جاستايىنان جۇرت نازارىنا ىلىگىپ، ەسىمى شارتاراپقا جايىلعان قازاقتىڭ اتاقتى ۇلى بالۋان شولاق دۇنيەگە كەلگەلى ءبىر جارىم عاسىر بولدى. جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن پالۋان، اۋىر سالماق كوتەرىپ ونەر كورسەتكەن الىپ كۇش يەسى، ات قۇلاعىندا ويناعان، شاۋىپ كەلە جاتقان ات ۇستىندە كۇردەلى تسيركتىك كورىنىستەر جاساي بەرەتىن، ات ويىنىنىڭ ءتۇرلى ءتاسىلىن مەڭگەرگەن سپورتشى-ونەرپاز. جانە ادۋىندى اقىن، عالامات ءانشى-سازگەر. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى تارلان. ونىڭ اتى كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالعان ەدى. ءبىر باسىنداعى وسىنشا ونەر ءتۇرىن ول جىگىت شاعىنان قاتار دامىتىپ، ەرەن قابىلەتىمەن جۇرت كوزىنە ەرتە ءتۇستى. اۋەلدە قارا كۇشىمەن، بەلدەسىپ كۇرەسۋدەگى شەبەرلىگىمەن تانىلدى. سوسىن ءان شىرقاۋعا قۇمارلىعىن كورسەتتى. ودان سالدىق قۇرىپ، ەل ارالادى.   قاسىنا قيلى ونەر دارىعان تالانتتى جاستاردى جينادى. ءسويتىپ،  ءانشى، كۇيشى، پالۋاندار توبىمەن اۋىلدان اۋىلعا اۋىسىپ ساۋىق-سايران جاساپ ءجۇرۋدى داستۇرگە اينالدىردى.

ونىڭ كۇرەسكە ون ءتورت جاسىنان ءتۇسىپ، نەبىر الىپ قارسىلاستارىن جىعىپ جۇرگەنىن،   شاۋىپ كەلە جاتقان جۇيرىك ات ۇستىندە شالقالاپ جاتاتىنىن، ەر ۇستىندە تۇرەگەپ تۇرىپ، نەمەسە اياعىن كوككە كوتەرىپ  توبەسىمەن تۇرعان قالپى شاباتىنىن، جۇيتكىگەن اتتىڭ بىرەسە وڭ جاعىنان، بىرەسە سول جاعىنان جەرگە ءتۇسىپ، قايتا مىنەتىنىن، ات باۋىرىنان جەڭىل اينالىپ وتەتىنىن جۇرت تامسانا اڭگىمەلەيتىن. ونىڭ تسيرك ونەرىنە ءتان سپورتشىلىق ەپتىلىكتى شەبەر يگەرگەندىگىمەن قوسا، بويىنداعى كۇشتىڭ جويقىندىعىن نەشە ءتۇرلى امال-تاسىلمەن كورسەتەتىنى، ەلۋ ءبىر پۇت كىر تاسىن كوتەرگەنى، ورىستىڭ ايگىلى كاسىبي پالۋانى كورەندى ء(وز ايتۋىندا – كاروندى) جىعۋى مىسال ەتىلەتىن. ول كوكشە القابىنىڭ دۇلدۇلدەرى ءبىرجان سال مەن اقان سەرىنى ۇستاز تۇتتى. ولاردىڭ  اندەرىن ناشىنە كەلتىرە ورىندادى. ءوزى دە ولەڭ، ءان شىعارىپ، اۋەلەتە شىرقادى.  ونىڭ داڭقى كوكشەتاۋ وڭىرىنەن اسىپ، كۇللى قازاق ولكەسىنە تارادى. شارتاراپتا بارشا جۇرت ونى قۇرمەتتەپ قارسى الىپ، توبەسىنە كوتەردى. ونەرىنە ءسۇيسىندى. كورگەندەرىن، ەستىگەن-بىلگەندەرىن اڭىز ەتىپ ايتىپ، اۋىزدان-اۋىزعا جەتكىزدى. ءسويتىپ ول كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالدى.

ونىڭ شىن اتى نۇرماعامبەت بولاتىن. بايمىرزا بالاسى نۇرماعامبەت. بالالىق شاعىندا ءبىر وقىس وقيعاعا ۇشىراعان ەكەن. قۇربىلارىمەن الاۋ باسىندا ارقان تارتۋ ويىنىن ويناپ جۇرگەنىندە. ارقاننىڭ ەكىنشى ۇشىنان تىرمىسا تارتىسىپ تۇرعان قۇربىلارىنا ءبىر ءوزى دەس بەرمەي،  قارسىلاسقانىندا. ارقاندى قاتتى جۇلقىپ قالعانىندا  بار سەرپىنىمەن وتقا قۇلاپ، ءبىر قولىنىڭ ساۋساقتارىن  كۇيدىرىپ العان كورىنەدى. كۇيگەن قولى كوپكە دەيىن جازىلا قويماي، شارۋانىڭ ءبارىن ءبىر قولىمەن ىستەۋگە ءماجبۇر بولعان. سونىسىنا قاراپ بالالار ونى شولاق دەپ اتاپ كەتەدى. ال ودان كوپ ۇزاماي، بەلدەسكەن تەڭدەسىنىڭ ءبارىن، ءتىپتى وزىنەن ۇلكەن جىگىتتەردى دە كۇرەستە ەمىن-ەركىن جىعىپ كوزگە تۇسكەنىندە، اۋەلدە قۇربى-قۇرداستارى، سوسىن ەرەسەك الەۋمەت تە الگى اتاۋعا بالۋان دەگەن انىقتامانى قوسىپ ايتاتىن بولعان. ءسويتىپ نۇرماعامبەت بايمىرزاۇلى وسىلاي، زامانداستارىنىڭ اۋزىمەن، جاس شاعىنان-اق بالۋان شولاق اتانىپ كەتىپتى. ءبىر اڭىز بويىنشا، ول بوزبالا شاعىندا ەرەسەك اعايىنىمەن بىرگە تاۋ ەتەگىنەن قانات جايعان بازارعا كەلەدى. الدەبىر جارشى شيراق ايقايعا باسىپ، ءوزى ارنايى ەرتىپ اكەلگەن ورىس پالۋانىمەن كۇرەسۋگە تاۋەكەل ەتەتىن تالاپكەرلەردى شاقىرىپ جاتقان. باسكە ءبىر قويدىڭ قۇنى – ءبىر سوم تىگىلەدى. شولاق ويلانىپ جاتپاستان ورتاعا ۇمتىلادى. بىراق پالۋاننىڭ الدىنا جەتە بەرە كيىمىنىڭ ەتەگىنە شالىنىسىپ قۇلاپ تۇسەدى. ءسويتىپ كۇرەسپەستەن ۇتىلادى. نامىستانىپ، ەرتەڭىنە تاعى كەلەدى. سوندا ونى مۇقاتپاق بولعان پالۋان ءباس مولشەرىن كۇرت سەگىز سومعا كوتەرەدى. بالا وعان توقتاماي، شاپانىن شەشىپ تاستاپ، بەلدەسۋگە شىعادى. شىعادى دا، پالۋاندى لەزدە جەرگە الىپ ۇرادى. جۇرت ريزا بولىپ شۋ ەتە تۇسەدى، شاپان ۇستىنە اقشانى ءۇيىپ تاستايدى. سودان، بازارعا شارتاراپتان كەلگەن كوپشىلىكتىڭ ارقاسىندا، بالۋان شولاقتىڭ داڭقى قىردى جايلاپ كەتەدى...  

