فوتو: رەمبراندت. "اداسقان ۇلدىڭ ورالۋى"

 «جىگىتىنەن قازاقتىڭ دوس تابا الماي،

 قىز دا بولساڭ مەن ساعان مۇڭ شاعامىن.

اۋىرلار دەپ ويلاپ پا ەم مۇنشا ءحالىم...»،- دەپ

مۇقاعالي باۋىرىم فاريزا اقىنعا ولەڭ ارناعانىنداي، قارىنداسىم، مۇڭىمدى سىزگە شاعىپ، وسى سالەم حاتتى جولداپ وتىرمىن!،- دەپ باستالعان ءۇشبۋ حات الدىم. بىرگە وقيىق...

«مەن – قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالاعان قاشقىنىمىن. ەلدەن بەزگەنىمە بيىل ون جىل بولادى. جاسىم پايعامبار جاسىنا تولادى. وتانىما دەگەن ساعىنىشتان وت ورانىپ جۇرگەن جايىم بار. ساعىنىشتىڭ سار زاپىرانى تولعان زارىمدى سىزگە جولداپ وتىرمىن.

جالعىز جانىڭنىڭ اماندىعىن ويلاپ، قاراباسىڭ قاڭعىمالاپ قاشىپ جۇرگەنىڭمەن، جان دۇنيەڭ تۋعان ەلىڭنەن ءبولىنىپ كەتە المايدى ەكەن. جانىڭنىڭ ءبىر بولشەگى سوندا قالىپ، اركەز ەسىڭە ءتۇسىپ، ەت جۇرەگىڭ ەزىلە ويلاي بەرەسىڭ. ۇيقى قاشقان، كۇلكى دەگەننىڭ ءوزى كوڭىلىڭنىڭ توقتىعىندا، جانىڭنىڭ جايلىلىعىندا عانا ەكەن. سوڭعى كەزدەرى سوتكەلەپ ۇيىقتامايمىن. كوزىم ىلىنسە بولدى – تۋعان جەرىمدى، وسكەن ەلىمدى كورەمىن.

 - حالىققا وكپەڭ بولماسا، بيلىككە وكپەلى شىعارسىڭ. «مىندا» دەگەنىڭ قايدا؟ بۇل جەر سەنىڭ وتانىڭ ەمەس پە؟ كەزىندە ساعان سەنىم جۇكتەپ، ەلدىڭ تىزگىنىن بەردى. ازدى-كوپتى، جاقسىلى-جاماندى دەگەندەي بيلەدىڭ. ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق! دۇنيە كەزەك دەگەن. ەندى كەلەسى ازاماتقا بەر تىزگىندى!،- دەگەن اكەمنىڭ امىرىنەن شوشىپ ويانامىن.

«بايتاق مەكەنىم،  قازاقستانىم! تۋعان جەرىم! سەنىڭ قاسيەتىڭ، سەنىڭ قۇدىرەتىڭ، سەنىڭ «تارتىلىس كۇشىڭ» وسىن­داي ما ەدى؟! «تاسجۇرەك، قاشقىن» ۇلىڭ وسىنى ەندى ۇعىنىپ، ەندى سەزىنىپ جاتىر. كەشىرە گور!..»،- دەپ كۇبىرلەيمىن. بىرنەشە رەت وسىلاي قايتالاندى. جارالى جۇرەگىم سىزداپ، كوڭىلىمە نەشە ءتۇرلى كۇدىك ورالىپ سودان تاڭعا كوز ىلمەيمىن.

ساعىندىم، قاتتى  ساعىندىم كىندىگىمنىڭ قانى تامعان، انام اۋزىما ءسۇت دارىتقان، جالاڭاياق جۇگىرگەن  اتا مەكەنىمدى! ءيا، كىندىك  قانىڭ تامعان جەر قايدا بولسا دا ىستىق، قاسيەتتى دە قاستەرلى. كوكسەيسىڭ، ءبىر كورسەم دەپ ارماندايسىڭ.  جاسىڭ ۇلعايعان سايىن دۇنيەنىڭ قىزىعىنان بەزىنىپ، تەك تۋعان جەرىڭدى ويلايدى ەكەنسىڭ. ول ساعىندىرادى، ول اڭساتتىرادى. ءجيى تۇسىڭە ەنەدى. تۇسىڭدە سونىڭ قاسيەتتى توپىراعىن باسىپ جۇرەسىڭ....ال ويانعان كەزدە… جات جەردە، جات توپىراقتى جاستانىپ جاتقانىڭدى سەزگەندە – ءىشىڭ ۋداي اشىپ، باعاناعى ءتۇسىم ءوڭىم بولسا ەكەن دەپ كوزىڭدى جۇما ءتۇسىپ، ۇزاق تىلەيسىڭ.  مەيلى، قاي شەتىندە بولسا دا تەك سونىڭ باۋىرىندا  جاتسام ەكەن دەيسىڭ. ەگەر ۋاقىتتى قايتا اينالدىرۋ مۇمكىن بولسا، ماعان مىنا ەۋروپانىڭ جۇرەگى دەيتىن پراگانىڭ عاجاپتارىنىڭ دا، بالالارىم تاماشالاپ جۇرگەن الەمنىڭ كەرەمەتتەرىنىڭ دە كەرەگى جوق. ەۋرازيانىڭ جۇرەگى اتانعان ءوز وتانىما قۇستاي ۇشقىم كەلەدى. سەنى ەشقاشاندا ەشتەڭەگە دە ايىرباستاماس ەدىم، تۋعان ەلىم. شىركىن، شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن، بالالىق بال شاعىم وتكەن تۋعان جەرىمدى ءبىر كورسەم ارمانىم بار ما؟! ۆلتاۆا وزەنىنىڭ ادەمى جاعاسىندا جالعىزدان-جالعىز وتىرىپ، ەلگە دەگەن ساعىنىشىم تەربەتىپ، كوزىمنىڭ ىستىق جاستارى قالىڭ تاس توسەۋىشتەرگە تاماتىن كەزدەرى دە بولادى...

