قازاقتىڭ جانى  جۇمباققا تولى، ويتكەنى، قازاق ۇلتىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى وتە كوپ. ول ەرەكشەلىكتەر عاسىرلار بويى قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى وتكەن گەوگرافيالىق ورتا مەن تابيعات قۇبىلىستارىنا (كليماتقا), ءومىر ءسۇرۋ سالتى مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ادىستەرىنە، ءدىني نانىم-سەنىمدەرىنە، مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە، تاريحىنا، كورشىلەس ەلدەردىڭ تيگىزگەن اسەرىنە قاراي قالىپتاسىپ، بىرتە-بىرتە دامىدى. ولاي بولسا، وسى فاكتورلاردىڭ قازاق جانىنا قالاي ىقپال ەتكەنىن تالداپ كورەيىك.

ەڭ الدىمەن، قازاق جانىنا گەوگرافيالىق فاكتوردىڭ تيگىزگەن ىقپالىنا توقتالساق، قازاق ۇلتىنىڭ گەنەزيسى (شىعۋ، پايدا بولۋ تەگى، قالىپتاسۋ كەزەڭى) بولعان رۋ-تايپالاردىڭ  تۇرمىس-تىرشىلىگى عاسىرلار بويى ەۋرازيانىڭ كەڭ-بايتاق دالاسىندا ءوتتى. قازاق ەلىنىڭ جەر اۋقىمى قانداي كەڭ بايتاق بولسا، قازاق ۇلتىنىڭ جان-دۇنيەسى دە سونداي كەڭ. قازاقتاردىڭ جانى ەركىندىك پەن كەڭشىلىككە قۇمار بولۋى سوندىقتان. دالا دەموكراتياسى دا قازاق جانىنىڭ اشىقتىعىنا نەگىزدەلدى، ەركىندىك پەن جاريالىلىقتى قازاقتىڭ جانى سۇيەدى. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەگەن قازاق ءسوز بوستاندىعىن ەجەلدەن قاستەرلەي بىلگەن. تىپتەن، «دات، تاقسىر» دەپ، كادۋىلگى قاراشا دا، ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ بارا جاتقان ايىپتالۋشى دا، تالاپ-تىلەگىن نەمەسە اقتىق ءسوزىن باسقا ەمەس، حاننىڭ وزىنە دە ايتۋىنا قۇقىعى بولعان. قازاق ادىلەتتى ءارى اقىلمەن ايتىلعان سوزگە توقتاي بىلگەن حالىق. ەۋروپالىق سوت ينستيتۋتى قازاق جەرىنە كەلمەي جاتىپ-اق، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن» ۇستانعان قازاقتاردا بۇرىننان بيلەر سوتى بولعان. بي اتانۋ ءۇشىن ادامنىڭ بويىندا ادىلدىكپەن قاتار ۇشقىر وي، شەشەندىك، باتىلدىق، وتكىرلىك، كورەگەندىك، دانىشپاندىق سياقتى اسىل قاسيەتتەر كەشەندى تۇردە بولۋى ءتيىس. «بي» اتاعى ەشقاشان مۇراگەرلىكپەن بەرىلمەگەن، حالىق ءبيدىڭ حاريزماتيكالىق («قۇداي بەرگەن»، ياعني، تۋمىسىنان بەرىلەتىن ەرەكشە قاسيەت، دارىن، قابىلەت) بيلىگىن ءوزى مويىنداپ، لەگيتيمدى (زاڭدى) تۇردە «بي» دەگەن اسقاق اتاۋ بەرگەن. داۋ-دامايلاردى بيلەر ءادىل شەشكەن، «قارا قىلدى قاق جارعان» تۋرا بيلەردىڭ جاساعان ءباتۋاسىنا جۇگىنۋشى تاراپتار ارقاشان ريزاشىلىقپەن مويىنۇسىنعان. كومپەنساتسيانى دا قازاقتار ەرتەدەن قولدانىپ، ءاز-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى» نەگىزىندە قۇن تولەۋدى، ەر مەن جەر داۋىن، جەسىر داۋىن ءادىل ءارى مادەنيەتتى تۇردە شەشە بىلگەن. قازاق دالاسىندا زىندان، تۇرمە سياقتى ادامدى بوستاندىعىنان ايىراتىن تار قاپاستار بولماسا دا، قازاقتىڭ جانى ادىلدىك پەن تەڭدىككە، زاڭدى ساقتاۋ مەن تارتىپكە باعىنۋعا اۋەل باستان-اق يكەمدەلگەن. 

جانى ەركىندىكتى سۇيەتىن قازاقتاردىڭ اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى دە تاريحتا كوپ بولعان. ءبارىن ءتىزىپ ايتپاساق تا، رەسەي يمپەرياسى مەن حيۋا، قوقان سياقتى ورتالىق ازيا حاندىقتارىنىڭ وتارشىل وزبىرلىقتارىنا قارسى حالىق كوتەرىلىستەرىن باستاعان سىرىم داتۇلى، كەنەسارى قاسىمۇلى، اعىباي باتىر، يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلى، بايزاق داتقا، جانقوجا باتىر نۇرمۇحامەدۇلى، ەسەت باتىر كوتىبارۇلى، امانكەلدى يمانۇلى ت.ب.، قىتاي وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەسىپ،  ء«ۇش ايماق» كوتەرىلىسىن باستاعان دەمەجان، بوكە، زۋحا، وسپان، ەلىسحان، اكبار، سەيىت، بۇركىتباي، سۇلۋباي، دالەلحان ت.ب. باتىرلار، كەڭەس وداعى كەزىندە «قىزىل تەرروردىڭ» 1928-1934 جىلدارى ارالىعىنداعى زوبالاڭىنا قارسى شىققان اداي، باتپاققارا، سوزاق، ىرعىز، بوستاندىق جانە ت.ب. جۇزدەگەن ءىرىلى-ۇساقتى كوتەرىلىستەرى، شۇبار-بالقاش-شوقپار نارازىلىقتارى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى  قازاقتىڭ جانىنىڭ ەركىندىك سۇيگىش جانە كۇرەسكەرلىك قاسيەتتەرىن دالەلدەيدى.