بالۋان شولاق (نۇرماعامبەت) بايمىرزاۇلى 1864 جىلى تۋعان. العاشقى رەسمي انىقتامالىقتا (قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى، 2-ت.، 1973, 140-ب.)  ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە – قازىرگى جامبىل وبلىسى اۋماعىنداعى حان تاۋىنىڭ ماڭىندا دۇنيەگە كەلدى دەپ كورسەتىلگەن ەكەن. الايدا، بىرقاتار زەرتتەۋشىلەر (ە.مىرزاحمەتوۆ، ز.قوسپاقوۆ، ج.بەكتۇروۆ، ب.قىدىربەكۇلى) 1998 جىلى جارىق كورگەن «بالۋان شولاق» جيناعىنا (قۇراستىرعان س.وسپانوۆ) ەنگەن جۇمىستارىندا بۇل دەرەكتىڭ جاڭساقتىعىن دالەلدەيدى. كوزكورگەندەردىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ناقتى دايەكتەر كەلتىرىپ، ونىڭ سارىارقا تۋماسى ەكەنىن اڭگىمەلەيدى. ماسەلەن، جازۋشى جايىق بەكتۇروۆ: «بالۋان شولاق ولگەندە ءبىز سەگىز-توعىزداعى ەستيار بالامىز. اۋىل اراسى جاقىن. شولاقتىڭ ەسىمى دە، ات ۇستىندەگى تۇلعالى ەلەسى دە ءبىزدىڭ كوزىمىزگە، كوكىرەگىمىزگە ەرتە قونعان» دەيدى. ونىڭ جازۋىنشا،  بالۋان شولاق اقمولا وبلىسىنىڭ ماكين (بۇگىنگى بۇلاندى) اۋدانى اۋماعىندا تۋىپ-وسكەن. بۋراباي مەن اقكول اراسىندا ەرتەدە ءۇيسىن، جاعالبايلى، جالايىر، الشىن، ەستەك اۋىلدارى بولعان. سولاردىڭ ىشىندەگى ءۇيسىن اۋىلى ەلتاي تەمىر جول ستانساسى سىرتىنداعى تاستىوزەك دەگەن شۇرايلى قويناۋدان ورىن تەپكەن. بالۋان شولاقتىڭ اتا مەكەنى – سول. كەزىندە كىندىگى كەسىلگەن شاڭىراعى ورنالاسقان ورىنعا كەيىن قىزىل كوردون سەلوسى سالىنعان كورىنەدى. دەگەنمەن «قاراعايلى، قايىڭدى ورمان، بۇلاقتى وزەك قويناۋىنداعى» بالۋان شولاق تۋىپ-وسكەن «اۋىلدىڭ ورنى، كوڭى ءالى كۇنگى كوپ تومپەش بولىپ سايراپ تۇر». بالۋان شولاققا تۋىس بولىپ كەلەتىن ناعاشى اتاسىنىڭ اڭگىمەلەرىن جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆ ەسكە الادى. كوپتەن ەستىپ-بىلگەندەرىنىڭ جوعارىداعى پىكىرگە ساياتىن نەگىزگى ارقاۋىن  العا تارتادى. «بالۋان شولاق اتىنا بالا جاسىمنان قۇلاعىم قانىعىپ تا، سول ءبىر قىزىل ناردىڭ ارۋاعىنا تاڭىردەي تابىنىپ تا وسكەن جاننىڭ ءبىرىمىن»، – دەي كەلە، ءوزىنىڭ كوپ جايتكە جاستايىنان كۋا بوپ وسكەندىگىن كورسەتەدى. اۋلەتتىك ەستەلىكتەردى كەلتىرەدى، بەلگىلى زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتەلەسكەن تۇستارىن دالەلدى سىنعا الادى. جەتىسۋعا كەلگەن ساپارىندا بالۋان شولاقتى كورگەن ادامداردىڭ اڭگىمەلەرىن جازۋشى بالعابەك قىدىربەكۇلى جاس كەزىندە كوپ تىڭداعان ەكەن. سونداعى ەستىگەندەرىن  شەجىرە دەرەكتەرىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، بالۋان شولاقتىڭ بابالارىنىڭ «ارقاعا شۋ بويىنان كوشكەنىن»، ال «وندا تۋعان ءتورتىنشى ۇرپاق» شوكەڭ ەكەنىن ايتادى. بالۋان شولاق «كوكشە باۋرىندا دۇنيەگە كەلگەن» دەيدى ول سەنىمدى تۇردە. بۇعان بۇلتارتپاس دالەل رەتىندە اقىن-سازگەر-ءانشىنىڭ ءوز سىرىنا – جەتىسۋدا قالعان ولەڭىنە سىلتەمە جاسايدى.  سونداعى: «قوتىرشورتان – مەن تۋعان – جەردىڭ قۇتى» دەگەن جول شولاقتىڭ كىندىك قانى قايدا تامعانىن انىق كورسەتەدى...

وسىنداي دايەك-دالەلدەر ناتيجەسىندە بولار، 1999 جىلى شىققان «قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا (2-ت.، 128-ب.) بالۋان شولاقتىڭ تۋعان جەرى اقمولا وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىلدەر اۋدانى دەپ تۇزەتىلگەن. سونىمەن، بالۋان شولاقتىڭ   تۋىپ-وسكەن ءوڭىرى – ارقا، كوكشە ايماعى. بۇل جاققا اتالارى وڭتۇستىكتەن بىرەر عاسىرداي ىلگەرىدە كوشىپ كەلگەن. اكەسى بايمىرزا ءوز توڭىرەگىنە تانىمال اعاش شەبەرى بولىپتى. تاپسىرىس بەرۋشىلەرگە شارۋاشىلىقتا، تۇرمىستا قولدانىلاتىن ءتۇرلى جابدىق، قۇرال-سايمان، بۇيىمدار جاساپ بەرۋمەن شۇعىلدانسا كەرەك. شەشەسى قالامپىر ءۇي شارۋاسىمەن، بالا تاربيەسىمەن اينالىسقان، ايەل بولعانمەن ەرگە بەرگىسىز  كۇشى بار قارۋلى كىسى ەكەن.  بالۋان شولاقتىڭ تەڭدەسسىز كۇش يەسى بولۋى وسىناۋ اناسىنا تارتقاندىعىنان دەسەدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمىمەن نۇرماعامبەت اتالىپ جۇرگەن جەتكىنشەك كەزىندە-اق ونىڭ ەسىمى ەل اۋزىنا  پالۋان رەتىندە ىلىگەدى. ويتكەنى ءوز قاتارى تۇگىل، جيىرمالارداعى جىگىتتەردى دە كۇرەستە جىعىپ كەتە بەرگەن. پالۋاندىعىنا قوسىمشا، ات ۇستىندە تسيرك ويىنشىلارىنشا ونەر كورسەتەتىنى دە جۇرتتى رازى ەتەتىن. ماسەلەن، شاۋىپ بارا جاتقان اتقا تۇرا ۇمتىلىپ، كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ءمىنىپ الاتىن دا، ات ۇستىندە تۇرەگەلىپ، قاققان قازىقتاي قادالىپ تۇرا قالاتىن. شاپقان بەتى اتتىڭ باۋىرىنان اينالىپ، القىمىن وراپ وتەتىن. اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە بالۋان شولاقتىڭ قالىڭ توپ الدىندا وزىندىك ءبىر ونەر كورسەتكەنى باياندالادى. شاباندوز اتپەن شاۋىپ كەلە جاتقان بويى ۇستىندەگى سىرت كيىمىن شەشىپ، جان-جاعىنا لاقتىرادى ەكەن. سوسىن  ايىلدى اعىتىپ،  استىنداعى ەر-توقىمدى جەرگە تاستايدى. ءسويتىپ، جايداق اتپەن شاپقان بويدا توپ الدىنا كەلەدى دە، كەرى بۇرىلادى. الگىندە ءار جەرگە شاشىپ كەتكەن ابزەلدەردى ءىلىپ الىپ، شاۋىپ كەلە جاتقان بەتى اتىن ەرتتەيدى، كيىمدەرىن جيناستىرىپ، ات ۇستىندە كيىنەدى...

بالۋان شولاق دالا جۇرتىن وسىنداي ەپتىلىكتەرىمەن تاڭعالدىرعان. ولارىنىڭ ۇستىنە، ءان-كۇيگە دەگەن قۇشتارلىعى دا ەرتە ويانۋى سەبەپتى، انشىلىگىمەن دە تەز تانىلدى. ول داڭقتارى جالپاق ەل-جۇرتقا كەڭ جايىلعان جەرلەستەرى ءبىرجان سال، اقان سەرى ىسپەتتى جارىق جۇلدىزداردىڭ اندەرىن بابىنا كەلتىرىپ، تامىلجىتا ورىنداۋىمەن كوپشىلىك كوڭىلىنەن شىققان ەكەن. ياعني، ءانشى رەتىندە دە حالىقتى جاستايىنان اۋزىنا قاراتقان. ول وسىنداي، ءبىر بويىنا بىرنەشە ونەردى جيناقتاعان تالانت رەتىندە تانىلادى. سان قىرلى دارىنى دامي كەلە، قاسىنا كىلەڭ وزىندەي ونەرپاز جاستاردى توپتاستىرىپ، بەينە-ءبىر انسامبل ىسپەتتى ونەر كورسەتەدى. اۋىلداردى ۇجىم بوپ ارالاپ، دۋمانداتىپ، ويىن-ساۋىق جاساۋدى ادەتكە اينالدىرادى.  ءوزىنىڭ ساۋىقشىل جىگىتتەرىمەن بىرگە ەل ىشىنە ءجيى شىعادى. ءان-كۇيدى شالقىتىپ، سارىارقا توسىندە سال-سەرىلەرشە سايراندايدى. قاراوتكەل، كوكشەتاۋ، قارقارالى، باياناۋىل، سەمەي وڭىرلەرىن، سارىسۋ بويىن مەكەندەگەن اۋىلداردى ارالاپ، ءان شىرقايدى، ونەر كورسەتەدى. بارعان ايماقتارىندا جەرگىلىكتى نەبىر ونەر ادامدارىمەن تانىسىپ، شىعارماشىلىق جانە  ورىنداۋشىلىق جەتىستىكتەرىنىڭ قىر-سىرلارىمەن بولىسەدى.

ول ارقا ونەرپازدارىنىڭ قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ىستىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن انشىلىك-شىعارماشىلىق داستۇرلەرىن بەرىك ۇستاندى. ءبىرجان مەن اقان سەكىلدى اعا ۇرپاق اندەرىنىڭ ۇزدىك ورىنداۋشىسى، تيىسىنشە – تەڭدەسسىز ناسيحاتشىسى بولدى. ءارى، ەل قادىرلەگەن اقىن-سازگەرلەردىڭ اندەرىن ءانشى رەتىندە ءسۇيىپ ورىنداۋمەن شەكتەلمەي، ءوز جانىنان دا ولەڭدەر مەن  اندەر شىعارىپ ايتا باستايدى. ونىڭ «كوكشەتاۋ»، «جەلدىرمە»، «اششىلى ايىرىق»، «دىكىلدەك»، «قوس پەرنە»، «قۇلان كىسىنەس»، ت.ب. كوپتەگەن اندەرى ارقا وڭىرىنە كەڭىنەن تاراپ كەتەدى. حالىق بالۋان شولاقتىڭ مۋزىكالىق شىعارماشىلىعىن ىستىق ىقىلاسپەن قابىل الادى. ويتكەنى ونىڭ اندەرىنىڭ اۋەزى وزگەشە ەدى، ونىڭ اندەرىنىڭ وزەگىنەن اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ اسقان زور كۇشىن، قايراتىن، باتىلدىعىن پاش ەتەتىن جىگەرلى سارىن، قۇشتارلىق لەبى ەسەتىن. سوندىقتان دا، ورشىلدىك تانىتاتىن اۋەننەن تۇزىلگەن بۇل اندەر تىڭداۋشىسىن بىردەن ەلەڭ ەتكىزىپ،  تەز باۋراپ الاتىن ەدى.

ءومىرىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭ-بەلەستەرىن بالۋان شولاق ءاردايىم اندەرىنە قوسىپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ كۇش-قۋاتىن ماقتان ەتەتىن تۇستار دا بار. بۇل رەتتە ۇلكەن جيىندا 816 كيلوگرامم سالماق  كوتەرىپ («كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت كىردىڭ تاسىن») جۇرتتى تاڭىرقاتقانى جانە ءباس تىگىپ – ءوز جانىنان ۇلكەن قارجى شىعارىپ – ورىستىڭ ايگىلى پالۋانىن جىققانى («قالتامنان جەتپىس بەس سوم زالوگ سالىپ، سىندىردىم كارون بالۋان قابىرعاسىن») كوبىرەك ايتىلادى. زەرتتەۋشىلەر بۇل وقيعا 1899 جىلى ورىن الدى دەپ ەسەپتەيدى. بالۋان شولاق ورىس پالۋانى يۆان كورەنمەن بەلدەسكەنىندە 35 جاستا ەدى دەپ تۇيەدى. ىقتيمال. دەگەنمەن،  اقىن-سازگەردىڭ ءبىر ولەڭىندە («بالۋان شولاقتىڭ ءانى»، 4-ءشى ءتۇرى) ءوزىنىڭ ماقتان سوزدەرىن: «بۇل كۇندە جيىرمادا مەنىڭ جاسىم، قامالدىڭ بۇزار كەزىم تاۋ مەن تاسىن»، – دەپ باستاپ، جىرىن ودان ءارى قاراي الگى جوعارىدا كەلتىرىلگەن جولدارمەن شۋماقتايتىنى دا بار. ەگەر اتالمىش ءزىلماۋىر تاستى كوتەرۋى مەن اتاقتى پالۋانمەن كۇرەسكە ءتۇسۋى، سول انىندە ايتقانىنداي، 20 جاسىندا ورىن العان بولسا، وندا بۇل وقيعا 1884, ياكي 1885 جىلعا سايكەس كەلەدى. وسى جىلداردىڭ بىرىندە ونىڭ ەلدى تاڭىرقاتارلىقتاي كۇش-قۋات كورسەتىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.

ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردە بالۋان شولاق «ساعىنايدىڭ اسىندا ەشكىم بەتتەي الماعان تۇيە پالۋاندى جىققان» دەگەن مالىمەت ايتىلادى. مۇنى بەرتىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ قيسىنسىز دەپ بىلەتىنى دە ءمالىم. ويتكەنى ول كەزدە شولاق تىم جاس دەگەن ءۋاج كەلتىرىلەدى. الايدا، «شىعىنى ءتاج-ماھال قۇرىلىسىنا جۇمسالعان قارجىعا پارا-پار بولعان» دەپ دارىپتەلەتىن ايگىلى اس 1886 جىلى بەرىلگەن بولسا، بۇل ۋاقىتتا شولاق 22 جاستا عوي. ياعني، ناعىز كۇشى تاسىپ تۇرعان شاعىندا دەپ ساناۋعا ابدەن بولاتىن جاستا.  ءارى، ونىڭ ءوز اندەرىندەگى سىر شاشۋلارىنا سۇيەنسەك،  جويقىن كۇشكە جاستايىنان يە ەكەندىگىن ول جوعارىداعىدان  باسقا ولەڭدەرىندە دە ايتادى. ماسەلەن، «دىكىلدەكتە»: «ون سەگىزدە اتاندىم شولاق ءداۋ دەپ... ...ويازنايدىڭ باس قوسقان سەزىندە كىردىڭ تاسىن كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت»، – دەگەن سوزدەردى انگە قوسىپ شىرقايتىنى بار ەمەس پە. الايدا قوسىمشا دالەلىمىز جوق بولۋى سەبەپتى، ءبىز مۇنى – «كارون بالۋان» ەكەۋىنىڭ كۇرەسكەن ۋاقىتىن 1884 جىلعا قاراي جىلجىتۋدى – جورامال قالپى قالدىرامىز...

بالۋان شولاقتىڭ وگىزدى كوتەرىپ جۇرە بەرەتىندىگى، جەتى جاسار بۇقانى سۇلاتقانى، جارمەڭكەلەردە ونەر كورسەتكەندە جيىرما جىگىت جابىسقان بورەنەنى يىعىنا اسىپ تۇراتىنى تۋرالى، ت.ت. س.س. دەرەكتەر اۋىزشا اڭگىمەلەردە، مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالانىپ جۇرگەن ماقالالاردا ءجيى ايتىلادى. جەتىسۋدا بولعان ساپارىندا سالماعى 1050 كيلو تارتاتىن ءزىلماۋىر تاستى كوتەرگەن كورىنەدى. الەمدىك عالامتور جەلىلەرىندە، سونداي-اق، «ومبى قالاسىنداعى تاق مۇراگەرىنىڭ (ياعني بولاشاق ءىى نيكولايدىڭ) كەلۋىنە بايلانىستى وتكەن جارىستاردا بەلگىلى پالۋان سەۆردىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزدى» (http://ru.wikipedia.org/wiki/بالۋان_شولاك) دەگەن حابار دا بار. سوڭعى دەرەك بالۋان شولاقتىڭ ءوزىنىڭ پوەزيالىق مۇراسىنداعى: «ومبىعا پاتشا كەلدى رۋسسيا، ءامىرىن ايتا كەلدى حالقىن جيا. سىبىردەن سوندا كۇشىم اسىپ كەتىپ، مەن بولدىم جان شىقپايتىن بيىك قيا»، – دەلىنەتىن شۋماقتا كورىنىس تاپقان. ۆيكيپەديا اقپاراتىنا قاراعاندا، بالۋان شولاقپەن كۇرەسكەن پالۋاننىڭ ەسىمى – سەۆر، ال  ءانشى-اقىننىڭ «حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق اقىندارىنىڭ شىعارمالار جيناعىندا» (1963) جاريالانعان اتالمىش ولەڭىندە بۇل ەسىم ءسىبىر دەپ اتالعان (دەگەنمەن، ولەڭنىڭ احمەت جۇبانوۆ بەلگىلى زەرتتەۋ ماقالاسىندا («زامانا بۇلبۇلارى»، 1963) كەلتىرەتىن  نۇسقاسىندا – سەۆر). تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، سول ولەڭنىڭ «سىبىردەن سوندا كۇشىم اسىپ كەتىپ، مەن بولدىم جان شىقپايتىن بيىك قيا» دەگەن جولدارىنا جىتىرەك زەر سالار بولساق، اڭعاراتىنىمىز – شولاق ءسىبىر-سەۆرمەن كۇرەسكەننەن گورى، باسقاشا جولمەن كۇش سىناسقان  سىڭايلى. بىراق، قالاي بولعاندا دا، بالۋان شولاقتىڭ بولاشاق ءىى نيكولاي پاتشا ومبى قالاسىنا كەلگەن تاريحي كۇندەردە سايىسقا تۇسكەنى، ءارى، كىممەن بولسا دا، سپورتتىڭ قاي تۇرىنەن سىناسسا دا،  جەڭىس شىڭىنا كوتەرىلگەنى ايقىن. ەندەشە پالۋانىمىزدىڭ داڭقىن اسىرعان سوناۋ سايىستىڭ وتكەن مەرزىمىن دە دالىرەك اتاۋعا بولادى...

ەۆروپا اقسۇيەكتەرى بالالارىنىڭ ءبىلىم الۋ كەزەڭىن قورىتىندىلاۋ ماقساتىمەن ولارعا مىندەتتى تۇردە «گران-تۋر – ۇلكەن ساياحات» جاساتاتىن. وسى ۇلگى بويىنشا تۇڭعىش رەت يمپەراتور ءىىى پەتر مەن ونىڭ زايىبى، بولاشاق پاتشايىم ءىى ەكاتەرينانىڭ بالاسى تسەسارەۆيچ پاۆەل (تاقتا وتىرعان قىسقا مەرزىمى ىشىندە قازاقتارعا ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى بايىرعى قونىسىنا قايتا ورالۋعا رۇقسات بەرىپ ۇلگەرگەن كادىمگى ءى پاۆەل پاتشا) ەۆروپا ەلدەرىن ءبىر جىلدان استام ۋاقىت بويى ارالاپ، ۇزاق ساپار شەكتى. بۇل ساياحات 1782 جىلى بولعان-دى. سودان باستاپ ورىس پاتشالىعىندا تاق مۇراگەرلەرىنىڭ ءبارىن، ءتۇرلى عىلىم نەگىزدەرىن وقىپ-ءبىلۋدى تامامداعاندارىنان سوڭ، ارنايى ۇزاق ساياحاتقا شىعارىپ الۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان  ەدى. ول نەگىزىنەن ەكى ءتۇرلى باعدارلامامەن جاسالاتىن: بىرىندە – يمپەريانىڭ ءوز ىشىندە ۇلكەن ساياحات جاساۋ، ەكىنشىسىندە – ەۆروپانى ارالاۋ كوزدەلەتىن. وسى ءتارتىپ ءى پاۆەلدەن ءىىى الەكساندرعا دەيىن بۇلجىماي ورىندالىپ كەلە جاتقان. بىراق بۇل جولى وعان وزگەرىس ەنگىزىلدى. يمپەراتور ءىىى الەكساندر ءوزىنىڭ مۇراگەر بالاسى تسەسارەۆيچ نيكولاي ءۇشىن مۇلدەم وزگەشە، وتە ۇلان-عايىر، ادەتتەگى ەكى ءتۇرلى ساياحاتتى بىرىكتىرەتىن، تەڭىزبەن دە، قۇرلىقپەن دە ساپار شەگەتىن – ءىس جۇزىندە بىرنەشە قۇرلىقتى اينالىپ شىعاتىن، سان-الۋان ەلدى ارالايتىن ۇلكەن تۋرنە جوسپارلاتتى. يمپەريانىڭ بيىك شەندى شونجارلارى 22 جاستاعى نيكولاي الەكساندرۇلى شەكپەك ساپاردىڭ باعىت-باعدارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ويلاستىرىپ، مۇقيات دايىندادى.

