكسىز كوڭىل، اقجارقىن ارمان، ءپالساپاشىل پاراسات، ورنەكتى ورە، زەرلى زەيىن اقىن بويىندا قالايشا توقايلاستى ەكەن؟ مۇنشالىق اسىل قازىنانى جيناۋ ءۇشىن قانشاما قاجىر-قايرات تەرى توگىلدى ەكەن؟ اسىلدى جاسىقتان ايىرىپ، تورتا قايناتقانداي توزاڭىنان تازالاپ، تال بويىنا تالعاممەن جيناۋدا ىزدەنىمپاز جانعا كىمدەر كومەككە كەلدى ەكەن؟
سويتسەك مۇنىڭ جاۋابىن شالىمدى شايىر الدەقاشان «ۇلىتاۋعا شىقتىڭ با؟» ولەڭىندە ايتىپ قويىپتى:
…ۇلار ەتىن جەگەم جوق، ۇلىتاۋدى كورمەدىم،
ولەڭ بولدى جاسىمنان، كەستەلەگەن، ورگەنىم.
قىزىل ءتىلدىڭ شەشەنى، قارا ءسوزدىڭ كوسەمى،
بولماعانمەن، ازىرگە نامىسىمدى بەرمەدىم.
اعايىننىڭ الدىندا جاسىرمايمىن ءمىنىمدى:
بولا المادىم، ارينە، جۇرتتان اسقان ءبىلىمدى.
سۇتپەن سىڭگەن سۇيەككە، قانعا سىڭگەن قاعازسىز،
اسىلىڭدى ارداقتاپ، كەستەلەدىم ءتىلىڭدى،
جوعالتپادىم ءتىلىمدى.
وسى تىلمەن كەلەمىن وزدەرىڭدى وكشەلەپ،
جيعانىمدى بەرەمىن وسى تىلمەن كەستەلەپ.
ويلانامىن كۇنىمەن، تولعانامىن تۇنىمەن،
جۇمىر باستى پەندەنىڭ جۇرەگىنە جەتسەم دەپ.
سۇتپەن سۇيەككە، قانعا قاعازسىز سىڭگەن بابالار مۇراسىنىڭ ميراسقورى ابەن داۋرەنبەكوۆتىڭ: «جۇمىر باستى پەندەنىڭ جۇرەگىنە جەتسەم»،- دەگەن ارمانى بۇگىندە سانالار تورىندە سالتانات قۇرىپ، ۋاقىت لەگىندە جوڭكىلىپ بارادى.
اقىن مۇراسىن قادىرلەيتىن جىر سۇيەر قاۋىم جەتەرلىك. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ابەن داۋرەنبەكوۆپەن جەزدە، بالدىز بولىپ ءازىلى جاراسىپ جۇرەتىن، ء«سوز قادىرى ء–وز قادىرىم» دەپ بىلەتىن، جەزدەسىنە كەزەكتى ءبىر رەتكى ازىلدە سوزدەن توسىلىپ، ايىبىنا ء«وتى جوق مال» تولەپ جۇرەتىن احمەت كەندىربەكۇلى ءوزىنىڭ باسپادان شىعىپ بارا جاتقان كىتابىنىڭ ورنىنا ابەن داۋرەنبەكوۆتىڭ «تاڭدامالى جيناعىن» ءوزى قۇراستىرىپ، جانە ءبىر باسپاعا تاعى تاپسىرىس بەرىپ ەستەلىك جيناعىن شىعارۋعا اتسالىسقاندىعى ابەن مۇراسىنىڭ قادىرىن تاعى ءبىر اسىرعانداي. وبلىس اكىمىنىڭ كەڭەسشىسى، بەلگىلى اقىن احمەت كەندىربەكۇلى اعامىزعا جاركەنت جۇرتشىلىعى جانە قالامگەرلەر قاۋىمى اتىنان ۇلكەن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.
ال دۇنيە جانارىنداعى اقىن كەمەسى اسقاق پوەزيانىڭ مايەگىن بەتكە الىپ، جەلكەنىن جەلمەن جەلبىرەتىپ جۇيتكيدى. ول سوندا ماڭگى مەكەندەپ قالماق.
ەرعازى ماناپۇلى،
اقىن، ء«ابدىراشتىڭ جاراسقانى»
اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
تالدىقورعان قالاسى.
Abai.kz