قالانى كەزىپ، قانشا ساندالسام دا جۇرەگىمە جاقىن بەينە، جارقىن ءجۇز كورمەيمىن. قازاقتىڭ قوي كوزىن، قىسىق كوزىن، سىعىر كوزىن، ءتىپتى سىقسيعان كوزىن دە ساعىندىم. مەيىرىم توگىلىپ، بەتىڭە تىكتەپ قاراماي، ۇيالا قارايتىن قارا كوزدەردى ساعىندىم. نە ايتسا دا كۇلىپ ايتاتىن، نە ايتسا دا كۇلدىرىپ ايتاتىن جاعاسى جايلاۋ اقجارقىن باۋىرلارىمدى ساعىندىم. مىنا جەردەگى  ادامدار بەتىڭە باعجيا قاراپ، شاراسى ۇلكەن كوزدەرىمەن تەسىپ جىبەرە جازدايتىنداي بولادى. جۇزدەرى دە سۋىق. شاندا ءبىر شىعىسقا ءتان بەت-الپەت كەزدەسىپ قالادى، ونىڭ ءوزى  - قىتاي نە جاپون بولىپ شىعادى. ولار مەنى دە جاپونعا ۇقساتادى. كوزىمە كوزىلدىرىك، باسىما ءشلاپى كيىپ، سپورت كاستومىمەن جۇرەمىن، جۇرت كوزىنە تۇسپەۋ ءۇشىن.

كەيدە-كەيدە كارلوۆى-ۆارىعا بارىپ قايتامىن، قازاقتاردى سىرتىنان بولسا دا كورسەم دەپ. قازاقتىڭ اسىن ىزدەپ باتىستى شارلايتىنىمدى ايتپاي-اق قويايىن... بۇگىندە قازاقستاننىڭ اتىن الەم بىلەدى، قازاقتار باياعى مەن قىزمەت ەتكەن توقسانىنشى جىلدارداعىداي ەمەس، اۋقاتتى تۇرادى. ولار بالا-شاعالارىن ەرتىپ الىپ الەمنىڭ ەڭ جاقسى دەمالىس ورىندارىندا جۇرەدى. كارلوۆى-ۆارىعا دا كەلەدى توپ-توبىمەن بالا-شاعالارىن ەرتىپ.

جاسى مەنىمەن شامالاس ەرلى-زايىپتى ءدال الدىمداعى ۇستەلدە تاماقتانىپ وتىردى، قازاقشا سويلەگەن داۋىستارى ماعان انىق ەستىلىپ تۇردى. مىنا ءۇن، مىنا ءسوز جۇرەگىمە جاعىپ، جانىم ەرىپ، ەگىلىپ ەستىپ وتىرمىن. مەن ءۇشىن جارىق دۇنيەدە  قازاق تىلىنەن ارتىق ءتىل جوعىن، سول سوزدەردەن ءتاتتى ءسوز جوعىن جان دۇنيەممەن ەندى ءتۇسىنىپ وتىرعاندايمىن.

ءوزىڭنىڭ انا تىلىڭدە سويلەۋ، انا ءسۇتى، اكە كۇشىمەن قانىڭا سىڭگەن سوزدەردى ايتۋ قانداي باقىت. ء وز وتانىڭدا، ءوز انا تىلىڭدە، ءوز شاڭىراعىڭدا قاتىن-بالاڭمەن ابىر-دابىر بولىپ سويلەسىپ ءجۇرۋ قانداي باقىت. باقىت دەگەننىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ باعالاماي، باستان ۇشقاندا عانا بىلەدى ەكەن پەندە. سونىڭ زارىن ەندى تارتىپ ءجۇرمىن.

باياعى كەزىم بولسا، سول ۇلكەن كىسىلەرمەن تانىسىپ، ءجون سۇراسا كەتپەس پە ەدىم. قازاقتىڭ الەمدەگى بارلىق ۇلت پەن ۇلىستان ەرەكشەلىگى – جۇزگە ءبولىنىپ، رۋ سۇراسا جونەلەتىنىندە عوي. «قاي اتانىڭ بالاسىسىڭ؟» دەگەندە، ەركەك ەكەنىڭ شىن بولسا اتا تەگىڭدى تۇگەندەپ سايراي جونەلەسىڭ. جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىزدەن بەزەتىن ءبىزدىڭ قازاقتار عانا شىعار. دۇنيەنىڭ قاي تۇپكىرىندە بولسىن، ەلىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى، شىعىسى مەن باتىسى ءبىرىن-ءبىرى ءتىل قاتىسقاننان ۇعاتىن قازاق قانا. باسقا قاي ۇلتتى الساڭ دا تۇرعان جەرى مەن وسكەن ورتاسىنا قاراي ديالەكتىسى، ءسوز ايىرماشىلىعى بولادى. قىتايلار ءتىپتى ءبىر مەكەننەن شىققانى ەكىنشى مەكەننىڭ ادامىنىڭ ءتىلىن قىتايشا سويلەپ تۇرىپ تا ۇعىسپايدى. ارىپتەرى دە سولاي.