جولعا تاق مۇراگەرىمەن بىرگە بيلىكتىڭ جوعارعى ەشەلونىنداعى اسا جاۋاپتى، وتە ىقپالدى چينوۆنيكتەر شىقتى. ولاردىڭ ساياحاتى توعىز ايدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. (شەجىرەشىلەرىنىڭ ەسەپتەۋىنشە، وسى ۋاقىت ىشىندە 51 مىڭ شاقىرىم، ياعني جەر شارىن اينالىپ وتەتىن قاشىقتىقتان دا كوپ  جول ءجۇرىلىپتى. ساياحاتشىلار ونىڭ 15 مىڭىن تەمىر جولمەن، 5 مىڭىن پاۋەسكەمەن، قالعانىن  كەمە ۇستىندە وتكىزگەن: 9 مىڭنان استامىن وزەندەر بويىمەن، 22 مىڭدايىن تەڭىزدەرمەن جۇزگەن ەكەن). ساياحاتقا تولىق مانىندەگى ديپلوماتيالىق ياكي رەسمي سيپات بەرىلگەن جوق. تسەسارەۆيچ نيكولاي الدەبىر ماڭىزدى قاعازدارعا قول قويۋعا نەمەسە ەكونوميكالىق بايلانىستار ورناتۋعا وكىلەتتى ەمەس بولاتىن. ونىڭ جەكەلەگەن مەملەكەتتەردىڭ بيلەۋشىلەرىمەن كەزدەسۋى جالپى تانىسۋدان اسپايتىن راۋىشتە عانا ءوتتى. سالتاناتتى قابىلداۋلار سىيلىقتار الماسۋمەن اياقتالىپ جاتتى. تاق مۇراگەرىنىڭ الدىنا تاقاۋ جىلداردا رەسەي مۇددەسى ءۇشىن تىعىز بايلانىس جاساۋ كوزدەلىپ تۇرعان شىعىستى تىكەلەي كورىپ-ءبىلۋ ماقساتى عانا قويىلعاندىقتان، وسىنداي شارالار جەتكىلىكتى ەدى. بولاشاق پاتشا وسىناۋ ۇزاق ساپارىنا سانكت-پەتەربۋرگتەن 1890 جىلعى قازان ايىنىڭ باسىندا شىققان-دى. ۆارشاۆا، ۆەنا ارقىلى تريەست پورتىنا كەلىپ كەمەگە وتىرىپ، ادريات تەڭىزىمەن، جەرورتا تەڭىزىمەن، سۋەتس كانالىمەن ءجۇزدى. اۆستريا، يتاليا، گرەكيا، ەجەلگى مىسىر ەسكەرتكىشتەرىن  كوردى. بومبەيگە ءجۇزىپ جەتتى دە، قۇرلىققا ءتۇسىپ، ءۇندىستاندى ارالادى. تسەيلوننان ءوتىپ، سينگاپۋر ارقىلى بانگكوكقا باردى. قىتايعا توقتادى. اقىرى، ورىس فلوتىنىڭ التى كەمەسى جان-جاعىنان قاۋمالاي ءجۇزىپ ورتاسىنا العان  فرەگاتپەن 1891 جىلعى  ءساۋىردىڭ 15-ءشى جۇلدىزىندا جاپونياعا كەلدى. وسى ەلدە تسەسارەۆيچكە قاستاندىق جاسالدى. 27-ءشى ساۋىردە. 40 شاقتى پاۋەسكە وتسۋ قالاسىنىڭ ادامدارعا لىق تولى كوشەسىمەن باياۋ قوزعالىپ كەلە جاتقان شاقتا. سول كەزدە كوشەدەگى ءتارتىپتى ساقتاۋعا جاۋاپتى پوليتسەيلەردىڭ ءبىرى ۇزىن سامۋراي سەمسەرىمەن ورىس تاعىنىڭ مۇراگەرىن ەكى رەت باسىنان سوعىپ ۇلگەرەدى. قىلمىسكەر، ارينە، تەز زالالسىزداندىرىلعان.

وسى جاعىمسىز وقيعاعا بايلانىستى، جاراقات جەڭىل بولعانمەن، ساپار باعدارلاماسىنا وزگەرىس ەنگىزىلەدى. ويتكەنى، جاعدايدى ەستىگەن ءىىى الەكساندر پاتشا سانكت-پەتەربۋرگتەن جەدەلحات جولداپ، بالاسىنىڭ شۇعىل كەرى ورالۋىن تالاپ ەتەدى. سوندىقتان مۇراگەر جاپونيادا بولۋ مەرزىمىن قىسقارتادى. 23 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىن 6 مامىردا فرەگات ۇستىندە اتاپ وتەدى دە، ارتىنشا جەلكەن كوتەرىپ ۆلاديۆوستوكقا بەتتەيدى. قۇرلىققا اياعى ىلىنىسىمەن  ۇلى ءسىبىر تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ راسىمىنە قاتىسادى. سوسىن ساياحاتىن  قيىر شىعىستان بەرمەن جالعاستىرادى. توم، توبىل، سۋرگۋتتا بولادى. اقىرى، ومبىعا كەلەدى. 1891 جىلدىڭ 14 شىلدەسىندە. بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن ءبىر اپتا بۇرىن. تيىسىنشە، پاتشازادانىڭ كەلۋ قۇرمەتىنە الدىن الا جوسپارلانعان كول-كوسىر مەرەكەلىك ءىس شارالارى – سولاردىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن كورسەتۋدى كوزدەگەن كورمە-اۋىلدىڭ اشىلۋى دا، بالۋان شولاق سايىسقا تۇسەتىن سپورت جارىسى دا – جوعارى مارتەبەلى مەيماندى قارسى الۋ مەيرامىنا الدەقاشان ءازىر حالىقتىڭ قۋانىشىنا وراي، سونشا ۋاقىت ەرتە باستالادى.

بۇل كەزدە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ  قۇرامىنا اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ وبلىستارى  كىرەتىن ەدى.  گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتىڭ باسقارماسى جىل باسىنان بەرى پاتشازادانى قارسى الۋعا دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان. الدىن الا ازىرلەنۋدىڭ ناتيجەسى سول، قازاقتىڭ كوكىرەگى اشىق يگى جاقسىلارى ولكەنىڭ شارتارابىنان جاز  شىققالى ءۋالايات استاناسىنا ارنايى كەرۋەندەر جونەلتىپ، ەرتىستىڭ ومبىعا دەيىنگى جوعارعى اعىسىنىڭ سول جاعاسىنا ايرىقشا اۋىل قوندىرعان-دى. (دالا ولكەسىنە پاتشازادانىڭ كەلۋى ناق پاتشانىڭ ءوزى كەلگەنگە بارابار ەدى. مۇنى بالۋان شولاق ولەڭىندەگى: «ومبىعا پاتشا كەلدى رۋسسيا، ءامىرىن ايتا كەلدى حالقىن جيا»، –  دەگەن جولدار انىق اڭعارتادى).  ءسويتىپ سوناۋ ادەيىلەپ تىگىلگەن ۇيلەردە ءۋالاياتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن، تىنىس-تىرشىلىگىن، جەر-سۋ بايلىعىن، كاسىبىن، مادەنيەتىن جان-جاقتى كورسەتۋدى ماقسات ەتەتىن كورمەلەر جايعان. نە كەرەك، مەرەكەلىك رۋحتا بەزەندىرىلگەن اۋىل ۇيلەرى پاتشا بالاسى كەلەردەن ەكى اپتا بۇرىن، شىلدە ايىنىڭ باسىندا-اق كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ءسان-سالتاناتىمەن جاراسىمدى ساپ تۇزەپ ۇلگەرگەن.  سول كۇندەردەن-اق بالۋان شولاق پەن ونىڭ ءانسامبلى سىندى جان-جاقتان باس قوسقان ونەرپازدار تامىلجىعان ءان-كۇي، جىر، بيلەرىن شالقىتىپ، مەرەكەلى اۋىلدىڭ اجارىن اشا تۇسكەن. ياعني، مەيرامدى تسەسارەۆيچتىڭ ساياحات كەستەسىنىڭ وزگەرۋىنە وراي ەرتەرەك باستاپ جىبەرۋگە ولار ءازىر بولاتىن.