قازاق جانى – باتىر، ەرلىك جاساۋ – قازاققا ءتان ساپالاردىڭ ءبىرى. «نار تاۋەكەل!» قازاقتىڭ جاقسى كورەتىن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ءبىرى. «باتىرلار جىرىن» ءسابي كەزىنەن ۇيىپ تىڭداپ، جاتقا ايتقان جاس قازاق وسە كەلە، نامىسى ورەكپىگەن، باتىلدىعى مەن كۇش-قايراتى تاسىعان ەر ازاماتقا اينالاتىن بولعان. ال، باتىر اتانۋ ءۇشىن ەر ازامات وتانى ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ، جاۋمەن سوعىسقاندا ەرجۇرەكتىگىمەن، قايتپاس قايسارلىعىمەن، ادىلدىگىمەن، تاپقىرلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، باتىرلىعىن ءىس جۇزىندە دالەلدەۋى كەرەك. «بي» سياقتى، «باتىر» اتاعى دا ەشقاشان مۇراعا بەرىلمەگەن، ناعىز ەر باتىل ءىس-ارەكەتى ارقىلى ەرلىگىن دالەلدەسە عانا ونى «باتىر» دەپ، ءدۇيىم جۇرت مويىنداعان. سوندىقتان، قازاق حالقىندا ءارى باتىل، وتكىر دە تاپقىر، قاجىرلى دا قايراتتى ادامعا «باتىر» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلگەن. تاريحشىلار قازاقتىڭ ارعى تەگى سانالاتىن ساق (سكيف، ماسساگەت، حاوماۆارگا، تيگراحاۋدا) جانە عۇن تايپالارىنىڭ ەرجۇرەك بولعانىن جازادى. ساقتار ەسكەندىر زۇلقارنايىننىڭ ازياعا جاساعان باسقىنشىلىق جورىعىنىڭ بەتىن قايتارسا، توميريس حانشا سوعىسقۇمار پارسى پاتشاسى كيردىڭ اسكەرىن تالقانداپ، قانىشەردىڭ باسىن العان. ال، عۇن تايپالارى بولسا، ەۋروپانى بيلەگەن: عۇننىڭ رۋا پاتشاسىنا شىعىس ريم يمپەراتورى فەودوسي II سالىق تولەپ تۇرسا، ەدىگە پاتشا (اتيللا) قارا جانە جەرورتا تەڭىزدەرىنەن باستاپ رەين وزەنىنە دەيىنگى ايماقتى بيلەگەن. كونە تاريحتى قازباي-اق، قازاق تاريحىنداعى بەلگىلى باتىرلاردى ايتقاننىڭ وزىندە، ەر توستىك،  الپامىس، قامبار، قوبىلاندى، ەر تارعىن، ەدىل، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، قاراساي دەپ ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەتە بەرەدى. ەرەكشە ايتا كەتەرلىك ماسەلە – قازاقتىڭ باتىرلارى ءتۇرلى رۋدىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى، سويتە تۇرا، «ۋ ىشسەڭ، رۋىڭمەن» دەگەن قاعيدانى بۇزىپ، قازاق باتىرلارى اتامەكەن ەل-جۇرتى ءۇشىن سىن ساعاتتا كۇش بىرىكتىرە بىلگەن. سول يگى ءداستۇردى حح عاسىرداعى ەكىنشى دۇ­نيەجۇزىلىك سوعىستا قازاق جاۋىنگەرلەرى جالعاستىرىپ، نەمىس فاشيستەرىنە قارسى كۇرەستە ەرەن ەرلىكتەرىمەن كوزگە تۇسكەن: 96 قازاق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانىپ، 30 ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىندە 6 ورىندى يەلەنگەن. «باتىر اڭعال كەلەدى» دەمەكشى، بەيبىت كۇندە قازاقتان  مومىن جان جوق بولار. اقيقاتى سول، بىرىگىپ، تىزە قوسسا، باتىر قازاقتىڭ جەڭبەيتىن جاۋى جوق، قازاققا قاشاندا كەرەگى – ۇلتتىق بىرلىك.

«كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ» دەيتىن قازاق جانىنىڭ تاعى ءبىر ساپاسى كەڭشىل، اعىل-تەگىل مولشىلىقتى جاقسى كورەدى. «قۇلاساڭ، ناردان قۇلا» دەپ، قازىرگى قازاقتار دا قولىنان كەلسە، ايانىپ قالماۋدا: توي جاساپ، اس بەرە قالسا «اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعانداي» اس تا، توك قىلىپ، شاشىلادى، ءۇي سالسا پاتشانىڭ سارايىنداي ەتىپ، كولىكتىڭ دە ەڭ ۇلكەنىن، ەڭ قىمباتىن مىنۋگە قۇلشىنادى.  مۇنداي كەزدە قايران قازاق ىنساپ، ىسىراپ، وبال، قاناعات دەگەن ۇعىم­داردى ۇمىتادى. سونىمەن قاتار، ارقانى كەڭگە سالىپ، جايباراقات ءجۇرۋ، كەڭىستىك پەن ۋاقىتتى وزگەشە مولشەرلەۋ (كەڭىستىككە قاتىستى يەك استىنداعى جەر، قوزى كوش، اتشاپتىرىم، تاياق تاستام جەر دەسە، ۋاقىتقا قاتىستى ءسۇت ءپىسىرىم، ەت ءپىسىرىم ت.ب.، ياعني، ناقتىلىق جوق) دە قازاقتارعا ءتان قاسيەت. قانعا سىڭگەن ادەت بولعاندىقتان، قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن جايباراقات: «اسىقپاعان اربامەن قويان الادى»، «اسىققان شايتاننىڭ ءىسى» دەپ، ۋاقىتپەن دە، حال-احۋالمەن دە ساناسپايتىن كەزدەرى كوپ. ۇلى اباي اتامىز ايتقانداي، قازاق قولىن كەش سەرمەپ، ۇنەمى كەشىگىپ جۇرەدى. وسىنىسىنان قانشا وپىق جەسە دە، ەشبىر قايتپايدى، اسىقپايدى-اۋ شىركىن، اسىقپايدى.

التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسىن قامتيتىن قازاق جەرىندە سان-الۋان گەوگرافيالىق بەلدەۋلەر بار: اسقار تاۋلار مەن ۇساق شوقىلار، قۇمدار مەن تاقىرلار، ورمان-توعايلار، وزەندەر مەن كولدەر، ۇلان-عايىر بەتپاق دالا مەن سارى ارقا، قارت كاسپي مەن ارال تەڭىزدەرى جاتىر. مەكەن ەتكەن جەرىنىڭ تابيعاتى قايشىلىققا تولى بولسا دا، قازاقتار ەجەلدەن-اق تابيعاتپەن دە، قوعامدىق بولمىسپەن دە ءوزارا ۇندەستىكتە ءومىر سۇرۋگە تىرىسقان. قازاقتاردىڭ كيىز ءۇيىنىڭ ەشبىر بۇرىشسىز، دوڭگەلەك فورمادا بولۋى تەگىن ەمەس. گەومەتريا زاڭ­دىلىعىنا ساي، بۇرىش بولۋى ءۇشىن ەكى ءتۇزۋ سىزىق قايشىلاسۋى ءتيىس، ياعني، بۇرىش قاي­شىلىقتى. ال، دوڭگەلەنگەن سىزىق ەشبىر قايشىلاسپاستان ۇزدىكسىز جالعاسا بەرەدى. قازاقتار وزدەرىنىڭ تۇرعىن ۇيلەرىن ادامنىڭ كوزى جەتەر كوكجيەكتىڭ دوڭگەلەنگەن فورماسىنا، كەڭ دالانىڭ كوك اسپانىنا قاراي وتىرىپ، دوڭگەلەك فورمادا جاساعان. كيىز ءۇي دوڭگەلەنگەن الەمنىڭ شاعىن مودەلى ىسپەتتى: شاڭىراق كيىز ءۇيدىڭ توبەسىندە، ءدال ورتادا ورنالاسىپ، اسپان مەن كۇن سياقتى كورىنسە، شاڭىراققا اينالا شانشىلعان ۋىقتار بەينە ءبىر جان-جاققا تارالىپ، شۋاعىن شاشقان كۇننىڭ ساۋلەلەرى سياقتى بولىپ كەلەدى دە، دوڭگەلەنە قۇرىلعان كەرەگەمەن جاعاسىپ كەتەدى. قورشاعان ورتامەن ۇندەستىكتە ءومىر ءسۇرۋدى قالايتىن قازاقتىڭ جانى ەرتەدەن بەيبىتشىلىككە بەيىم. قازاق قازاق بولعالى كورشىلەس ەلدە­رىنە باسقىنشىلىق سوعىس اشقان ەمەس، باسقا ۇلتتارمەن جاۋلاسىپ، جانجالداسقان دا كەزى جوق. كەرىسىنشە، كورشىلەس ەلدەردىڭ باسقىنشىلىق سوعىستارىنان، وتارلىق ەزگىسىنەن قازاقتار قانشاما قايعى-قاسىرەت شەكتى. قازىرگى قازاقستانداعى بەيبىت ءومىر­دىڭ ۇيتقىسى بولىپ وتىرعان قازاقتار ەكەنى داۋسىز، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ كەڭپەيىلدىگى مەن سابىرلىعى ەلىمىزدەگى بەيبىتشىلىكتىڭ كەپىلىنە اينالىپ وتىر.

قازاق جانىنا كليماتتىڭ دا تيگىزگەن ىقپالى زور. ەۋرازيا قوڭىرجاي كليماتتى ەندىكتە ورنالاسقان، مۇنى باسقاشا «كۇرت كونتينەنتالدىق كليماتتى ايماق» دەپ تە اتايدى. مۇنداي كليماتتىڭ ەرەكشەلىگى – اۋا-رايىنىڭ قۇبىلمالى بولۋى، قىستىڭ سۋىقتىعى دا، جازدىڭ ىستىقتىعى دا قىرىق-ەلۋ گرادۋستىڭ ول جاق، بۇل جاعىندا، ءبىر شەكتەن ەكىنشى شەككە شىعىپ كەتەدى. سول سياقتى، قازاقتىڭ جانى دا بىردە ىستىق، بىردە سۋىق. ءبىر نارسەنى جاقسى كورسەك، كوزسىز جاقسى كورەمىز، جەك كورسەك، ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەمىز. ماقتاساق اسىرا سىلتەيمىز، جامانداساق، جەر-جەبىرىنە جەتەمىز. ماقتانساق، ءىسىپ-كەبەمىز، ۇيالساق، جەرگە كىرىپ كەتە جازدايمىز. انشا-مۇنشاعا ۇندەمەيمىز، ال، اشۋلانساق قيىن، قوپارىپ-توڭكەرەمىز. ورىسشا ۇيرەنسەك، ورىستان وزىپ، قازاق ءتىلىن ۇمىتىپ كەتەمىز. وتكەن عاسىردا عانا اتەيزمگە ۇرىنساق، بۇگىن مىنە، ءدىني فاناتيزم مەن ەكسترەميزمگە دۋشار بولىپ وتىرمىز. قازاقتىڭ جانى ءبىر شەتتەن ەكىنشى شەتكە، ۇشقارىدان ۇشقارىلىققا قاراي الاسۇرادى دا جاتادى. بۋىرقانعان قازاقتىڭ مىنەزى دە قۇبىلمالى، جىلقىنىڭ مىنەزى ىسپەتتى، «ات ەردىڭ قاناتى» دەيتىن قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقى دا قامبار اتانىڭ تولىنە ۇقساپ كەتكەندەي. 

تابيعاتتىڭ قاتال مىنەزىنە ابدەن كوندىككەن قازاقتىڭ جانى كونبىس. «ماڭدايعا جازعاندى كورەمىز» دەيتىن فاتاليزم قازاق جانىنا جاقىن، ءتىپتى، كەيدە قازاقتىڭ توزىمدىلىگى ءتۇپسىز، شىدامدىلىعى شەكسىز سياقتى كورىنىپ كەتەدى. «سابىر ءتۇبى سارى التىن» دەيتىن ماقال قۇددى ءبىر موماقان قازاق جانىنا ارنالعانداي. ارىدەن ويلاساق، مويىنۇسىنۋ مەن باعىنۋعا قازاق جانى سابيلىك جاستان باستاپ ۇيرەنەتىندەي-اق: بەسىككە بولەنىپ، بەسىك باۋمەن تاس-ءتۇيىن تاڭىلعان ءسابي تۇيسىكتىك دەڭگەيدە ماجبۇرلەۋ مەن باعىنۋدىڭ نە ەكەندىگىن سەزىنەدى. «اللانىڭ زاڭدارىنا باعىنۋ، مويىنۇسىنۋ» دەگەن ماعىنا بەرەتىن يسلام ءدىنىن ۇستانىپ، مۇسىلمان اتانعالى بەرى، بۇرىننان كونبىس، شىدامدى قازاق ءوزىن كۇندەگەنگە ءجابىر كورسەتپەيتىن، اللا تاعالانىڭ قامقورلىعىنا لايىق بولۋ ءۇشىن زۇلىمدىق پەن قىسىمشىلىققا سابىر ساقتاپ، تاۋبە ەتەتىن، پاتشاسىنا حيدايات-تاۋفيق پەيىل، قاناعات-ىنساپ تىلەپ، بيلىككە ءلام-ءميمسىز باعىناتىن مۇميىنگە اينالدى. قانشاما عاسىرلىق شاپقىنشىلىقتار (ويرات-قالماق، قى­تاي، اراب، حيۋا-قوقان ت.ب.) مەن ورىس­تىڭ وتارلىق ەزگىسىنە شىداۋى – ج. مول­دا­عاليەۆ جىرلاعانداي، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق جانىنىڭ كونبىستىگىن كورسەتەدى.