كارلوۆى-ۆارىدا بىردە دوس-جار بولعان جىگىتتەردى دە سىرتىنان كورىپ قالدىم. تاني كەتتىم. الدىمنان شاعا كەلگەندە اۋزىما بىردەن «اسسالاۋماعالەيكۇم!»،- دەگەن ءسوز تۇسە كەتتى. اۋزىمدى اشا بەرە ءتىلىمدى جۇتا قويدى سورلى باسىم. دەرەۋ بۇرىلىپ كەتتىم...

سونداعى جۇرەگىمنىڭ سوعىسىن سەزسەڭىز عوي. ويپىرماي، جۇرەك بايعۇس جۇرەك تە انا ادامنىڭ ءوز باۋىرى، ءوز قانداسى ەكەنىن ءبىلىپ، مەنى سۇيرەي جونەلگەندەي. ارينە، جاقىن بارمادىم، قاشقىن دەگەن اتىم بار ەمەس پە، قايتەيىن. دەمالىسقا كەلەتىندەردىڭ كوبى زيالى قاۋىم عوي، ولاردىڭ ءبىرازى مەنى تانيتىنىنا سەنىمدىمىن. ءبىر كەزدە ارىستانداي اقىرىپ قىزمەت ۇستەلىندە وتىرعان مەن جات جەردە سورلاپ، ەركەك باسىممەن، دىبىسىمدى شىعارماي، ەگىلىپ جىلادىم...

العاشقى جىلدارى بوتەن جەرگە قالاي ءسىڭىپ كەتەم، قايتسەم قارجى تابام دەپ جانىمدى جەپ ءجۇرىپ ۋاقىتتىڭ زىمىراپ، ون جىلدىڭ وتە شىققانىن دا بايقاماپپىن. الپىستىڭ اسقارىنا شىققاننان جانىمدى جالعىزدىق اينالدىرا باستادى. تانىمدە سىرقىراپ نە شانشىپ، نە بۋىندىرىپ الىپ بارا جاتقان اۋرۋىم جوق. سانامنىڭ ءبىر تۇپكىرىندە، جۇرەگىمنىڭ سوناۋ-سوناۋ ءبىر تەرەڭىندە ءبىر نارسە سىزداپ تۇرادى. ەلدەن، جەردەن جىراق كەتىپ، ساعىنىشتان سارتاپ بولىپ اۋىرعاندا ءومىردىڭ دە كەرەگى بولماي قالادى ەكەن. تۋعان جەردىڭ توپىراعىن ءبىر باسىپ، اۋاسىنان ءبىر جۇتىپ ولە كەتسەم! دەگەن ارمان تۋادى. مەنىڭ مىنا اۋىرۋىم ناعىز سۇراپ العان اۋرۋ بولدى. حالىق ايتقانداي: «سۇراپ العان اۋرۋدىڭ ەمى جوق».

 ەل ەگەمەندىگىن العان العاشقى جىلدارى الدىمەن حالىقتىڭ سانىن ءبىلىپ الايىق دەپ ارنايى اگەنتتىك قۇرىلدى.  «قازاقتىڭ ناقتى سانىن بىلەمىز» دەپ قانداس باۋىرلارىم قۋانىپ ءجۇردى. انام اۋلەتىمىز باسقا تاپشى بولعاندىقتان: «توپىراقتان بالا جاساي الماي جۇرگەندە، كىمنەن تۋسا ودان تۋسىن، ءبىزدىڭ اۋلەتكە ءتان بالا» دەپ اعايىندارىمىزدىڭ بىرنەشە بالاسىن باۋىرىمىزعا باسقانى بار ەدى. بىرنەشە اتادان جالعىز ۇل بوپ جالعاسىپ كەلەمىز. ءبىر تاۋبەسى –  ءۇزىلىپ قالماعانىمىز، سودان اكەم دە «قوي اقساعىمەن مىڭ بولادى»،- دەپ بىزگە قاراعاننىڭ ءبارىن باۋىرىنا تارتا بەرەتىن. اتا-انامنىڭ كوبەيگەندى تىلەگەنىن  قۇداي دا قۇپتادى ما، قازاقتىڭ باسىن، حالىقتىڭ سانىن  تۇگەندەيتىن وسىناۋ جاقسى ىسكە مەنى باسشى ەتىپ تاعايىندادى ۇكىمەت.

بۇرىن دا ءبىراز يگىلىكتى ىستەرگە باسشىلىق جاساپ جۇرگەن ەدىم، بۇل جولى دا بارىمدى سالدىم. «ەل دەگەندە ەزىلىپ، جۇرت دەگەندە جۇمىلىپ ىستە»،- دەگەندەي. بويىندا قانى بار قاي ازامات بولسا دا ۇلتىنا كەرەك دەگەندە نە جان قالسىن. ەلىم ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ جاتىر. ەكى ورىنباسارىم دا، باسقالارى دا ويعا، قىرعا شاۋىپ، وركەنيەتتى ەلدەردەن ۇيرەنىپ، تاريحتىڭ ءتۇبىن قوپارىپ دەگەندەي ۇلتتىق ساناققا كىرىسىپ كەتتىك.