ولكە قازاقتارىنىڭ وسىناۋ كورمە-اۋىلىنا تاق مۇراگەرى ومبىعا ات باسىن تىرەگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە – 1891 جىلعى 15 شىلدەدە – ەرتىس ايدىنىن كەربەز سىزعان  «نيكولاي» وتكەمەسىمەن ءتۇس الەتىندە ءجۇزىپ كەلدى. بيىك مارتەبەلى مەيمان مەن ونىڭ قاسىنداعى ءۋالايات ۇلىقتارىن جاعاعا جينالعان جۇرت شات كوڭىلمەن قارسى الدى. كوپ ايالداماي، ورىس قارۋىنىڭ كۇشىنە مويىنسۇنعان، ورىس تۋى استىندا ءومىر سۇرۋگە كوندىككەن كوشپەندى جۇرتتىڭ حال-جاعدايىمەن اق پاتشانىڭ اردا ۇلىن تانىستىرۋدى كوزدەيتىن كورمەنى تاماشالاۋ باستالىپ كەتتى. تسەسارەۆيچ نيكولاي الەكساندرۇلى اۋەلى وڭ جاقتا دارا تىگىلگەن ءزاۋلىم ۇيگە كىردى. بۇل ءۇيدىڭ يەسى اقمولا ۇيەزىنىڭ داۋلەتتى قازاعى، سودان بەس-التى جىل عانا ىلگەرىدە شارتاراپقا ساۋىن ايتىپ، اكەسى ساعىنايعا استا-توك اس بەرگەن    نۇرمۇحامەد ساعىنايۇلى بولاتىن. تىسى ءتۇرلى-ءتۇستى شۇعامەن ويۋلاپ بەزەندىرىلگەن، ءىشى اسەم ويۋ-ورنەككە تۇنعان، قىمبات جىبەك، ءدۇريا ماتالارمەن اشەكەيلەنگەن ەڭسەلى كيىز ءۇي. كەرەگە باستارىنا، ادالباقاندارعا ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ قىمبات تا قۇندى كيىمدەرى، ءتۇرلى ۇلگىدەگى توندار مەن ىشىكتەر اينالا ىلىنگەن. وڭ قاپتالعا اتلاس شىمىلدىق قۇرىلعان. ىشىنەن ءساندى جابدىعىمەن جاساۋلى اعاش توسەك كورىنەدى. بوساعاعا تاقاۋ تۇستان قىمىز تولى سابا مەن اسەم ناقىشتالعان اعاش ىدىس-اياق توبى  كوزگە تۇسەدى. جوعارى مارتەبەلى مەيمان كىرىپ كەلگەندە ءۇي ىشىندەگى مالىنىپ كيىنگەن ساۋكەلەلى جاس كەلىن قاسىنداعى ءتۇرلى كەستە، ءىس تىگىپ وتىرعان قۇربى قىزدارىمەن بىرگە ورىندارىنان تۇرىپ، ءوز راسىمدەرىنە سايكەس تاعزىم قىلىپ  ىزەت كورسەتتى. سوسىن كيىز ءۇيدىڭ ىشكى جيھازى مەن جاعدايى تانىستىرىلدى. مۇراگەر ريزا بولىپ، داۋلەتتى قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ، قازاقى تۇرمىس احۋالىنىڭ وزگە كورىنىستەرىن تاماشالاماققا، نوكەرلەرىمەن بىرگە سىرتقا بەتتەدى. سىرتتا وعان قۇرت، ىرىمشىك قايناتۋ، تەرى وڭدەۋ، ىستالعان تەرىدەن ىدىس جاساۋ، شيكىزاتتاردى دايارلاۋ ۇدەرىستەرى، ورمەك توقيتىن، تۇيە جۇنىنەن شەكپەن، قاپ، ەرلەردىڭ كيىمدەرىن تىگەتىن قۇرال-جابدىقتاردىڭ جۇمىسى كورسەتىلدى. ودان سوڭ پاتشازادا ساۋىنشىلاردىڭ قاسىنا بارىپ، قويدىڭ، بيەنىڭ، تۇيەنىڭ قالاي ساۋىلاتىنىن جاقىننان قاراپ كوردى.  سونىڭ ءبارىن ىقىلاسپەن نازارلادى، ريزاشىلىق ءبىلدىردى، قازاقتىڭ مۇنداي داۋلەتىنىڭ ارتا ءتۇسۋىن تىلەيتىنىن ايتتى. سودان كەيىن اتباسار ۇيەزىنىڭ قازاعى مەيرام جانايدارۇلىنىڭ ءزاۋلىم ۇيىنە باس سۇقتى. ول العاش رەت وسى جەرگە 1868 جىلى ءۇي تىككەن ەدى. ءىى الەكساندر پاتشانىڭ بالاسى ۇلى كنياز ۆلاديمير الەكساندرۇلىنىڭ سىبىرگە كەلۋ قۋانىشىنا وراي جاسالعان حالىق مەرەكەسى كەزىندە. ونىڭ ون ەكى قانات، كەرەگەگە ويىلىپ تەرەزە سالىنعان عالامات اق ورداسى سوندا پاتشا بالاسىن دا، ەتنوگرافتاردى دا تاڭ-تاماشا قالدىرعان-تىن. ەندى، مىنە، سودان 23 جىل وتكەندە، جاڭا مۇراگەر قۇرمەتىنە تاعى دا ءبىر ەڭسەلى ءۇي تىگىپ وتىر. اسەمدىككە مالىنعان بۇل اق ورداسى دا سىرتقى، ىشكى جابدىقتارىمەن، جايىلعان كورمەسىمەن ەرەكشە كوز تارتاتىن. ءۇيدىڭ ىشىندەگى كورمەدە ەجەلگى قازاق كيىم-كەشەك تۇرلەرى، كيىز ءۇيدىڭ ءۇش ءتۇرلى ء(بىرى سۇر شۇعادان، باسقاسى جۇقا اق كيىزدەن، كەرەگە، ۋىق، شاڭىراعى، كۇللى سۇيەگى تۇگەل ۇقىپپەن ىستەلگەن) شاعىن مودەل-نۇسقاسى جانە بۇرىنعى زامانعى قارۋ-جاراقتار بار ەدى. ولاردىڭ ىشىنەن باتىرلاردىڭ تەمىر ساۋىتتارىن، تەمىر بەلبەۋلەرىن، دۋلىعالارىن، قالقاندارىن، بايىرعى نايزالارىن، قىلىشتارىن، ساداقتارى مەن جەبەلەرىن كورۋگە بولاتىن. سونداي-اق كورمەدەن قىمبات باعالى كونە ەرتوقىمدار بارشا جابدىقتارىمەن، ەجەلگى كيىز قالپاقتار، ەرتە ۋاقىتتارداعى كىسەلەر، تاعى باسقا كونەلىكتەر ورىن تەپكەن-ءتىن.

مەيرام جانايدارۇلىنىڭ اكەسى جانايدار ورىنبايۇلى 1837–1847 جىلدارعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىندا كەنەسارى حاننىڭ باس باتىرلارىنىڭ بiرi بولعان ادام ەدى.  كوتەرىلىس باسىلعاننان كەيىن وتارلىق احۋالعا مويىنسۇنىپ، شارۋاشىلىعىن تۇزەۋدى قولعا العان. بالاسىن ورىس بيلىگىنىڭ تالاپتارىمەن ساناسا وتىرىپ تاربيەلەدى. تيىسىنشە، مەيرام مۇسىلمانشا دا، ورىسشا دا ساۋاتتى بولدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قوجالىعىن ۇتىمدى جۇرگىزىپ، ۇلكەن بايلىققا جەتتى. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ وزىق ۇلگىلەرىن تۇتىندى. پاتشالىقتىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگى تۇتقالارىنىڭ بىرىنە اينالدى – بولىس بولدى، ۇيەز باستىعىنىڭ كومەكشىسى بوپ ىستەدى. ال ساياسي سانا ويانعان جىلدارى الاش قوزعالىسىنا قاتىستى. قوزعالىس شىڭى رەتىندە بوي كوتەرگەن الاش-وردانىڭ العاشقى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. بىراق بۇعان ءالى كوپ بار. اۋەلى بۇگىنگى مۇراگەر تاققا وتىرىپ، ءىى نيكولايعا اينالۋ كەرەك، ودان تاقتان قۇلاۋعا ءتيىس، ءسويتىپ، قارا حالىق الدىنان نەبىر جاڭا ساياسي مۇمكىندىكتەر اشىلۋعا كەرەك. ال قازىر ول، بولاشاق يمپەراتور ءىى نيكولاي،  ازىرگە تاق مۇراگەرى، ءىىى الەكساندر پاتشانىڭ عىلىم نەگىزدەرىن بىلتىر عانا وقىپ تاۋىسقان، سوسىن تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا ءجۇزىپ، بوتەن قۇرلىقتارعا بارعان، شەت ەلدەردى ارالاعان، ودان ءوز ەلىنە قيىر شىعىستان سانكت-پەتەربۋرگكە قاراي ۇلكەن ساياحات جاساپ كەلە جاتقان جيىرما ءۇش جاسار بالاسى، يمپەريانىڭ دالا ۋالاياتىنداعى اتباسار ۇيەزىنىڭ بايى تىككەن كيىز ءۇي ىشىندەگى كونە جادىگەرلەردى تاماشالاۋدا. كورمەمەن تانىسۋ كەزىندە پاتشا اۋلەتىنىڭ تىكەلەي قاتىسى كورىنىپ تۇرعان ءبىر ەكسپوناتقا ول ەرەكشە قىزىعا قارادى. بۇل ايرىقشا قاستەرلەپ قويىلعان تاريحي ەسكەرتكىش – يمپەراتريتسا ءىى ەكاتەرينانىڭ 1782 جىلعى 27 مامىردا ورتا ءجۇز حانى ەتىپ اتاقتى ابىلاي حاننىڭ ۇلى ءۋاليدى بەكىتكەنىندە وعان جىبەرگەن سىي-سياپاتى ەدى. سۋسار ىشىك، زەرلى قامقا بەلبەۋ جانە ۇلكەن اسىل تاستار ورناتىلىپ اشەكەيلەنگەن قىلىش. قىلىشتىڭ قۇرىش جۇزىنە  التىن ارىپتەرمەن ۇلى پاتشايىمنىڭ ارناۋى جازىلعان.  نە ويلاعانىن كىم ءبىلسىن، بالكىم، ورىس يمپەرياسىنىڭ ۇلى دالانى الىپ جاتقان قازاق ەلىن باعىنىشتىسى ەتىپ، اۋەلى پروتەكتوراتىنا اينالدىرۋ، ودان پاتشالىقتىڭ اكىمشىلىك بولىنىستەرىن ەنگىزۋ ارقىلى مەملەكەتتىگىن مۇلدەم جويۋ كەزەڭدەرىن ەسكە ءتۇسىردى مە، ايتەۋىر، جادىگەرگە ويعا باتا ءبىراز قاراپ تۇردى دا، قازاقتاردىڭ پاتشايىم سىيىن قاستەرلەپ ۇستاپ تۇرعانىنا رازى كوڭىلمەن باسىن يزەپ، كەلەسى ۇيگە اۋىستى.