  قازاقتىڭ جانىنا ءوز اسەرىن تيگىزگەن ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى – تۇرمىس-سالت. قازاق جەرىنىڭ كەڭ، تابيعاتىنىڭ قايشىلىقتى، اۋا-رايىنىڭ اۋمالى توكپەلى بولۋى قازاقتاردىڭ كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن ۇستانۋىنا ىقپال ەتۋشى فاكتورلار بولدى. ءسويتىپ، الەمدىك تاريحتا تەڭدەسى جوق، كوشپەندى حالىق مادەنيەتى تۋىندادى. كوشپەندىلىك ءومىر-سالتى قازاقتىڭ جانىنا دا، تانىنە دە ءوز اسەرىن تيگىزدى: ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرى، نانىم-سەنىمى، ءدىلى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، حالىق شارۋاشىلىعى، كيىمى، تاماقتانۋى ت.ب. جەر بەتىندەگى باسقا حالىقتاردان وزگەشە. وتىرىقشى مادەنيەتتەگىدەي تابيعاتتى وزدەرىنە «باعىندىرۋعا» كۇش سالماي-اق، قازاق حالقى جايلاۋ، كۇزدەۋ، قىستاۋ، كوكتەۋ دەپ، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنە ساي، تابيعاتقا بەيىمدەلە وتىرىپ ءومىر كەشۋگە ابدەن داعدىلاندى. وسىدان كەلىپ، قازاق جانىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى – بەيىمدەلگىشتىگى كەلىپ شىعادى. قازاقتار شىنىمەن-اق، قورشاعان ورتاعا دا، قوعامداعى وزگەرىستەرگە دە تەز بەيىمدەلە كەتەدى. الىسقا بارماي-اق، شيرەك عاسىر بۇرىن توتاليتارلىق جۇيەدە كوممۋنيست بولعاندار، تاۋەلسىزدىك الىپ، دەموكراتيالىق جۇيەگە وتكەلى بەرى شەتىنەن دەموكرات. جوسپارلى ەكونوميكادان نارىققا ءوتىپ ەدىك، ساۋدا-ساتتىقتى جاپپاي مەڭگەردىك: وسى كۇنى بىزدە ساتىل­مايتىن ەشنارسە قالمادى… بۇرىن كورشى وزبەكتى «ساۋداگەر سارت» دەيتىن قازاق بۇگىندە سول وزبەكتى ون وراپ كەتكەن سياقتى. اۋىل حالقى ستيحيالى بولسا دا، ۋربانيزاتسياعا تارتىلىپ، قالالىق مادەنيەتكە بەيىمدەلۋدە. عالامدانۋعا دا بارىنشا بەيىمدەلىپ بارامىز، بەيىمدەلگەن سايىن قازاقى جانىمىز دا بوگدەلەنىپ، باتىستانىپ بارا جاتقانداي…

كوشپەندى ءومىر قالىپتاستىرعان سالت­­تاردىڭ ءبىرى – «قۇدايى قوناق بولۋ». ۇلان-بايتاق قازاق دالاسىندا الىس جولعا شىققان جولاۋشى جولاي كەزدەس­كەن كەز-كەلگەن اۋىلعا توقتاپ، قالاعان ۇيىنە كەلىپ، قوناق بولىپ، قونىپ، ءوزى دە، استىنداعى اتى دا دەمالىپ، تاماقتانىپ، ەسىن جيناعان سوڭ، قايتادان جولعا شىعىپ، ساپارىن جالعاستىراتىن بولعان. اسىلى، «قوناق» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى دە «قون»، «قونۋ» بولسا كەرەك. ويلاماعان جەردەن كەلەتىن مۇنداي قوناقتى قازاقتار قۇدايدىڭ جىبەرگەن قوناعى بولار دەگەن ويمەن «قۇدايى قوناق» دەپ اتاعان، «قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر» دەپ، سىي-قۇرمەت كورسەتكەن. مۇنداي قۇدايى قوناققا ءۇي يەسى قوناقجايلىق تانىتىپ، تۇسىنىستىكپەن قاراعان، ويتكەنى، ءاربىر قازاق كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزى دە الىس جولعا شىعا قالسا، قۇدايى قوناق بولارىن بىلگەن. كوشپەلى ءومىر ارالاس-قۇرالاس تۇرمىس-تىرشىلىككە نەگىزدەلگەن، وسىنىڭ بارلىعى جينالىپ كەلگەندە قازاق جانىنىڭ اشىق، مەيىربان، قوناقجاي  بولۋىنا وزىندىك يگى ىقپالىن تيگىزگەن. قازاق جانىنىڭ قوناقجايلىعى ارقاسىندا تاعدىر تاۋقىمەتىمەن جەر اۋىپ كەلگەن قانشاما جات جۇرتتىق قازاقتىڭ جومارت قولىنان ءدام تاتىپ، جايلى قونىسقا يە بولدى، قانشاما وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى ەلىمىزگە قۇدايى قوناق بولىپ كەلىپ، توقتاپ، تۇراقتاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا اينالدى.