وكىنىشكە وراي، ناتيجەسى ناسىرعا شاپتى. ءبىز حالىق سانىن دۇرىس بەرمەگەن بولىپ شىقتىق. قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانىپ، مەملەكەتتىڭ سەنىپ تاپسىرعان قارجىسىن تالان-تاراجعا ءتۇسىردى دەپ ەكى ورىنباسارىما بىرىنەن كەيىن بىرىنە كىسەن سالىپ، تەمىر تورعا توعىتتى. تىقىر ماعان دا تايادى...

جانىم اشىپ-اق ىستەگەن ءىسىمنىڭ سور اكەلگەنىنە اشۋلانىپ،  ەڭبەك دەمالىسىنا كەتىپ بارامىن دەدىم دە انتالياعا تارتتىم. ەلدە قالعان جاناشىرلارىم سىمسىز حابار العىزىپ تۇردى. ءبىر ايدان كەيىن سىرتىمنان  «حالىق ساناعىنا بولىنگەن قارجىنى جىمقىردى» دەگەن ايىپپەن ماعان حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالادى. ءتىپتى بۇرىنعى اتقارعان قىزمەتتەرىمدە قارۋ-جاراقتى زاڭسىز ساقتاعان، جەمقورلىققا جول بەرگەن، تاعى دا باسقا تولىپ جاتقان سۇمدىعى دا بار قوسىمشا. ەستىگەننەن ەسىم شىعىپ، ودان ءارى بوي تاسالاي ءتۇستىم. جارتى جىلداي ەلدى شۋلاتىپ سىرتىمنان «ون جىلعا كەستى» دەگەندى ەستىگەندە «تۇرمەدە شىرگەنشە قاشقىن اتانىپ قاڭعىپ كەتكەنىم جاقسى»،- دەپ وتانىما وكپەلەپ، ەۋروپا اسىپ جوعالدىم. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قولىنا تۇسكەندە دە قاشىپ قۇتىلدىم. قايسىبىرىن تاپتىشتەپ ايتا بەرەيىن، سوڭىندا ءوزىمدى ساياسي بوسقىن رەتىندە جاريالاتىپ جىبەردىم.

بابالاردىڭ «جىلاعاندى – جۇبات، جىعىلعاندى – جەبە، اداسقاندى – ىزدە، ايرىلىسقاندى – تابىستىر. سازدى قۇراپ – جەر ەت! ازدى قۇراپ – ەل ەت!»،- دەگەن اماناتى بار مەن سياقتى ەركەك بوپ تۋىپ، اناسى قالجا جەگەندەرگە. مەن سونى ورىنداي المادىم. بابانىڭ اماناتىن ورىنداۋ بىلاي تۇرسىن، جالعىزىنىڭ تىلەۋىن تىلەپ، جولىندا قۇربان بولعان اكەمە دە توپىراق سالۋعا جارامادىم. سول كەتكەننەن قايتىپ ەلگە ورالمادىم. سوڭعى قوشتاسۋىمدى ەسىمە السام ءىشىم ورتەنىپ، جانىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن...

باسىما بۇلت ۇيىرىلگەنىن سەزگەننەن سوڭ الدىمەن اكەممەن قوشتاسىپ كەتۋگە ۇيعاردىم. ۇزاققا بارا جاتقانىمدى، تەڭىز اسىپ كەتەتىنىمدى جاسىرمادىم. اكەم دە سۇڭعىلا ادام عوي:

- سەن كىمگە وكپەلەپ كەتىپ باراسىڭ؟ الدە بىردەڭە ءبۇلدىرىپ، ەلدەن قاشىپ بارامىسىڭ؟،- دەدى بەتىمە ءسۇزىلىپ قاراپ وتىرىپ.

- ەلگە وكپەم جوق قوي. ازىرگە مىندا ماعان لايىق قىزمەتتىڭ ءجونى بولماي تۇر. سوندىقتان ءبىراز شەتەلگە بارىپ قىزمەت ىستەپ، ءارى ەل تانىپ كەلەيىن..،- دەدىم مۇرنىمنىڭ استىنان مىڭگىرلەگەندەي بولىپ.

- حالىققا وكپەڭ بولماسا، بيلىككە وكپەلى شىعارسىڭ. «مىندا» دەگەنىڭ قايدا؟ بۇل جەر سەنىڭ وتانىڭ ەمەس پە؟ كەزىندە ساعان سەنىم جۇكتەپ، ەلدىڭ تىزگىنىن بەردى. ازدى-كوپتى، جاقسىلى-جاماندى دەگەندەي بيلەدىڭ. ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق! دۇنيە كەزەك دەگەن. ەندى كەلەسى ازاماتقا بەر تىزگىندى. ءبىر كەزدە سولار سەنىڭ امىرىڭدە ءجۇردى، ەندى سەن ولاردىڭ ورتاسىندا ءجۇر. بىلگەنىڭمەن ءبولىس. وتان –  ورتاق. قىزمەت بەرىپ، پاپكى قۇشاقتاساڭ وتان دا، بيلىك بەرمەسە –  جات بولا ما؟ «بالەن جەردە التىن بار، ىزدەپ بارساڭ باقىر جوق»، «كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول»،- دەپ بابالارىڭ ايتىپ كەتكەن. وسى ماقال ەسىڭدە بولسىن. ويلان!،- دەپ اكەم ماعان كوزىنەن وت شاشىراي، قادالىپ قاراپ قالدى.

