ۇلتتىڭ ۇلت بولۋىنا ءبىرىنشى شارت – ءتىل.

م.جۇماباەۆ

ء«سوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى».

احمەت بايتۇرسىنوۆ

«ەشكىم وزگەرتە المايتىن ءبىر اقيقات بار.

ول - قازاق ءتىلى ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك تىلىنە اينالدى.

ءتىل ماسەلەسىن ءبىز داۋدىڭ ەمەس، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ءۇشىن پايدالانۋىمىز كەرەك».

ن.ءا.نازارباەۆ

كورەيادا كوپشىلىك جۇرت بىلمەيتىن «كورەي ءتىلىنىڭ كۇنى» دەپ اتالاتىن رەسمي مەملەكەتتىك كۇن بار. بۇل كۇن ولاردا جالپىۇلتتىق ۇلى مەيرام. ءبارى دەمالادى. وسى ءبىر عاجاپ مەرەكەنىڭ تاڭعى شىق ەلىندە مەملەكەتتىك تۇرعىدا قالاي اتالىپ وتەتىنىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە كورگەن ەدىم. ءار كورگەن سايىن كورەيلەردىڭ ءوز انا تىلىنە دەگەن شەكسىز قۇرمەتىنە ءتانتى بولدىم. ونى كورگەن سايىن باسشى دەمەي، قوسشى دەمەي بۇكىل حالىق بولىپ «شىركىن، قازاق تىلىنە وسىنداي قۇرمەت جاساي الار ما ەكەنبىز؟» دەگەن وي مەن ارمان كوكىرەكتە تۋلايدى. الايدا ازاتتىق اۋاسىن كەرە جۇتقانىمىزبەن انا تىلىمىزگە دەگەن ماحابباتىمىزدى مەملەكەتتىك اۋقىمدا اسپەتتەي الماي وتىرعانىمىز وكىنىشتى.

انا ءتىلدىڭ قامى – پاتشانىڭ زارى

تاريحتان ءمالىم، 60 ميلليون جاناشىرى بار كورەي ءتىلى بىردەن وركەن جايىپ كەتە قويعان جوق، قىسىم كوردى، كوكەيدەن دە كومەيدەن دە وشە جازدادى. الپاۋىت جاپون، قىتاي، باتىس ەلدەرى مەن ورىس پاتشالىقتارى توقىمداي كورەي تۇبەگىنە كوز الارتقان قيىن-قىستاۋ زاماندا كورەي ۇلتىنىڭ ءتىلىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇردى. مەكتەپتەردە جاپون ءتىلى عانا وقىتىلىپ، ءتول تاريحى بۇرمالانىپ، قىتاي بيلىگى كوپ ىقپال ەتۋگە تىرىستى. ەۋروپالىق وتارشىلدار دا ءوز تىلىندە سويلەتكىسى كەلدى. بيىل كورەي ءتىلىنىڭ پايدا بولۋىنا 568 جىل بولدى. 14 عاسىردا ءوز ۇلتىنىڭ قامىن ويلاعان سەدجون پاتشا تۇڭعىش رەت كورەي ءتىلىن جۇيەگە ءتۇسىرىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولدانۋعا پارمەن ەتتى. سەدجون پاتشانىڭ ويى بويىنشا «قاراپايىم حالىقتى ساۋاتتى جانە اقىلدى ەتەتىن ءتىلدى جاساپ شىعارۋ» كەرەك بولعان. قاراپايىم حالىقتى ساۋاتتى جانە اقىلدى ەتۋ ءۇشىن ونىڭ جەكە ءتىلى بولۋ كەرەك دەپ شەشكەن. نەگىزگى ماقساتى - كورەي قوعامىنداعى قاراپايىم حالىقتى مەنسىنبەۋشىلىك پەن قاناۋشىلىقتى، ونى ەلەپ-ەسكەرمەۋشىلىكتى جويۋ ءۇشىن جاڭادان ءتىل جاساۋدى، ەلدى انا تىلىمەن باسقارۋدى قولعا العان. سونداي جارقىن ماقسات پەن سارابدال ساياساتتىڭ ارقاسىندا كورەي ءتىلى جەكە ءتىل بولىپ قالىپتاسقان. حالىقتىڭ باعىنا تۋعان پاتشا كورەي ءتىلى ارقىلى ءدۇيىم كورەي حالقىن ءبىلىم مەن عىلىمعا ۇيرەتىپ، قاراپايىم ەلدىڭ كوزىن اشىپ، ساۋاتتاندىرۋعا تالپىنعان. ويتكەنى سول كەزدەگى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر مەن اۋقاتتى اقسۇيەكتەر قاراپايىم حالىقتىڭ ءبىلىمدى بولعانىن قالاماعان. سەدجون ولاردىڭ بۇل ارەكەتىن قاتە دەپ باعالايدى. ول حالىق جاپپاي ساۋاتتى بولسا عانا مەملەكەت مىقتى بولادى دەپ ەڭ ءبىرىنشى ءتىل ساياساتىن جۇرگىزدى. سەدجوننىڭ كورەي ءتىلىن جاساپ شىعارۋداعى ءتورت ماقساتىن اتاپ وتۋگە بولادى.