بوتەنگە قوناقجاي بولعانىمەن، قازاق جانى كەيدە ماقتاۋ سۇيگىش، كەيدە وزدەرى تانىپ-بىلەتىن جاندارعا قاتىستى ءىشى تار كورسەقىزار: قازاقتاردىڭ اراسىندا كورە الماۋشىلىقتىڭ كوپ بولاتىنى بارىمىزگە ءمالىم. رەسەيگە بودان بولعاندا پاتشا بيلىگى ءسىبىر، ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنا قۇپيا تاپسىرما بەرىپ، قازاقتاردىڭ ءبىر-ءبىرىن كورە الماۋشىلىعىن بارىنشا ءوز مۇددەلەرىنە ساي پايدالانۋدى، قاز­اقتى ءوزارا شاعىستىرىپ، ىشتەن ءىرىتۋ ارقىلى وتارلاۋ قاجەت دەپ اقىل ايتقان. ر.نۇرعاليەۆتىڭ  باس رەداكتورلىعىمەن 1995 جىلى شىققان «ايقاپ» ەنتسيكلوپەدياسىندا ءىى ەكاتەرينا پاتشانىڭ ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا جولداعان قۇپيا جارلىعىندا: «1) قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ ءبىر رۋ باسشى­لارىن ەكىنشى رۋ باسشىلارىمەنەن اراز ەتىپ، ءبىرى مەنەن ءبىرىن قاس ەتىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە سەبەپ بولىڭىز; 2) سۇلتانداردىڭ ءبىرى مەنەن ءبىرىن اراز قىلىپ، ءبىرى مەنەن ءبىرىن يتتەي تارتىستىرىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋگە سەبەپ بولارداي ءىس قىلىڭىز; 3) قىرعىز-قازاقتىڭ باسشى ادامدارىن سۇلتاندارىمەن اراز قىلىپ، سۇلتاندارىن ءوز قول استىنداعى اقساقال ادامدارىمەن اراز قىلىڭىز. اراسىنا وت تۇسكەن ۋا­قىتتا جانىپ كەتەردەي كوكىر-سوكىر دايارلاي بەرىڭىز. وسىلايشا اراسىنا وت تۇتاتىپ بەرەكە-بىرلىگىن الساق، ءوزارا ازىپ، توزعاندىعىنان قازاق-قىرعىز جۇرتى بوتەن پاتشالىق قول استىنا كوشىپ كەتەر­گە دارمەنى بولماس. ءوز-وزدەرى قىرىق پىشاق بولىپ، قىرىلىسىپ، جەڭىلگەن جاعى جەڭگەن جاعىنان ءوش الار ءۇشىن، كۇش الار ءۇشىن روسسيا پاتشالىعىنا جا­قىن­دار ۋا پاتشالىققا قورعالار. سول ۋاقىتتا روسسيا حۇكىمەتى ارالارىنا تورە بولىپ، تورەلەپ، رەتىنە قاراي يا اناسىنا، يا مىناۋ جاعىن قۋاتتاپ تۇرۋ كەرەك. ءتۇرلى امالمەنەن سۇلتاندارىنىڭ كۇشىن كەتىرسەك، وزىمىزدەن وزىپ ەشقايدا كەتە الماس. كەلەتىن، كەتەتىن جەرى ءوزىمىز بولىپ، تىلەگەنىمىزشە قاقپالاپ جورتارمىز» دەپ كورسەتىلگەن. «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى» دەگەن وسى بولار. قازاقتىڭ جانىن جەگىدەي جەگەن مۇنداي جىمىسقى ساياساتتىڭ ناتيجەسى م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىندا شەبەر سۋرەتتەلگەن. نەگىزى، قازاقتىڭ جانى باسەكەگە قۇمار، قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورتىندا دا ءباس تىگىپ بايگە شاپتىرۋ، كوكپار تارتۋ، كومبە الۋ، قىز قۋ، كۇرەسۋ، كۇش سىناسۋ سياقتى باسەكەلەر كوپ. سول سياقتى، قازاقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە دە باسەكە توقتاۋسىز جۇرەدى. باسەكەگە شىداي الماعان كەيبىرەۋلەرى قىزعانىش پەن پاسىقتىققا ۇرىنىپ، ءى.جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىندا باياندالعانداي تراگەديالىق ءىس-ارەكەتتەرگە بارعان. كورە الماۋشىلىق، قىزعانىش قازاق جانىنىڭ ەڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرى. كەڭەس وداعى تۇسىندا شالا ساۋاتتى شولاق بەلسەندىلەردىڭ قىزعانىشى مەن قارا نيەت ءىشىتارلاردىڭ دومالاق ارىزدى قارشا بوراتۋىنان قازاقتىڭ قانشاما ارداقتى ازاماتى قۋعىن-سۇرگىن كوردى. بۇل 1930-1937 جىلدارداعى ساياسي رەپرەسسياعا قازاقتاردىڭ كوپ ۇشىراۋىنىڭ، بەتكە ۇستار زيالى قاۋىمىنان ايىرىلىپ، اڭىراپ قالۋىنىڭ دا ءبىر سەبەبى بولدى.