ومبى ۇيەزىنىڭ شارلىق بولىسىنان اكەلىنىپ تىگىلگەن ۇيدە داۋلەتتى قازاق وتباسىنىڭ تۇرمىسى بەينەلەنگەن ەدى. كيىز ءۇي ورتاسىنداعى ۇستەلدەردە قۇرمەتتى قوناققا تارتىلار ءدامدى ەت تاعامدارى، قىمىز، باۋىرساق، ىرىمشىك، قۇرت، داستارحان ءمازىرىنىڭ وزگە دە ۇلتتىق جەڭسىك استارى قويىلعان. ال كەرەگەلەردى جاعالاي – ىشتەرىنە ءتۇرلى كوركەم دۇنيە-مۇلىك سالۋلى ادەمى ساندىقتار تىزىلگەن.  سولاردىڭ ءبارى جايىندا بيىك مەيمان مەن قاسىنداعى ونىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن ۇلىقتارعا تانىمدى تۇسىنىك بەرىلدى. ولار ءۇي ىشىندەگى زاتتاردى مۇقيات قاراپ بولىپ، كەلەسى ۇيگە باردى. قىزىلجار ۇيەزىنەن اكەلىنگەن  بۇل شاڭىراقتان قوناقتار قازاقتىڭ اڭ اۋلاۋدا قولداناتىن بىلتەلى، شاقپاقتى مىلتىق، قاقپان، تۇزاق سىندى قۇرال-جابدىقتارىن، توماعا كيگىزىلگەن بۇركىتتەر مەن قارشىعالاردى، بايلاۋلى تازىلاردى، سونداي-اق كەرەگە باستارىندا ءىلۋلى تۇرعان بارىس، سىلەۋسىن، تۇلكى، ارقار، مارال، قاسقىر سەكىلدى وزگە دە اڭداردىڭ تەرىلەرىن كوردى. وسى ۇيدە قۇرىلعان ورمەكتە قولونەرشى قىز تىقىر كىلەم توقىپ وتىر ەدى. تاعى ءبىر ىسمەر ايەل ماتادان ويۋ ويىپ، ونى سىرماققا جاپسىرىپ تىگۋمەن، ەندى بىرەۋلەرى باۋلار مەن شاشاقتار جاساۋمەن شۇعىلدانىپ وتىرعان. قازاق قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ۇلكەن ءبىر توبى – اعاش، تەمىر ۇستالارى، جەزشىلەر، كۇمىسشىلەر – كەلەسى ۇيدە ورنالاسقان-تىن. وسىناۋ ىسمەرلەردىڭ كەيبىرى وزدەرىنىڭ جاساعان بۇيىمدارىن پاتشازاداعا سىي ەتىپ تارتتى.  التىنشى ءۇيدى ومىردەن جاس كەتكەن اتاقتى وقىمىستى جانە ساياحاتشى شوقاننىڭ اكەسى پولكوۆنيك شىڭعىس ءۋاليحانۇلى  تىككىزگەن ەدى. وسىناۋ تاريحي كورمە ءۇشىن ادەيى كوكشەتاۋ ۇيەزىنەن اكەلتكەن بولاتىن. مۇندا جينالعان ونەرپازدار يمپەريا تاعىنىڭ مۇراگەرى پاتشازادا نيكولايدى شاتتىق ەسكەن ءان-كۇيمەن قارسىلادى. بالۋان شولاق پەن ونىڭ ءانسامبلىنىڭ مۇشەلەرى، وزگە دە دومبىراشىلار، قوبىزشىلار قۇيقىلجىتقان اۋەندەردى مۇراگەر سۇيسىنە تىڭداپ تۇردى. ول سودان سوڭ كەدەي قازاقتىڭ تۇرمىسىن كورۋگە نيەت قىلدى. جۇپىنى ءۇي-جايدى، بوساعادا جالعىز ەشكى بايلانعان جۇدەۋ شارۋاشىلىقتى ويلى جۇزبەن نازارلادى. بايلاردىڭ كوز سۇيسىنتەر سالتاناتىنان كەيىن قاراشانىڭ باسپاناسىنا كىرىپ-شىعۋدى قالاعان پاتشازادانىڭ بۇل ىقىلاسى جۇرتتى قايران ەتتى، ءارى ريزا دا قىلدى. ال قوڭىرقاي ۇيىنە وسىناۋ بيىك قوناقتىڭ باس سۇعۋى كەدەيدى شەكسىز باقىتقا بولەدى.

پاتشازادا ودان ءارى ولكەدەگى ءبىلىم، عىلىم  جەتىستىكتەرىن كورسەتەتىن كورمەلەر قويىلعان كيىز ۇيلەردى ارالاپ كەتتى. سودان سوڭ قازاق كوشىن كوردى. بۇلىقسىعان باي كوشتى دە، ونىڭ سوڭىنداعى بار دۇنيەسى جاڭعىز سىقىرلاۋىق ارباعا سىيىپ كەتكەن جارلى كوشىن دە تاماشالادى. Cوسىن كورمەدەگى ەڭ ۇلكەن جانە مەيلىنشە ءساندى جابدىقتالعان كيىز ۇيگە كىردى. بۇل ءۇيدى تىككەن سەمەي ۇيەزىندەگى سەيتەن بولىسىنىڭ باسقارۋشىسى تەمىرعالي نۇرەكەنۇلى ەدى. قازىر بارشا جۇرت قادىرلەپ تۇرعان وسىناۋ مۇراگەردىڭ تاققا وتىرۋ ءارى نەكەگە تۇرۋ قۇرمەتىنە 1995 جىلدىڭ باسىندا يمپەريا استاناسىندا وتەتىن سالتاناتقا قاتىساتىن، ودان، 1907 جىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا سەمەي وبلىسىنان دەپۋتات بولاتىن، دۋما جۇمىسى كەزىندە بەلگىلى قايراتكەر باقىتجان قاراتاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن، وزگە وبلىستاردان سايلاناتىن دەپۋتاتتارمەن بىرگە، قازاقتىڭ جەر-سۋ مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىمەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ لاۋازىمدى تورەلەرى الدىنا باراتىن كادىمگى تەمىرعالي بولىس. مۇنىڭ ءبارى كەلەشەكتە بولادى. ال قازىر ونىڭ ارنايى جاساۋلانعان سالتاناتتى ۇيىندە سول بولاشاق پاتشاعا ءار ايماق وكىلدەرى سىي-سياپات تاپسىرماق...

ءراسىم ويداعىداي وتەدى. تاق مۇراگەرىنە بارشا جابدىعىمەن قاراكەسەك، سيبان ۇلگىلەرىمەن كۇمىستەلىپ سوعىلعان ەرتوقىمدار، سابى كۇمىستەن جاسالعان ايبالتا، كۇمىسپەن ناقىشتالعان جيمالى ادالباقاندار، بەتىن سۇيەكتەن ويۋلاپ بەدەرلەگەن اعاش توسەك، كۇمىستەلىپ اشەكەيلەنگەن كىسە، اعاش سابىنىڭ ىشىنە بولات قانجار ورناتىلعان ايبالتا، جاس بارىستىڭ، جولبارىستىڭ تەرىلەرى، سونداي-اق، ۇيرەتىلگەن قارشىعا سىيعا تارتىلادى. بولاشاق پاتشا سىيلىقتاردى قابىل الىپ تۇرىپ، قايسىسىنىڭ قاي جەردە قانداي شەبەردىڭ قولىمەن جاسالعانىن، جىرتقىشتاردىڭ قايدان اۋلانعانىن، قۇستىڭ قالاي باپتالعانىن اۋەستەنە سۇرايدى. ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى...