ءبىرىنشى، قاراپايىم حالىقتى ساۋاتتى ەتۋ.

ەكىنشى، انا ءتىلى ارقىلى ەلدى باقىتتى ەتۋ.

ءۇشىنشى، قىتايدىڭ ىقپالىنان بوساۋ.

ءتورتىنشى، مەملەكەتتىڭ قۋاتتى بولۋىن ايقىنداۋ.

مىنە، سول سەدجوننىڭ قۇرمەتىنە تاڭعى شىق ەلىندە ۇلان-اسىر مەرەكە جاسالادى. تاريحي ءساتتى پرەزيدەنتتەن باستاپ ۇكىمەتتىڭ بۇكىل مۇشەسى، ايماق باسشىلارى مەن ساياساتكەرلەر باس قوسىپ اتاپ وتەدى. سەۋلدەن باستاپ ءار ايماقتا كورەي ءتىلىنىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى. جىل سايىن «كورەي ءتىلى كۇنىنىڭ» قۇرمەتىنە ارنايى مەملەكەتتىك شارا ۇيىمداستىرىلادى. مەرەيلى كەشكە ءمينيستردىڭ ارنايى شاقىرتۋىمەن ءبىلىم مەن ونەر قايراتكەرلەرى، سىيلى قوناقتار كەلىپ قاتىسادى. شەتەلدىك تانىمال زەرتتەۋشىلەر ىرىكتەلىپ شاقىرىلادى. سونداي ءبىر شاقىرتۋدىڭ قۇرمەتىنە مەن دە يە بولىپ، قاتىسىپ قايتقانىم بار ەدى.

تۇبەكتەگى «ەكىنشى» تىلدەن – الەمدەگى ەكىنشى تىلگە دەيىن...

«كورەي ءتىلى كۇنى» ەرەكشە اتالاتىن سالتاناتتى كەشكە پرەمەر-مينيستر قاتىستى. باس ءۋازىر زالعا كىرگەن كەزدە جۇرت ورنىنان تۇرىپ شىنايى قۇرمەت كورسەتتى. قالاي قۇرمەت كورسەتپەيدى، تىلىنە قۇرمەت بىلدىرگەن شەنەۋنىكتەرگە حالىق تا ريزا عوي. كوپ كەشىكپەي، كەش باستالدى. گيمن وينالدى. بۇكىل ۇكىمەت مۇشەسى ورنىنان تۇرىپ تاعزىم ەتتى. ودان كەيىن تاعى ەكىنشى رەت تۇرىپ كورەي تىلىنە تاعزىم ەتتى. ياعني ولار الدىمەن گيمنگە، سوسىن انا تىلىنە وسىلاي قۇرمەت كورسەتتى. بۇدان سوڭ كورەي ءتىلىنىڭ دامۋىنا قاتىستى بىرقاتار مىقتىلار ءسوز سويلەدى. كورەي ءتىلىنىڭ الەمدىك تىلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن، قازىردىڭ وزىندە تانىمال ون ەلدىڭ ءتىلىنىڭ بىرىنە اينالعاندىعىن ايتىپ جاتتى. وعان قوسارىم، قازىردىڭ وزىندە كورەي ءتىلى، اعىلشىن تىلىنە قاراعاندا كوپ ۇيرەتىلىپ جاتقان ءتىل. شىعىس تىلدەرىنىڭ ىشىندە قىتاي ءتىلى مەن اراب تىلىنە باسەكە تۋدىرۋدا. بۇل تەگىن بولماسا كەرەك، ەندى بۇۇ-نىڭ ساراپتاۋى بويىنشا، كورەي الەمگە كەڭ تارالاتىن قىتايدان كەيىنگى شىعىس ءتىلى بولۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدار جاسالۋدا.