ۇنىنەن ءۇي تەربەلىپ كەتكەندەي بولدى.

مەن اتقا مىنگەلى بەرى اكەمنىڭ قاتتى سويلەگەنى وسى شىعار. «جالعىزىم ءجون بىلەتىن، جول بىلەتىن ازامات بولىپ ءوستى» دەپ، ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ، ىشتەي ماقتانىش ەتەتىنىن سەزىپ ءجۇرۋشى ەدىم. سول ءۇمىتىنىڭ كۇل-تالقانى شىققانىن ەندى كورگەندەي، جاسىل كوزدەرى شاپىراشتانىپ تۇردى. تورىنەن كورى جاقىن اكەمنىڭ مىنا قاراسىنان كىرەرگە تەسىك تاپپاي، ورنىمنان تۇرىپ كەتتىم. سىرتقا شىعىپ كەتسەم ءسوزىن قۇلاققا ىلمەگەن بولارمىن دەپ ويلاپ، تەرەزەنىڭ الدىنا باردىم دا سىرتقا كوز سالدىم. دالادا بيىلعى جىلدىڭ العاشقى قارى جاۋىپ تۇر. نازىك قار ۇشقىندارى تەرەزەنىڭ اينەگىنە كەلىپ جابىسىپ، تەز ەرىپ كەتىپ جاتىر.

ۇستارامەن تىقىرلاپ الدىرىپ تاستاعان جىلتىر باسىن ۇلكەن الاقانىمەن ۇزاق سىيپالاپ وتىرعان اكەم ءبىر كەزدە قاتتى قاقىرىنىپ جوتەلىپ الدى دا مەن جاققا مويىنىن بۇردى.  وزىنە قاراپ تۇرعانىمدى كورىپ، تىڭدايدى-اۋ دەگەندەي، قايتا ءسوزىن جالعاستىردى.

- ءبىزدىڭ اتالارىمىز دا ءبىر-بىرىنە وكپەلەگەن. «اعايىننان بالتالاسا دا كەتپەيسىڭ»،- دەپ بىرلىككە تاربيەلەگەن. «مۇسىلماننىڭ وكپەسى ءۇش-اق كۇندىك»،- دەپ اپتاعا جەتپەي قايتا تابىسقان، بىراق كەكتەسپەگەن، الدىنا كەلسە اتاسىنىڭ قۇنىن كەشكەن. جۇرەگىن قارايتاتىن كەككە،  زۇلىمدىققا بوي الدىرماعان. مەنىڭ تاربيەمنىڭ قاي جەرىنەن قاتا كەتتى! «ماعان لايىق قىزمەت جوق»،-دەپ ەلگە وكپەلەگەن سەنى كوردىم. «ەرىنەن ايىرىلعان كومگەنشە جىلايدى، ەلىنەن ايىرىلعان ولگەنشە جىلايدى»،- دەگەن بار، ايدالادا ەڭىرەپ قالما، بايقا،- دەدى ءسوزىنىڭ سوڭىنا سالماق سالا. نەگىزى اكەم كوپ سويلەمەيتىن ادام. ءبىر سويلەسە ويىن ۇزاق جەتكىزەدى. ونىسى ۇستازدىق ماشىعىنان قالعان بولسا كەرەك. «مۇعالىم قىرىق بەس مينۋت سويلەيدى»،- دەيتىنى بار ەدى ءوزىنىڭ ءبىر جەردە ءسوز الاردا.

مەن تەرەزە الدىنا ءالى تۇرمىن. ورنىمنان قوزعالسام ءبىر سۇمدىق بولاتىنداي. اكەمە بىردەڭە دەپ ايتۋعا دا شاما جوق. ءۇنىم قۇمىعىپ، ەرىندەرىم ءبىر-بىرىنە جابىسىپ قالعانداي. سىرتتاعى سۋىق مەنىڭ ىشىمە ءتۇسىپ كەتكەندەي كۇللى دەنەم سۋىپ، قالتىراپ بارامىن. ءسوز سۇيەكتەن وتەدى دەگەن وسى شىعار. ءار ءسوزى سۇيەك-سۇيەگىمدى تەسىپ، مىڭ-سان ينە قاداپ جاتقانداي.

توسەكتى سىقىرلاتىپ اكەم ورنىنان تۇردى. جانىنا جەتىپ بارىپ، قولىنان ۇستاپ ەدىم، قاعىپ جىبەردى.

- نەمەنە، مەنى ولگەنشە جەتەلەپ جۇرەسىڭ بە؟ ايشىلىق ساپارعا اتانىپ باراسىڭ، ۋايىمداما، ءوز كۇنىمدى كورەرمىن. مىنا تۇرىڭمەن توپىراق سالۋعا دا جاراماسسىڭ!..،- دەدى دە سىرتقا بەتتەدى.

مەن ارتىنان ەرۋگە دە جاراماي، بولمە ورتاسىندا قاققان قازىقتاي بولىپ قالدىم دا قويدىم.

دارەتىن الىپ كەلگەن سىڭايلى. ساندىق ۇستىندە جيناۋلى تۇرعان جاينامازىن قولىنا ۇستاپ، اياعىن قالتىلداي باسىپ ۇيرەنشىكتى ورنىنا بەتتەدى. اكەمنىڭ قاتتى قارتايىپ كەتكەنىن وسى جولى انىق بايقادىم. ايانىشتان جۇرەگىمنىڭ تۇسىنان بىرنارسە تومەن قاراي ءۇزىلىپ تۇسكەندەي بولدى... ساناما «سوڭعى رەت كورىپ تۇرعان جوقپىن با؟،- دەگەن سۇمدىق وي كەلدى....