قازاقى ءومىر سالتى قازاق جانىن بەيىمدەلگىش ەتىپ قانا قويعان جوق. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى قازاق جانىن شىدامدىلىق، ەپتىلىك، تابيعاتتى ءسۇيۋ سياقتى تولىپ جاتقان جاقسى ساپالارمەن دە، ەرىنشەكتىك، جالقاۋلىق، قىزىق قۇمارلىق، تويشىلدىق، ماقتانشاقتىق سياقتى ادەتتەرگە دە ۇرىندىردى. ويتكەنى، قازاقتاردىڭ مال باعۋى جىل مەزگىلدەرىنە ساي، ناۋقاندىق سيپاتتاعى شارۋاشىلىق بولاتىن: نەگىزىنەن كوشىپ-قونۋ، كوكتەمدە ءتول الۋ ساقمانى، جازعىتۇرىم ءجۇن قىرقۋ مەن ساۋىن، كۇزگى كۇيەك، قىستا قىستاۋعا قونۋ، سوعىم سويۋ سياقتى. ال، ءتورت تۇلىك مال­دى جايىلىمعا جايىپ باعۋمەن مالشى­لار قاۋىمى اينالىسىپ، ولاردىڭ باستى قىزمەتى مالدى يت-قۇستان، ۇرى-قارىدان قورعاۋ مەن ورىستەگى مالدىڭ باعىت-باعدارىن باقىلاۋدان تۇردى. وزەن اڭعارلارىنا جاقىن ورنالاسقان جاتاق اۋىلدار بولماسا، قازاقتاردىڭ دەنى ەگىنشىلىكپەن اينالىسا قويماعان. كوشپەلى ءومىر بولعاندىقتان، ءۇي سالۋعا دەگەن قاجەتتىلىك اسا بولماي، قۇرىلىس دامىمادى. سوندىقتان، ناۋقانداردىڭ ارالىعىندا اۋىلداعى حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ قولى ۇزارىپ، توي تويلاۋعا، كوڭىل كوتەرۋگە كەڭ مۇمكىندىكتەر تۋىنداعان. بۇل دۇنيەدە تويلايتىن تويلارى ەڭ كوپ حالىق قازاقتار بولسا كەرەك: شىلدەحانا، بەسىك توي، تۇساۋ كەسۋ، سۇندەت توي، سىرعا سالۋ، قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، بەتاشار، ۇيلەنۋ تويى، مەرەيتوي، قونىس تويى، ناۋرىز مەيرامى، قىز قۋ، كوكپار، بايگە ت.س.س. جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بەينە ءبىر، شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن باستاپ، قازاقتىڭ ءومىرى توي تويلاۋمەن وتەتىندەي كورىنەدى. تويلاۋدى جانى سۇيەتىن قازاقتىڭ داڭعازالىعى، اۋىر ەڭبەكتىڭ بەينەتىنەن قاشاتىن جالقاۋلىعى وسىدان كەلىپ شىعادى. ءالى كۇنگە دەيىن سولاي، اۋىلداردا جاپپاي جۇمىسسىزدىق بولسا دا، توي تويلاۋدان قازاق الدىنا جان سالار ەمەس. زاۋىت-فابريكا اشپايمىز، ونىڭ ەسەسىنە تويحانا، مەيرامحانا، ويىن-ساۋىق ورتالىقتارى كوبەيگەن ۇستىنە كوبەيىپ بارادى. توي جاساۋ تۇتاس يندۋسترياعا اينالدى: سىي-سياپاتى مەن كيىس-كيىتى، داستارحان مازىرىنەن باستاپ، تويحاناسى، اسپازى، كۇتۋشىسى، ءليمۋزينى، ءارتىسى، ءانشى-ءبيشىسى، اساباسى بار… قايسى ءبىرىن ايتاسىز، قىسقاسى نە كەرەك، قازاقى توي بيزنەس قىزىپ تۇر. جاڭا قازاقتار توي جاساۋدان ءوزارا جارىسىپ، ءسان-سالتاناتپەن باسەكەلەسەتىن بولدى. قازاق جانى ماقتانعاندى، ماقتاعاندى ۇناتادى. بۇل تۋرالى اباي جيىرما ءبىرىنشى قارا سوزىندە: «ماقتانشاق دەگەن بىرەۋى «دەمەسىن» دەمەيدى، «دەسىن» دەيدى. باي دەسىن، باتىر دەسىن، قۋ دەسىن، پىسىق دەسىن، ءاردايىم نە ءتۇرلى بولسا دا، «دەسىن» دەپ ازاپتانىپ ءجۇرىپ، «دەمەسىندى» ۇمىتىپ كەتەدى. ۇمىتپاق تۇگىل، اۋەلى ءىس ەكەن دەپ ەسكەرمەيدى. مۇنداي ماقتانشاقتاردىڭ ءوزى ءۇش ءتۇرلى بولادى. بىرەۋى جاتقا ماقتانارلىق ماقتاندى ىزدەيدى. ول – نادان، لاكين نادان دا بولسا ادام. ەكىنشىسى ءوز ەلىنىڭ ىشىندە ماقتانارلىق ماقتاندى ىزدەيدى. ونىڭ ناداندىعى تولىق، ادامدىعى ابدەن تولىق ەمەس. ءۇشىنشىسى ءوز ۇيىنە كەلىپ ايتپاسا، يا اۋىلىنا عانا كەلىپ ايتپاسا، وزگە كىسى قوستامايتىن ماقتاندى ىزدەيدى. ول – ناداننىڭ نادانى، لاكين ءوزى ادام ەمەس» دەيدى. ال، ەندى، تويشىل قازاقتىڭ ەرىن­شەكتىگىن قاراڭىز. ەلىمىزدە مىڭداعان قازاقتار جۇمىسسىز جۇرسە دە، «گاستاربايتەر» اتالاتىن وزبەك، قىرعىز، تاجىك اعايىندار قازاقستانعا كەلىپ، قۇرىلىسشى بولسىن، ەگىنشى نە مالشى بولسىن، تاڭداپ-تالعاماستان، ءتۇرلى جۇمىستارعا جالدانىپ، ناپاقالارىن تاۋىپ ءجۇر. سوندا قالاي، گاستاربايتەر ىستەگەن جۇمىستى قازاق ىستەي الماي ما؟ ىستەي الادى، بىراق ەرىنەدى، سەبەبى، قازاق از بەينەتپەن كوپ پاي­دا تاباتىن «مىقتى» جۇمىس ىزدەيدى. قاز­ەكەمنىڭ كوبى جاندارىن قيناپ، باستارىن اۋىرتقىسى كەلمەيدى. قازاقتىڭ جانى كەيدە ءبىر وسىنداي ايانكەس.