كەشتە كورەي ءتىلى تۋرالى ادەمى اندەر ايتىلىپ، سازدى شىعارمالار وينالدى. ءبۇلدىرشىن بالالار كورەي ءتىلى تۋرالى ءان شىرقاپ، ساحنالىق قويىلىمدار قويىلدى. سەدجون پاتشانىڭ ەلى ءۇشىن قالاي قايعىرعانى ساحنالاندى. ءتىل بىلمەسە ەلىم باسقا ەلگە بودان بولادى دەپ مۇڭايعان سەدجوننىڭ كوزقاراسى، اقىل-پاراساتى سىرتتاي باقىلاعان مەن سياقتى شەتەل ازاماتتارىن دا سۇيسىنتپەي قويمادى. مىنە، عاجاپ ساحنالىق قويىلىم. ءبىر كەزدە كورەي ءتىلىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان عالىمداردى پرەمەر-مينيستر ءوز قولىمەن ماراپاتتادى. پرەزيدەنتتىڭ قولى قويىلعان سىيلىقتار عالىمدارعا تابىس ەتىلدى. كورگەن كەشتەن عاجاپ اسەرمەن قايتتىم. قاراڭىزشى، ءتىلى ءۇشىن ۋاقىتىن ءبولىپ كەلگەن مۇنداي ازاماتتار ءالى دە ۇلتىنا ايانباي قىزمەت جاساي بەرەتىندەي. كەش اياقتالىپ، سىرتقا شىعىپ ەدىك. سىرتتا كورەي ءتىلى كۇنىنە قاتىستى كوشە بويىندا قىزۋ ويىندار مەن سايىستار، كونتسەرتتەر وتكىزىلىپ جاتتى. تەلەديداردان كورەي ءتىلى تۋرالى ارنايى باعدارلامالار قويىلدى. كوشەدەن باستاپ ۇيگە دەيىن، ۇيدەن پرەزيدەنت رەزيدەنتسياسىنا دەيىن كورەي ءتىلىنىڭ كۇنى سەزىلىپ تۇردى. ءاربىر كورەيدىڭ بالاسى سول كۇنى اتا-اناسىمەن بىرگە كورەي ءتىلىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ ماڭىزى مەن سەبەبى، ونىڭ انا ءتىلى ەكەندىگى تۋرالى جۇرەگىمەن ۇعىندى. كىتاپ دۇكەندەرىندە اتا-انالار «سەدجون سەندەر ءۇشىن نە جاساپ كەتتى؟» دەپ بالاسىنان قازبالاپ سۇراپ جاتىر. جاۋاپ بەرسە سۇيىكتى كىتابىڭدى الىپ بەرەمىن دەيدى. كوشەدە كورەي ءتىلى تۋرالى سۋرەت سالىپ جاتقان قاراكوز كورەيدىڭ بالاسى... اسفالتتا سۋرەت سالىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ جۇرگەن ولارعا قاراپ، قازاقتىڭ بالاسى وسىلاي انا ءتىلىن ەندىگى ەلۋ جىلدا سۋرەتتەپ، انا ءتىلىن وسىلاي كوشەدە دە، كوكىرەگىنە دە بەينەلەپ، كوركەمدەر مە ەكەن دەگەن وي كەلدى. ءبىز بالالارعا سونداي ءبىر تاماشا كۇندى قاشان سىيلار ەكەنبىز؟ قازاق ءتىلى دەگەن كۇنىمىز تۇرماق، تاۋەلسىزدىك كۇنى دەگەن ۇلى مەيرامدى دا جاڭا جىلدىڭ تاساسىندا قالدىرىپ، ۆالەنتيننىڭ شاڭىنا كومىپ تاستادىق. ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەمەي، تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتۋ مۇمكىن دە ەمەس. ءيا، ءبىز دە «اياۋلى انا ءتىلى كۇنى» دەگەن كۇندى بەلگىلەسەك دەگەن بەرىك ويدامىز. ءار قازاقتىڭ بالاسى مەملەكەتتىڭ تىرەگى بولاتىن ءدىنى مەن تىلىنە ارنايى ءبىر كۇندى بەلگىلەۋدى قولداۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ويتكەنى سول ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن انىقتاپ، ۇرپاققا قاجەتتى تاربيەنى بەرىپ كەتەر ەدىك. تىلگە دەگەن قۇرمەت پەن قاسيەت بار بولسىن دەسەك، بىزگە ويلانۋ كەرەك. بايقاعانىم، «كورەي ءتىلىنىڭ كۇنىن» بارلىق باسىلىم بىتكەن جازىپ، حالىق قالاۋلىلارى ءتىل تۋرالى ويىن ورتاعا سالادى. پرەزيدەنت بۇكىل حالىقتى ايتۋلى مەرەكەمەن قۇتتىقتايدى. انا تىلمەن تورەسى دە، تەنتەگى دە بىرگە بولادى. وسى كۇن كورەي ەلىندەگى ەڭ ادەمى ءبىر مەرەكە سەكىلدى ماعان ۇلكەن اسەر قالدىردى. راسىندا ەڭ ادەمى مەرەكە دەۋگە لايىق. وسىنداي ەڭ ابزال، ءارى قادىرلى، ماڭىزى زور، تاريحي كۇندى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قايراتتى جاستارى جاساي الامىز با؟ جاساۋ ءۇشىن جۇمىلىپ جۇدىرىق بولۋ قاجەت. ايتپەسە، جاساۋ قايدا ونى؟!