ساناسى سانعا ءبولىنىپ، سابىرى سارقىلعان سورلى اكەم قۇبىلاعا بەتىن بۇرىپ:

- ا، اللا تاعالا! مەنىكى ەمەس، ءوزىڭنىڭ ماعان بەرگەن اماناتىڭ ەدى عوي مىنا پەندەڭ. مەن ۇقپايتىن، ءوزى دە تۇسىنبەيتىن ءبىر ساپارعا كەتىپ بارادى. جورتقاندا جولىن بولدىرا گور. قايىپ ەرەن، قىلىق شىلتەن شىلاۋىندا بولسىن. قايدا جۇرسە دە جانىندا قايىرىمدى، جاقسى ادامدار ءجۇرسىن.

 اتادان جالعىز ەدىم، بۇل دا جالعىز بولدى. ءبىر جامان ۇل جالعىز بوپ ىلەستى وعان دا. قايتەيىن باسقا جارىماعان پاقىرىڭ ەم، سول جالعىزدى كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس بەيمالىم ساپارعا شىعارىپ تۇرمىن. ەلى ءۇشىن ۇلى ءبىر ءىستىڭ سوڭىندا جۇرسە ارمان نە، قايتەيىن!،- دەپ داۋىستاپ تۇرىپ زارىن ايتتى. بۇرىن باسىن ساجدەگە قويعاندا مۇنشا داۋىستامايتىن اكەمنىڭ مىنا قىلىعى ماعان ىستەر امالىنىڭ قالماعانىنان بولار. قۇدايعا زارىن داۋىستاپ ايتسا مەن دە ەستىپ ەسى كىرەر، العان بەتىنەن قايتار دەي ما ەكەن؟

مەنىڭ مىنەزىم سول اكەمنىڭ ءدال ءوزىنىڭ مىنەزىندەي – العان بەتتەن قايتپايتىن پالەمىن.  سوندىقتان دا بولار مەنى ءدال ءبىر سوڭعى رەت كورىپ تۇرعانداي، قايتپاس ساپارعا شىعارىپ سالىپ تۇرعانداي بولعان جەتپىستەن اسقان اكەمنىڭ اللاعا دا، ادامعا دا قاراتىپ ايتقان سوزىنە دە توقتامادىم. قاي اكە بولسا دا  پەرزەنتىنىڭ وزىنە تارتقانىنا قۋانادى ەمەس پە. ءدال وسى جولى اكەم مەنىڭ وزىنە تارتقانىما ومىرىندە ءبىرىنشى رەت وكىنگەن شىعار. انام مىنەزى جۇمساق، جىلاۋىقتاۋ ەدى. ونىڭ توركىنىن – ناعاشىلارىمدى اكەم «بوسبەلبەۋلەر» دەپ كەيدە ۇناتىڭقىراماي وتىراتىن.  باۋىرلارى بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ قويىپ، سولار ءۇشىن انام كۇيىپ-ءپىسىپ، اقىرىندا جىلاپ تىناتىن. «ەركەك بولىپ بىردەڭەنى بۇلدىرگەن سوڭ ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرمەي مە، ۇيالماي كەل-ە-ە-پ اپكەسىنىڭ ەتەگىنە تىعىلادى. قورقاتىنىڭ بار، ارتىڭدى قىسىپ ءجۇر!»،- دەپ اكەم زىلدەنەتىن. ءوزىم ونىڭ ەشبىر ىسكە باسقا بىرەۋدى ارالاستىرعانىن كورمەپپىن. بىردە اشۋ ءۇستى اعايىنىن قامشىمەن ساباپ سالىپ، ول سوتقا بەرىپ، تۋىستار كەشىرىم الىپ بەرەمىز دەپ جينالعاندا تاراتىپ جىبەرىپ، سوڭىندا اۋدانداعى تۇرمەدە ون بەس تاۋلىك جاتىپ تا كەلگەنى بار. سوعىسقا قاتىسقان كىسى عوي، بىراق كەيبىرەۋلەر سياقتى مەن قان كورىپ كەلدىم دەپ كوتەرىلىپ سويلەپ، اركىممەن جاعالاسىپ جۇرمەيتىن. اناما توپىراق سالىپ تۇرعاندا دا جارىقتىقتىڭ كوزىنەن جاس شىقپادى-اۋ. اكەمنىڭ قاتالدىعى بار ەدى، بىراق جاۋىز ەمەس. ەمەننىڭ ءيىر بۇتاعى سياقتى ادام ەدى.

مەن دە سول بۇتاقتىڭ ءبىرىمىن عوي، شىنىمەن العان بەتتەن قايتپادىم. اكەمدى سوڭعى جولى كورىپ وتىرعانىمدى ءىشىم سەزسە دە العان بەتتەن قايتپادىم. توسەكتە قۋشيىپ وتىرعان قارا شالدى قۇشاقتاپ قوشتاسقاندا دا جۇرەگىم ەزىلىپ تۇرعانىمەن، ساپارىمدى توقتاتۋعا سەبەپشى بولا المادى. ەڭ بولماسا جانىندا انام بولعاندا اياعىما ورالىپ جىلاپ، اتا-بابامنىڭ ارۋاعىن قوزعاپ زارلاپ جانىمدى تولقىتار ما ەدى. اكەمنىڭ قاتتى مىنەزى مەنى ودان ءارى قاتايتىپ تاستاعانداي ەدى. كارى ەمەن مەن اسقاق شىناردىڭ دولى جەلگە يىلمەۋگە تىرىسىپ قاسارىسقانىنداي اكەلى-بالالى ەكەۋمىز تاعدىر جەلىنە قارسى تۇردىق.