قازاق ەجەلدەن رۋ-تايپالىق ءومىر كەشكەندىكتەن، قازاق جانى ۇجىمداسىپ ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن. جەكە ءجۇرىپ، دارابوز بولۋ قالىڭ قازاقتىڭ ىشىندەگى جۇرەگىنىڭ تۇگى بار، باتىر تۇلعالارىنا عانا ءتان، ال، جالپى، قاراشا قازاقتىڭ جانى جالتاق. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەپ، توپ جارىپ شىعۋى قيىن. «جاڭعىزدىڭ داۋسى شىقپاس، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس» دەمەكشى، ءىشىنارا باس كوتەرىپ، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، جۇرتىم دەپ شىرىلداعان قازاقتىڭ نار قاسقالارىنا حالىقتىڭ قولداۋى جەتىسپەي، وپىق جەپ، وپات بولعانى قانشاما. ءبىز تاريحتان ساباق الا ءبىلۋىمىز قاجەت، تاريحتى تۇلعالار جاسايتىنى، ءبىر عالىمنىڭ اشقان جاڭالىعى بارشا ادامزاتتىڭ تاعدىرىن وزگەرتەتىنىن ۇمىتپايىق. جەكە ادامدى، ونىڭ ىشىندە، تالانتتى، ناعىز ينتەللەكتۋالداردى دامىتۋعا جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. ينتەللەكتۋالدى ۇلت بولۋىمىز ءۇشىن ينتەللەكتۋال جەكە ادامدارىمىز كوپ بولۋى شارت. الايدا، «ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن ءىش» دەيتىن قازاق ۇجىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى، ويتكەنى، نە بولسا دا، ىم-جىمدارى ىشىندە. سوندىقتان بولار، سىبايلاس جەمقورلىققا قازاقتار بەلشەسىنەن باتىپ، كەيبىر بيلەۋشى ەليتا وكىلدەرى «كوماندا»، «كلان»، جەرشىلدىك، رۋشىلدىق سياقتى ۇجىمداسۋدىڭ جاعىمسىز تۇرلەرىن قانعا سىڭگەن ادەتتەي تەز ارادا يگەرىپ الدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دە ۇجىمداسۋعا بارىنشا كۇش سالىپ جاتىرمىز. كەڭەستىك داۋىردە ۇجىمداسىپ ءومىر ءسۇرىپ ەدىك، كسرو ىدىراعالى بەرى دە ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك پەن ەكونوميكالىق ىقپالداسۋدىڭ (تمد، ۇقشۇ، شانحاي ۇيىمى، سۆمدا، ەۋرازەق، كەدەن وداعى ت.ب.) باستاماشىسى قازاق ەلى. ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ يدەياسىن ۇسىنۋشى دا ءبىزدىڭ ەلباسىمىز. 2015 جىلدىڭ باسىنان باستاپ ەلباسى يدەياسى شىنايىلىققا اينالىپ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ناقتى قۇرىلىپ، ءوز جۇمىسىن باستاماق. وسىلايشا، تاۋەلسىز قازاق ەلى رەسەي، بەلارۋس، ارمەنيامەن ۇجىمداسىپ، بولاشاققا بىرگە قادام جاساماقشى. بۇعان قوسا، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرمەك ويىمىز تاعى بار. توق ەتەرىن ايتساق، رۋلىق-تايپالىق ءومىر سۇرۋدەن بەرى ۇجىمدىق ءومىر ءسۇرۋدى قازاقتىڭ جانى ۇناتادى.

قازاق ەلىنىڭ باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەرىنىڭ اراسىندا ورىن تەبۋى قازاق جانىن ءارى-ءسارى كۇيگە ءتۇسىرىپ، ونىڭ بويىنا ەلىكتەگىشتىك، كسەنوفيليا، تولەرانتتىلىق سياقتى قاسيەتتەردى دارىتتى. قازاق دالاسىن ۇلى جىبەك جولىنىڭ باسىپ ءوتۋى قىتاي مەن ەۋروپا اراسىنداعى ساۋدا كەرۋەندەرىمەن بىرگە جۇرگەن ءتۇرلى ءدىننىڭ، مادەنيەتتىڭ، ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ قازاقتارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا يگى ىقپال ەتتى. قازاق جەرىندە بۇدان بولەك اراب شاپقىنشىلىعى، يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى، شىڭعىسحاننىڭ جورىقتارى، جوڭعار سوعىستارى، رەسەيدىڭ بودانىنا اينالۋ، كەڭەستىك كەزەڭدەگى يندۋستريالاندىرۋ، تىڭ يگەرۋ سياقتى ءتۇرلى تاريحي-ساياسي پروتسەستەر ساپىرىلىسا ءجۇرىپ، شارتاراپتان جينالعان ءتۇرلى مادەنيەتتەر تايقازانداعى ەتتىڭ سورپاسىنداي بۇلكىلدەپ قايناپ، قويىرتپاققا اينالدى. وسىلايشا، قازاق جانى شىعىس پەن باتىستىڭ ءوزارا ۇنقاتىسۋىنداعى (ديالوگ) رۋحاني دانەكەردىڭ ءرولىن وينادى. مۇنداي جاعدايدا باسقاعا ەلىكتەۋدىڭ ورىن الۋى زاڭدىلىق. قازاق جانى ەلىك­تەۋدىڭ ارقاسىندا وزگە مادەنيەتتەردەن جاقسىنى دا، جاماندى دا بويىنا ءسىڭىرىپ، گيبريدتى (ارالاس) كۇيگە ءتۇستى. تاڭقالارلىق تۇگى جوق، قازاقتىڭ  جانى دا، ءتىلى مەن مادەنيەتى دە، ءدىنى مەن ءدىلى دە گيبريدتى. قازاق جانىنىڭ ەلىكتەگىش بولۋى كسەنوفيلياعا (كسەنو – بوگدە، فيليا — ءسۇيۋ) ۇلاسىپ، قولىندا باردىڭ قادىرىن بىلمەي، بوتەندىكىنە قىزىعۋدى، وزىنىكىنە قاراعاندا وزگەنىكىن ارتىق كورۋشىلىكتى تۋىنداتتى. كەيبىر قازاقتار ناعىز كسەنوفيلگە اينالىپ، انا تىلىنەن گورى شەت ءتىلىن ارداقتايتىن، ءتول مادەنيەتىنە قاراعاندا بوتەننىڭ مادەنيتەتىن دارىپتەيتىن، بەيتانىس ءدىندى ۇستاناتىن رۋحاني دەرتكە شالدىقتى. گيبريدتى جان تولەرانتتى كەلەدى (تۇسىنىستىكپەن توزە ءبىلۋ، ياعني، ادامگەرشىلىك تۇرعىدا ۇلتى، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى باسقالارعا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ). قايعى-قاسىرەتتى، ازاپ بەينەتتى، وتارلىق ەزگىنى كوپ كورگەن قازاق جانى باسقا ۇلتتاردىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرپالىقتى بولىسۋگە، ولاردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋىنا كومەكتەسۋگە  قاشاندا دايار. قاي ەل قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سياقتى ارنايى ساياسي ينستيتۋت قۇرىپ، دياسپورالاردىڭ وكىلەتتى بيلىگىنە اشىق جول بەرىپ وتىر؟ مۇنىڭ ءبارى قازاق جانى مەن مەملەكەتتىك بيلىگىنىڭ تولەرانتتىلىعى ارقاسىندا ىسكە استى. تولەرانتتى قازاق باسقالارعا «مىناۋىڭ قالاي؟» – دەپ، شەكەدەن قاراۋدى بىلمەيدى. تىپتەن، ەل مەن جەردىڭ قوجايىنى ءوزى بولا تۇرا، كەيبىر بوگدە پىسىقايلاردىڭ ەسىكتەن كىرىپ، ءتور مەنىكى دەيتىن ەسىرگەن قۇقايىنا دا، ىڭ-شىڭسىز، جىلىستاپ ەنىپ الىپ، ىشتەن شالاتىندارعا دا توزگىش قازاق ۇندەمەيدى. «جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى» دەيتىن كونە ماقالى بولا تۇرا، كوڭىلشەك قازاق جانى كەيدە تولەرانتتىلىق پەن نامىسسىز ىنجىقتىقتى ايىرا الماي جاتادى.