بۇدان باسقا ءبىر عاجاپ دۇنيەنى ايتايىن. كورەي ەلىندە «كورەي ءتىلى» دەگەن ۇلتتىق مۇراجاي بار. ونىڭ ءىشى كىرسەڭىز شىققىسىز. انا تىلىڭە دەگەن ماحابباتىڭ ويانىپ، كوزىڭە جاس كەلەدى. ارالاپ كورسەڭ، ءبارى انا ءتىلى تۋرالى جازىلعان. تاريحي مۇراعاتتىڭ ەڭ مىقتىسى سوندا. ال تۋرا سونداي ءتىل تۋرالى مۇراجاي ءبىزدىڭ ەلدە قاشان بوي كوتەرەدى؟ اتى مەن زاتى كەيدە تۇسىنىكسىز مۇراجايلارعا كەيبىر اقىن، جازۋشىلار باستىق بولىپ وتىر. وعان شەتەلدىك تۇگىلى قالا تۇرعىنى ءومىرى بارمايدى. كەيبىر مۇراجايلار بىردە اشىلسا، بىردە جابىلىپ جاتادى. مەنىڭ ويىمشا، بىزگە وسىنداي ءبىر ءتىل تۋرالى مۇراجاي اشۋ كەرەك. ەگەر تىلىنە قۇرمەت كورسەتكىسى كەلەتىن ازاماتتار بولسا، ءبارىمىز قوسىلىپ قاراجات جيناپ، «قازاق ءتىلى» دەگەن مۇراجايدىڭ اشىلۋىنا ىقپال جاساۋىمىز قاجەت. استانانىڭ تورىندە انا ءتىلى دەگەن مۇراجاي بولسا، ۇلتىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولار ەدى. وندا تىلگە قاتىستى تاريحي قۇجاتتار، مەملەكەتتىك كونستيتۋتسيا، ءتىل تۋرالى زاڭدار، ءتىل تۋرالى زەرتتەۋلەر، ۇلىلاردىڭ ءتىل تۋرالى زەرتتەۋلەرى، باتىل قادامدارى، ويلارى جانە تىلگە قاتىستى وزبىر ساياساتتاردىڭ ءبارى بەينەلەنۋى قاجەت. سوندا عانا ءتىلدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءبىزدىڭ ۇلت پەن ۇرپاق تۇسىنەدى. مەنىڭ ويىمدى قولدايتىن ازاماتتار تابىلادى دەپ سەنەمىن. ۇلتىمنىڭ ەرتەڭگى باقىتى ءۇشىن مەن وسىنداي ەكى ۇسىنىس جاسايمىن. ءبىرىنشىسى، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك كۇنىن بەلگىلەۋىمىز كەرەك. ەكىنشىسى، استانادان انا تىلىمىزگە ارنايى مۇراجاي اشۋىمىز كەرەك. «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەگەندەي، كورەي ءتىلىنىڭ جارقىن مىسالىن بەكەر ءسوز ەتپەسەك كەرەك. ءبىز تۋرا وسى ءسوزدى باسشىلىققا الساق، ەشقاشان ۇتىلمايمىز. كەرىسىنشە ۇلتىمىزعا قاجەتتى ۇلى ىستەر جاسايمىز دەگەن ويدامىن. ءبىز ۇلتىمىزدىڭ انا ءتىلىن سۇيگەندە عانا ول حالىقارالىق تىلگە اينالادى. ءوز ەلىندە حالىقتىق جانە بيلىك ءتىلى بولماعان ءتىل ەشقاشان ماڭگىلىك ءومىر سۇرە المايدى.