زامان جەلى ەكەۋمىزدى ەكى جاققا ايىردى...

توسەكتەن ارىق اياقتارىن سالبىراتىپ ءتۇستى دە، تابانى جەر تىرەپ تۇرىپ مەنى قۇشاقتادى. بالا كەزىمدە وسىلاي اكەمدى قۇشاقتاپ العاندا قاپسىرعان قولدارىنىڭ ورتاسىندا قالۋشى ەدىم، ەندى اكەم مەنىڭ قۇشاعىمنىڭ ورتاسىندا قالىپ، باسى عانا كورىنەدى. جارىقشاق، قالتىراڭقى داۋىسپەن امالسىزدان ايتقانداي «امان بول!»،- دەدى. وعان دەگەن قيماستىقتان تاماعىما اششى ءبىر وكسىك تىرەلىپ، مەن دە «امان بولىڭىز!»،- دەگەندەي بولدىم، بىراق قۇمىعىپ ءۇنىم شىقپادى.

دالاعا اتىپ شىقتىم. توڭىرەك اپپاق قار. بيىلعى جىلدىڭ العاشقى قارى. جانارىما شاعىلىسادى. كوزىمنىڭ جاسى پارلاپ بەتىمدى جۋىپ كەلەدى. جانىمداعى جىگىتتەرگە سەزدىرمەۋ ءۇشىن ولاردان ىلگەرى، قاتتى ادىمداپ  تۋعان ۇيىمنەن ۇزادىم. جان اكەمدى جالعىز قارىنداسىمنىڭ قولىنا تاستاپ ەلدەن بەزىپ بارامىن. «ەندى بۇل تابالدىرىقتان اتتايمىن با، جوق پا، كىم بىلەدى؟»،- دەگەن وي مەنى قۋالاي جونەلدى...

سودان ءتۇن ورتاسىندا الەمنىڭ باتىسىنا قاراي ۇشاققا وتىردىم. ايەلىم مەن ۇلىمدى الدىن-الا اتتاندىرعانمىن. شەت ەل اسىپ، قاشقىن اتانعان سوڭ وڭاي ما، الدىمەن اتى-ءجونىم وزگەرتىلگەن تولقۇجات جاساتتىم. سودان بەرى ناعىز ەسىمىمدى ەشكىم بىلمەيدى. ازان شاقىرىلىپ قويعان اتىڭ  اتالماسا دا ساعىنادى ەكەنسىڭ. وسى ون جىلدان بەرى ءوز اتىمدى ءوزىم تىرىدەي وشىرگەندەي بولدىم. اتىنىڭ اتالماعانى ادام تۇگىلى حايۋانعا دا اۋىر تيەتىنىن جاقىندا ءبىر جەردەن وقىپ-ءبىلدىم. ونىڭ ءوزى دە مەنىڭ تۋعان ەلىمە قاتىستى.

عالامتوردان قازاقستان جايلى جازىلعانداردى ىزدەپ تاۋىپ وقىپ وتىرامىن. «ازاتتىق» راديوسىنان قازاقتاردىڭ ءۇنىن ەستىپ، سازىن تىڭداپ جانىمدى جۇباتامىن. بىردە: «تاجىكستان استاناسىنىڭ زووباعىندا قازاقستاننان اپارعان تۇرسىنباي اتتى سۋسيىر ءولىپ قالدى»،- دەپ جازدى الەمنىڭ بىرقاتار اقپارات قۇرالى. اقپاراتتىق اگەنتتىكتىڭ حابارلاۋىنشا، دۋشانبەگە بارعان سوڭ سۋسيىر تۋعان جەرىن قاتتى ساعىنىپ، جۇدەي باستاعان كورىنەدى. بارلى-جوعى جەتى-اق اي ءومىر سۇرگەن. جانۋار ەكەش جانۋار دا كەڭ بايتاق قازاقستانىن ساعىنىپ ولگەن. ونىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ادال سەزىمى الەمدىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالدى. ول جايىندا بەيبىت بوجەنوۆ دەگەن  اقىننىڭ ولەڭىن دە جاريالاپتى. «تۇرسىنباي نەمەسە ساعىنىش قۇربانى»،- دەپ اتاپتى ولەڭدى.

- تالاي تاجىك اڭگىمە قىپ كەسىمىن،
كوزىن سۇعىپ كوپ تيگىزدى كەسىرىن.
«تۇرسىنباي» دەپ اتاپ كەتكەن قازاقتار،
جەتى اي بويى ەستىمەدى ەسىمىن.

ادالدىعىن ەستىپ كوزگە جاس كەلدى،
ورناتسا دا بولادى ەكەن تاس بەلگى.
بەسىگىڭدە جاتقان جەرىڭ جۇماق قوي،
كىندىگىڭدى كەسكەن جەرىڭ قاستەرلى،-

P.S.