قازاق جانى تۋرالى ماسەلە ءبىر ماقالاعا سيارلىق دۇنيە ەمەس. بۇل كەشەندى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى، سوندىقتان، ماقالانى قورىتىندىلاۋ دا قيىن. ءسوز سوڭىندا قازاق جانىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگىنە توقتالساق. ەۋروپا مەن ازيانىڭ، باتىس پەن شىعىس وركەنيەتتەرىنىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇرۋدى قۇداي ماڭدايىنا جازعان قازاقتىڭ جانى سان عاسىرلار بويى ءوزىن-ءوزى قالاي ايقىندارىن بىلمەي (يدەنتيفيكاتسيالاۋ), ىزدەۋمەن، اداسۋمەن كەلەدى. بابامىز قورقىت اتا دا ولىمنەن قاشىپ، ماڭگىلىك ءومىردى ىزدەپ، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن كەزسە دە «قورقىتتىڭ كورىنەن» قۇتىلا الماعان. اسان قايعى بابامىز دا جەلماياسىنا ءمىنىپ الىپ قۇتتى مەكەن بولارلىق «جەرۇيىقتى» ىزدەگەن. بابالارىمىز تۋرالى اڭىزداردان دا قازاق جانىنىڭ ەرەكشەلىگىن بايقاۋىمىزعا بولادى. قاراپايىم تىلدە بەينەلەپ ايتساق، قازاق بىرنارسەسىن جوعالتىپ الىپ، جوق ىزدەپ جۇرگەن ادام ىسپەتتى. قازاق جانى ەجەلدەن رومانتيك، قيالداعىنى ىزدەگىش. ارمان قۋىپ، وت پەن سۋعا تۇسۋگە دايار. قازاق جانى سايىن دالادا جورتقان، ساتتىلىككە سەنىپ، ازىق ىزدەگەن ءبورى قاسقىرعا ۇقسايدى. قازاق «قاسقىرداي» دەسە ماقتانادى، ء«يتسىڭ» دەسە رەنجىپ، نامىستانادى، وزدەرىن كوك تۇركىمىز، كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعىمىز دەپ سانايدى.  قازاق «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەپ، عايىپقا سەنىپ، جولعا شىعادى. «ەر ۇيدە تۋادى، تۇزدە ولەدى» دەيتىن قازاق  ىزدەۋمەن، جوعالتۋمەن، اداسۋمەن كەلەدى. وركەنيەتتىڭ كوشىنە، ساياساتتىڭ اعىنىنا ىلەسەمىز دەپ، ءوز جولىنان اداسىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن جوعالتا جازداعان كەزدەرى كوپ. رەسەيگە بودان بولامىز دەپ، ودان كەيىن كوممۋنيزم قۇرامىز دەپ ءجۇرىپ، قالاي ورىستانعانىن، ماڭكۇرتتەنىپ ءۇش عاسىر اداسقانىن اڭقاۋ قازاق جانى بايقاماي دا قالدى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قازاق ەسىن جيناپ، جوعالتقانىن تاۋىپ، وشكەنى جانۋدا. مۇدايدا قازاق «اداسقاننىڭ نەسى ايىپ، قايتا ءۇيىرىن تاپقان سوڭ»، «ات اداسسا، قازىعىن تابار» دەپ اقتالا سالادى. قازىر دە قازاق جانى ىزدەنىس ۇستىندە. قازاقتىڭ جانى  دا، ەلى دە ەرەكشە – نە ەۋروپالىق ەمەس، نە ازيالىق ەمەس، تازا باتىستىق ەمەس، بولماسا تازا شىعىس وركەنيەتىنە دە جاتپايدى.  قايسىسىن تاڭدايمىز، قانداي دامۋ جولىمەن جۇرسەك اداسپايمىز دەگەن سۇراق وزەكتى بولىپ تۇر. ناقتى يدەولوگيامىز دا جوق، اتا زاڭىمىزدىڭ 5-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا يدەولوگيالىق جانە ساياسي ءار-الۋاندىلىق تانىلادى» دەپ جازىلعان. سىرتقى ساياساتىمىز دا كوپ ۆەكتورلى، ءبىر مەزگىلدە بىرنەشە وداققا مۇشەمىز. اياعى نە بولار ەكەن دەپ، قاراپايىم قازاق جانى اڭىرىپ، اڭىسىن اڭدىپ وتىر. «قالاي بولعاندا دا، قازاق جانى ءوزىنىڭ بەت-بەينەسىن، تابيعي بولمىسىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ، وزىندىك دامۋ جولىن تابۋى ءتيىس» – دەيتىن ەڭ سوڭعى سويلەمنەن كەيىن – «ديالەكتيكا زاڭى بويىنشا، قازاق تا ءوزىنىڭ جانىن زامانعا ساي جەتىلدىرۋى قاجەت: جان-تانىنە سىڭگەن جاعىمسىز كەمشىلىكتەردەن ارىلىپ، وزگەلەردىڭ جىلتىراعانىنا ەلىكتەي بەرمەي، الەمدىك رۋحاني كەڭىستىكتەن بارلىق جاقسى قۇندىلىقتاردى ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىنە سايكەستەندىرىپ، بەيىمدەۋ ارقىلى بايىپپەن بايىتۋعا تالپىنۋى كەرەك».

سەيىلبەك مۇساتاەۆ

(ماقالا ىقشامدالىپ الىندى)

دەرەككوزى: «اقيقات» جۋرنالى