وسىنداي ءتىل كۇنى شاراسىنان شىققان سوڭ پۋسان راديوسى تىكەلەي ەفيرگە شاقىرىپ، جيىرماعا جۋىق سۇراق قويدى. ەفير سوڭىندا ءتىلشى قازاقشا ءبىر ءسوز ۇيرەتىڭىزشى دەپ قولقا سالدى. قازاقشا «راحمەت» دەگەن ءسوز قالاي بولادى، سونى ايتىڭىزشى دەدى. مەن ۇيرەتتىم. قازاقشا اكتسەنتسىز «راحمەت» دەگەن كەزدە بىزدەگى ءورىستىلدى شەنەۋنىكتەردىڭ جيىرما جىلدىق تالپىنىسى مەن ءبىر كورەيدىڭ ءبىر سەكۋندتاعى نيەتى مەن قىزىعۋشىلىعىن كورىپ ويلانىپ قالدىم. قازاقتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى كورەي ادامىنىڭ اۋزىمەن ەشبىر قيىندىقسىز ەستىلدى. ال جيىرما جىلدا ورىسەزۋلىلەردىڭ اۋزىنان ءالى ءبىر قازاقشا ءسوز تازا ەستىلمەي كەلەدى.

كورەيلەردە ء«تىلى وسسە، ەلى وسەدى، ءتىلى قۇلدىراسا، ەلى دە قۇلدىرايدى» دەگەن ءسوز بار. كورەيشە «ماري وللايا، ناراعا ورىگو، ماري نەريمەن، نارادو نەريندا» دەپ جازىلادى. وسى ءبىر سوزگە قاراپ، ءتىلى وسكەن ەلدەر مەن وشكەن ەلدەردىڭ تاريحىنا كوز سالاسىڭ. راسىندا ءتىلىڭ ءوسۋىڭ كەرەك. سوندا ساناڭ وسەدى. اتتەڭ، كەشەگى ۇلتىمىزدىڭ ەرەن ۇلدارى ءتىرى بولسا، بۇل كۇنى انا تىلىمىزگە بايلانىستى مەملەكەتتىك مەرەكە جاريالانار ەدى. بىراق، قايدام، قازىر ءبارى قالتا قامىمەن ءجۇر. تىلگە قاتىستى ءبىر شارا بولسا بولدى بىلىنبەي، ەستىلمەي وتەدى. ودان قاراعاندا ورتاڭقول ءانشى مەن «كۆنشىنىڭ» كەشى دۇركىرەپ وتەدى. قازىر تەندەر جاريالاپ كىتاپ دايىنداتىپ، اقشا تابۋ پايدالى كاسىپتىڭ بىرىنە اينالدى. الايدا ول دا ءتىلىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى ساقتامايدى. ول كەرىسىنشە ۇلتتىق ءتىلدىڭ قۇرمەتىن كەتىرەدى. مەنىڭشە، ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەتىن ءسوز ەمەس، ناقتى يدەيا مەن ناقتى قوزعالىس، ناتيجەلى ءىس. بىزدە سول جەتىسپەيدى.

بىزدە مەملەكەت بولماعان دەيتىندەر ءبىزدىڭ تىلدە سويلەپ، ءبىزدىڭ تىلدە ەلشى جىبەرگەندەرىن، ءبىزدىڭ تىلگە تامسانعان ويشىلدارىنىڭ بولعاندىعىن ۇمىتىپ قالىپتى. بۇل قاۋىپتى قۇبىلىس. شىعىستىڭ ۇلاندارى سەكىلدى انا تىلىمىزگە قۇرمەتپەن قاراپ، ونى قورعاماساق، ەرتەڭ ءبىرىنشى جارتىمىز «نيحاۋما»، ەكىنشى جارتىمىز «زدراستە»، ءۇشىنشى جارتىمىز «حەلوۋ» دەپ كەتپەسىمىزگە كەپىل بار ما؟! سولاي دەمەۋ ءۇشىن ءتىل ءۇشىن تولعانۋ قاجەت. ولاي دەيتىنىم، مەملەكەتتىك ءتىل - ۇلتىمىزدىڭ باسىنداعى باقىتى. ال ول باقىتتان ايرىلىپ قالساق، ءىرى ۇلت بولىپ تۇرۋىمىز ەكىتالاي.

داستان اقاش، مەملەكەتتىك جانە

جەرگىلىكتى باسقارۋ سالاسىنىڭ مامانى،

شىعىستانۋشى، اۋدارماشى.

Abai.kz