باتىس جاققا باعىت بايلاپ جاسىن كىل،
شەكارانى شي كورمەستەن اسىپ ءجۇر.
حايۋاندار ساعىنىشتان مەرت بولىپ،
ال ادامدار شەتەل جاققا قاشىپ ءجۇر».- دەگەن ولەڭدى تۋرا ماعان باعىشتاعانداي.

ۇزاق ولەڭنەن مەنىڭ جانىما اسەر ەتكەنى وسى بەس شۋماق بولدى. «ويپىرماي، مەنىڭ سۋسيىر قۇرلى بولماعانىم با؟»، بۇدان دا سول سياقتى ساعىنىشتان ءولىپ كەتكەنىم جاقسى ەدى-اۋ»،-دەپ ىشىمنەن زار ەڭىرەدىم. ەل مەن جەردىڭ قاسيەتىن ساعىندىم. مەنىڭ شەرىمدى تۇسىنەتىن جانىمداعى جارىم با، باۋىرىمداعى بالام با؟! ول ەكەۋىنەن دە ەلگە دەگەن ساعىنىش سەزبەيمىن. قاڭعىمالاپ قايدا بارىپ تۇراقتاساق، سول جەر تۋعان وتاندارىنداي، اقشاسى بولسا بولدى - ومىرلەرىنە ريزا. ءتىپتى قازاقستاندى ەستەرىنە دە الماۋعا تىرىسادى. مۇمكىن ىزدەۋدە جۇرگەنىمىزدى ويلاپ، قورقاتىن دا بولار. ول بايعۇستاردى دا وسى كۇنگە تۇسىرگەن مەن ەمەس پە!

وسىلاي اۋىر ويلاردان سوڭ، تەرراساعا شىعىپ،  قايدا بارسام دا ارقالاپ جۇرەتىن دومبىرامدى قولىما  الىپ شەرتە باستايمىن. القيسام ءاردايىم – «اۋپىلدەك» بولادى. بالا كەزىمدە اكەم دومبىرا جاساتىپ بەرىپ، ەڭ ءبىرىنشى ەتىپ وسى ءاندى ۇيرەتكەن بولاتىن.

«قامىسى اۋپىلدەكتىڭ مۇشە-مۇشە،

سارعايدىم وسىناۋ كولدىڭ سۋىن ىشە، اۋپىلدەك.

قوس قانات قۇسقا بىتكەن ماعان بىتسە،

اۋىلىما بارار ەدىم، الدەنەشە، اۋپىلدەك»،- دەگەندە داۋسىم دىرىلدەپ، كوزىمە جاس ۇيىرىلەدى. ادام تاعدىرى ول ومىرگە كەلمەي تۇرىپ جازىلىپ قويادى دەگەن راس-اۋ. ايتپەسە اكەم مەنىڭ تاعدىرىمنىڭ ءتۇپتىڭ-تۇبىندە وسىلاي بولارىن، ەلدەن-جەردەن بەزىپ، ساعىنىشتان سارعايارىمدى بىلگەندەي، وسى «اۋپىلدەكتى» ۇيرەتەر مە؟!

بيىل مۇسىلمانشا ايتقاندا پايعامبار جاسىنا تولامىن. «كوپتەن شىققان كومۋسىز قالادى» دەگەنگە جەتكەنىم بە؟ «يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە» دەۋشى ەدى. «پالەن جەردە پايدا بار، ءوز ەلىڭدەي قايدا بار؟! جاقسى جىگىت جەر شولىپ، اقىر ءتۇبى اينالار» دەگەن دانا حالقىمنىڭ ءسوزى دە ءجيى ەسكە ورالادى. ايەلىمە وسى ويلاردى سىر بولىسپەككە ايتىپ ەدىم:

- ول جاقتا سەنى كىم ساعىنىپ وتىر؟  جالعىز اكەڭ جوق، قارىنداسىڭ – اۋرۋ، ءوز كۇنىن زورعا كورىپ ءجۇر. قۇقىق قورعاۋشىلار كورسە بولدى قولىڭا كىسەن سالادى!،- دەپ زەكىپ تاستادى.

- مەيلى! ەسىڭ­دە بولسىن، مەن تۋعان جەرىمدە ولگىم كەلەدى. تۋعان ولكەمنىڭ توپىراعىن جاستانعىم كەلەدى. سەن نەگە ۇعىنبايسىڭ وسىنى؟! جاس بولسا كەلدى. ءوستىپ ءجۇرىپ  ولسەم، سۇيەگىم قايدا قالادى. ودان دا تۋعان جەرىمنىڭ تۇرمەسىندە ولگەنىم جاقسى! ،- دەپ مەن دە داۋىس كوتەردىم.

ەلدەن شىققاندا تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن الا كەتپەگەنىمە قاتتى  وكىنەمىن. جات جەردە ءولىپ كەتسەم، ۇستىمە سەبەر ەدى عوي سول قاسيەتتى توپىراقتى. سودان ولسەم توپىراق ەلدەن بۇيىرسىن دەپ، اكەمە تارتقان بىربەتكەي مىنەزىممەن سىزگە وسى حاتتى جازىپ وتىرمىن. سالەمىمدى حالقىما جەتكىزەرسىز.»،- دەپ اياقتالعان حاتتىڭ سوڭىنا شىندىعىندا ىزدەۋدە جۇرگەن ەلگە تانىس ازامات اتى-ءجونىن جازىپ، قولىن قويىپتى. نە ىستەسەك ەكەن، اعايىن؟!

Abai.kz