ۇمىتىلماستاي اسەر قالدىرعان ءتورت-بەس ساعات زۋ ەتىپ وتە شىقتى. اقىرى، كۇللى كورمە-اۋىل ادامدارى جوعارى مارتەبەلى مەيماندى زور قوشەمەتپەن اپپاق وتكەمەگە شىعارىپ سالعان. كەتەر الدىندا تسەسارەۆيچ نيكولاي شىن جۇرەكتەن قارسى الىپ كورسەتكەن ىستىق قابىلداۋلارى ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ وسى اۋىلدا جينالعان وكىلدەرىنە العىس ايتتى. بۇل 1891 جىلدىڭ 15 شىلدەسى كۇنگى ساعات بەس شاماسى ەدى. وتكەمە ەرتىس ايدىنىنىڭ ورتاسىنا جەتە بەرە كەرى اينالىپ، ومبى شاھارىنا قاراي بەت تۇزەدى. پاتشا بالاسىنا قوشەمەت كورسەتكەن قازاق قاۋىمى جاعادا كەمە ۇزاپ كەتكەنشە قول بۇلعاپ، شىن ريزا، شاتتانعان كوڭىلمەن، ۋرالاعان ايقايعا باسىپ تۇردى. سوسىن ولار دا كولىكتەرىنە ءمىنىپ، ومبىداعى اتشاباردى بەتكە ۇستادى. ومبى يپپودرومىنىڭ كىرەبەرىسىندە بيىك مارتەبەلى مەيمان ءۇشىن گۇلمەن كومكەرىلىپ ورنەكتەلگەن «حوش كەلدىڭىز!» دەگەن جازۋ كوز تارتادى. جاسىل القاپتىڭ جيەكتەرى جالاۋلارمەن بەزەندىرىلگەن. باستى مىنبە مەن ونىڭ قوس قاپتالى ىعى-جىعى قۇجىناعان جۇرت. جاريالانعان ەسەپتەرگە قاراعاندا، ولكەنىڭ ءار ايماعىنان كەلگەن بايگەگە ات قوسۋشىلاردىڭ تىلەكتەستەرى، كۇللى سالتاتتى، اربا-پاۋەسكەلى، جاياۋ-جالپى جانكۇيەرلەر بار، ات جارىسقا  ۇزىن سانى بەس مىڭنان استام كورەرمەن جينالعان. ساعات جەتىدە پاتشازادا مەن نوكەرلەرى مىنگەن پاۋەسكەلەر كەرۋەنى كەلدى. سودان كەيىن-اق كوپ كەشىكپەي بايگە باستالدى. بايگە مۇراگەرگە قىردا مەكەندەيتىن كوشپەندى حالىقتىڭ بايلىعىنىڭ باستى سالاسى جىلقى ەكەنىن تانىتتى. ونىڭ قالاۋىنا سايكەس، اتتار ون شاقىرىمعا جانە ءۇش شاقىرىمعا شابۋدان باسەكەگە تۇسكەن. جارىس وعان دالا توسىندە قالىڭ  قازاق ءومىر سۇرەتىنىن جانە ولاردىڭ ات قۇلاعىندا وينايتىنىن انىق كورسەتتى. ون شاقىرىمدىق الامان بايگەگە شىققان وتىز ءۇش اتتىڭ 27-ءسى قازاقتاردىكى، ەكەۋىن كازاك-ورىستار، ۇشەۋىن قالا تۇرعىندارى، بىرەۋىن تاتار قوسقان ەدى.  بەلگىلەنگەن ءۇش جۇلدەنىڭ ۇشەۋى دە قازاق سايگۇلىكتەرىنە ءتيدى. ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىندى، ياعني باس بايگەنى  جانە ءۇشىنشى ورىندى مەيرام جانايدارۇلىنىڭ، ەكىنشى ورىندى مۇستافا جانىبەكۇلىنىڭ  اتتارى الدى. ءۇش شاقىرىمعا 21 ات شاپقان، ونىڭ 14-ءى قازاقتاردىكى ەدى، مۇندا العاشقى ەكى ورىندى ومبى كازاك-ورىسى مەن كوپەسى يەلەندى. سورەگە ءۇشىنشى بولىپ ءالي قۇلشىنباەۆتىڭ اتى كەلدى. باس بايگەگە پاتشا اتىنان شىنجىر باۋلى التىن ساعات بەرىلدى. جۇلدەگەر بولعان اتتاردا شاپقان شاباندوز جەتكىنشەكتەردى تاق مۇراگەرى  ءبىر-ءبىر التىن تەڭگەمەن (قۇنى ەكى جارىم سومدىق پوۋيمپەريالمەن) تىكەلەي ءوزى ماراپاتتادى. بالالار بۇعان شەكسىز شاتتانىپ، ايتىپ-جەتكىزگىسىز قۋانىشقا بولەندى.

نە كەرەك، پاتشازادا اتشابىسقا، بايگە ناتيجەلەرىنە رازىلىق ءبىلدىردى. اتجارىس جانكۇيەلەرى قاۋىمىنىڭ ۋالاياتتاعى جىلقى باعۋ تاجىريبەسىن بايانداپ، سوڭعى بەس جىلداعى ات جارىستارى جايىندا تاسقا باسىپ بەرگەن ەسەبىن قابىل الىپ، جاقسى ۇيىمداستىرىلعان، كورەرمەندەرگە زور ءلاززات بەرگەن جارىس كورىنىستەرى ءۇشىن العىس ايتتى.  ول ءوزىن بۇگىن ءار قىرىنان سۇيسىندىرگەن «بۇراتانالاردىڭ» تاعى ءبىر توبىمەن توعىز كۇننەن كەيىن، 24 شىلدەدە، ور قالاسىنا كەلگەنىندە كەزدەسەدى. سول كۇنى كەشكە قاراي تورعاي وبلىسىنىڭ ەلەك ۇيەزىنە بارادى. وعان قازاقتار اسەم ابزەلدى تاماشا تۇلپار مىنگىزەدى. سوسىن تۇيە جارىسىن تاماشالاتىپ، مۇراگەردى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ەرەن قىزىققا كەنەلتەدى. بىراق مۇنىڭ ءبارى ونىڭ قازاق جەرىندە كورگەندەرىنە ەكزوتيكالىق قوسىمشا عانا سياقتى ەدى. ول نەگىزىنەن بۇل جالپاق تا ءتورت تۇلىككە باي ولكەدە ورىس قارۋىنىڭ ايبىنى اسقانىن كوزىمەن كورىپ، ءسۇيسىنىپ قايتتى. ساياحات ماقساتى سونى كوزدەيتىن. ماسەلەن، ومبى تەك دالا ءۋالاياتىنىڭ عانا ەمەس،  سىبىرلىك كازاچەستۆو اسكەرىنىڭ دە استاناسى ەدى. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى اتامان لاۋازىمىمەن بۇل قۇرىلىمدى دا باسقاراتىن. سوندىقتان دا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اكىمشىلىگى تاق مۇراگەرىن كۇللى حالىق بوپ شاتتانعان احۋالدا قارسى الۋ جانە ونىڭ شاھاردا وتكىزەتىن ۋاقىتىن توي ەتىپ دۋمانداتىپ وتكىزۋ شارالارىن دايىنداۋعا بىرنەشە اي بۇرىن كىرىسكەن. جانە ەڭ الدىمەن ورىس قارۋىنىڭ سەنىمدى قولدا ەكەنىن لايىقتى تۇردە كورسەتۋدى مۇقيات ويلاستىرعان. ال بۇل رەتتە پاتشازاداعا ولكەدەگى اسكەري كۇشتىڭ، اسىرەسە كازاچەستۆونىڭ جاۋىنگەرلىك كەلبەتىن جاقىن تانىستىرۋ  قاجەت-ءتىن. ويتكەنى كازاكتار قاۋىمى يمپەريانىڭ جاڭا جەرلەردى يەلەنۋدە سۇيەنەتىن باستى تىرەگى بولعان جانە بولا بەرمەك. كازاك-ورىستاردىڭ قالا كوشەلەرىنە شىققان مەيرامداۋشى حالىقتىڭ ەداۋىر بولىگى بولۋى دا سول سەبەپتەن. ولار جان-جاقتان دا كەلگەن-ءدى. ولكەدەگى بارلىق كازاك قاۋىمى ستانيتسالارىنان اتاماندارى باستاعان دەلەگاتسيالار سول كۇندەرى ومبىعا جينالعان. ولاردىڭ كوپشىلىگى تۇركىستان ولكەسىن جاۋلاپ الۋعا قاتىسقاندار، اسىرەسە قوقان، حيۋا جورىقتارىندا ەكى-ۇشتەن جاۋىنگەرلىك ماراپات بەلگىلەرىن العاندار  ەدى. ۇلكەن مەيمان 1891 جىلعى 14 شىلدەدە ومبى شاھارىنا كەلگەندە، ءسىبىر مەن جەتىسۋ كازاك-ورىستارىنىڭ، اتباسارلىق، كونستانتينوۆتىق، پرەسنوۆتىق كازاك-ورىستاردىڭ وكىلدەرى ونى ايلاقتان قارسى الىستى، نان-تۇز ۇسىنۋ راسىمىنە، مەرەكەلىك داستارحانعا قاتىسىپ، ءبىر جاساپ قالدى. بولاشاق پاتشاعا ارنايى ازىرلەپ اكەلگەن سىيلىقتارىن ۇسىنىپ، زور قۇرمەت كورسەتتى. جەتىسۋ كازاك اسكەرلەرىنىڭ ءبولىم باستىقتارى تسەسارەۆيچ نيكولايدى ورتاعا الىپ، ارنايى سۋرەتكە ءتۇستى. پاتشازاداعا شاھاردا مۇنداي رەسمي قوشەمەت كورسەتۋشىلەر قاتارىندا جەرگىلىكتى قازاقتار بولعان جوق. سەبەبى، جاڭا تارتىپكە قانشاما كوندىككەنمەن، ولار وتارلاۋشىعا وگەي ەدى. سوندىقتان دا قالىڭ قازاق ورتاسىندا بوي كوتەرگەن قالادا، قازاق ولكەسىن باسقاراتىن ورتالىق ورنالاسقان باس قالادا، قىر قازاقتارىنىڭ  استاناسىندا ولكەنىڭ ءتول بالالارىنا ونداي مۇمكىندىك بەرىلمەدى. قازاقتار وزدەرىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن پاتشازاداعا ەرتەڭىنە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ارنايى تىگىلگەن قازاق اۋىلىندا جايىلعان كورمە ارقىلى  تانىستىردى.  ومبىدا وتكىزگەن كۇندەرى ىشىندە تاق مۇراگەرى ومبى كادەت كورپۋسى روتالارىنىڭ، ومبى باتالونىنىڭ، كازاكتار بريگاداسىنىڭ اسكەري ساپتارىن قارادى. ولاردىڭ جاۋىنگەرلىك دايىندىقتارىنا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، ارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر توستاعاننان اراق سىيلادى. سوسىن قىزدار گيمنازياسىندا، جەتىم جارلى بالالار باسپاناسىندا بولدى. ال ساراي الدىندا، باستى كوشەلەردەگى باقتاردا، حالىق تولى الاڭداردا قيلى مەرەكەلىك شارالار ءوتىپ جاتتى. سولاردىڭ بىرىندە بالۋان شولاق جەڭىسكە جەتكەن سايىس تا بولدى. تەك، مۇراگەردىڭ سونداي حالىق مەرەكەلەرىنە قاتىسقانىن ايتقان  ەسەپ كوزىمىزگە تۇسپەگەندىكتەن، پالۋانىمىزدىڭ مەرەيى ۇستەم بولعان سايىس جايىن ءدال اڭگىمەلەي الماي وتىرمىز. دەگەنمەن، جايىق بەكتۇروۆتىڭ زەرتتەۋىندەگى: «ومبىعا رەسەيدىڭ ەڭ سوڭعى مۇراگەر پاتشاسى نيكولاي كەلگەندەگى جيىن-تويدا شوكەڭ كۇرەسكە ءتۇسىپ، سىيلىققا ءوز اتى جازىلعان ساعات العان» دەپ كەلتىرىلەتىن حاباردى ۇمىتپاعان ءجون. بالكىم، مۇنىڭ انىق-قانىعىن كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر انىقتاي جاتار.

اتشاباردا ات جارىسىن تاماشالاعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە، 1891 جىلعى 16 شىلدەدە، تاق مۇراگەرى جاڭا شىركەۋ قۇرىلىسىنىڭ باستالۋىنا قاتىستى. بۇل ءىس-شارا ونىڭ ومبىدان كەتەر الدىندا ورىن العان-دى. كەيىن ءزاۋلىم دە اسەم شىركەۋ تۇرعىزىلادى، ونىڭ ىرگەتاسىنا العاشقى كىرپىشتى ءىى نيكولاي تسەسارەۆيچ كەزىندە قالاعان دەپ كورسەتىلگەن ەستەلىك تاقتا قويىلادى، بىراق ونى كورۋ پاتشا ماڭدايىنا جازىلماعان ەدى. ول تاقتان تۇسكەننەن كەيىن پويىزبەن قازاق دالاسى ارقىلى سىبىرگە قاراي تۇتقىن رەتىندە تاسىمالدانادى، بىراق، ومبىعا قول سوزىم قالعاندا باسقا باعىتقا اكەتىلەدى...

سونىمەن، بالۋان شولاق  ومبىدا تاق مۇراگەرىن قارسى الۋ قۇرمەتىنە وتكىزىلگەن مەرەكەلىك شارالاردىڭ بىرىندە، 1891 جىلعى  شىلدەنىڭ 14–16 كۇندەرى ارالىعىندا، سەۆر ء(سىبىر) پالۋاندى جەڭىپ، مەرەيى ۇستەم بولدى. بۇل كەزدە ول 27 جاستا ەدى. وڭ-سولىن ابدەن تانىعان، قازاق ولكەسىندە ورىن العان تاعدىرلى وزگەرىستەردىڭ قىر-سىرىن انىق اجىراتاتىن جاستا-تىن. قازاقتىڭ دەربەس ەلدىگىنىڭ جويىلۋى  ول دۇنيە ەسىگىن اشاردان بۇرىن ورىن العان. 1822 جىلى پاتشا پارمەنىمەن ءCىبىر  قازاقتارى تۋرالى جارعى بەكىگەن-ءدى،  سوعان سايكەس، ولكەگە ورىس اكىمشىلىك جۇيەسى ەنگىزىلگەن. مۇنداي وزگەرىسكە قارسى تۇرىپ،  جويىلعان ەگەمەندىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان قوزعالىستار، پاتشا ەزگىسىنەن قۇتىلۋدى كوزدەگەن كەنەسارى حاننىڭ اسا ءىرى ازاتتىق سوعىسى دا ول دۇنيەگە كەلەردەن بۇرىن ورىن العان. ول شىر ەتىپ ومىرگە كەلگەن كەز ارقا حالقىنىڭ رەسەي بوداندىعىنا مويىنسۇنعان شاعىنا ءدوپ كەلدى. كىندىك قانى تامعان قوتىرشورتان ايماعىنا، قازاقتاردىڭ اسا كوركەم كوكشە ەتەگىندە جاتقان اۋليەكول جاعاسىنداعى مەكەنىنە العاشقى قادالارىن مۇجىقتار الگى زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن جەتى-سەگىز جىل وتكەن سوڭ-اق قاققان.  سودان باستاپ شورتان ورنىندا پاتشالىقتىڭ ورتالىق اۋداندارىنان قونىس اۋدارىپ كەلگەن ورىستار ششۋچە دەپ اتاپ كەتكەن ەلدى مەكەن پايدا بولعان. ءوز ەرىكتەرىمەن كەلىپ قونىستانۋشىلار مەن اسكەري قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كازاكتار قاۋىمى سول شاقتان باستاپ، بارلىق قازاق دالاسى قاتارىندا، كوكشە ءوڭىرىن دە وتارلاپ جاتقان. ولاردىڭ سانى نۇرماعامبەتتىڭ بالا كەزىندە، سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا، از بولاتىن، بىراق، ۋاقىت وتكەن سايىن، كوبەيە تۇسكەن. ولكە 1868  جىلعى جارعىمەن باسقارىلىپ تۇرعان. وسىناۋ  «دالا وبلىستارىن باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا ەرەجە» قازاق ەلى ءۇشىن جاسالعان بۇدان بۇرىنعى زاڭدارمەن ورنىققانداي كورىنگەن سۇلتاندار بيلىگىن جويۋدى جانە ولكەنى ورىس اكىمشىلىك جۇيەسىنە ءبىرجولا ءسىڭىستىرۋ ماقساتىن كوزدەيتىن.

بالۋان شولاق ومبىدا تاق مۇراگەرى قۇرمەتىنە وتكىزىلگەن جارىستا جەڭىسكە جەتكەن 1891 جىلى ايگىلى «دالا ەرەجەسى» قابىلدانعان. سول زاڭ ءبىر-ەكى جىلدا ومىرگە ەنگىزىلىسىمەن، وتارلاۋشىلار كوشى ۇدەي تۇسكەن. اسىرەسە،  قازاق حالقىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ، قۇرمەتىن كورىپ قايتقان مۇراگەر تاققا وتىرعاننان كەيىن، بۇل احۋال اشىق تا جوسپارلى سيپات العان ەدى. پاتشالىق ىشكى رەسەيدەگى اگرارلىق تولقۋلاردى باسۋ ءۇشىن، جەرسىز شارۋالاردى «بوس جاتقان باسى ارتىق شۇرايلى جەرگە باي» شەت ايماقتارعا قونىس اۋدارتۋ ساياساتىن  ەكپىندەتە جۇرگىزۋگە كىرىسكەن. سولاردى جايعاستىرۋ ماقساتىندا  ارنايى مەكەمە قۇرىپ، قازاق ەلىنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىن كەسىپ الىپ  جاتتى. ىشكى رەسەيدەن كەلمەك قونىس اۋدارۋشىلار ءۇشىن كوشپەندىلەردى قۇنارلى اتاقونىستارىنان ىعىستىردى. ءسويتىپ، ولاردى الىس اتا-بابالارىنان بەرمەن يەلەنىپ كەلە جاتقان مەكەندەرىنەن الاستاۋدى مۇلدەم اشىق جۇزەگە اسىردى. ءشوبى شۇيگىن، ورمان-توعايى، سۋى مول ەڭ شۇرايلى جەرلەردى وتارلاۋشىلاردىڭ پايداسىنا تارتىپ الۋ جوسپارلى سيپاتقا يە بولدى.  جەرگىلىكتى حالىق تىرشىلىككە قولايسىز، قۇنارسىز ايماققا ىعىستىرىلدى. بالۋان شولاق وسى جايلاردى كوزبەن كورىپ، ءبىلىپ وسكەن. قالىڭ قازاق ورتاسىندا قالا سالىپ، قازاق جەر-سۋىن ءوز مەنشىگى ەتىپ العان بيلەۋشى جۇرتتىڭ وزبىر ماقتانىشتى كوڭىل-كۇيىن بالۋان شولاقتىڭ تىم بەيتاراپ قابىلداماعانى،  تەرەڭدەي تۇسكەن قيعاشتىقتاردى، جەر-سۋدىڭ، ەل تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ وتارلانا باستاۋىن ايقىن ۇعا باستاعانى كۇمان تۋعىزبايدى.

رەسەيدە كرەپوستنويلىق قۇقىقتىڭ جويىلۋى،  شارۋالارعا بوستاندىق بەرىلۋى قازاق دالاسىن ماقساتتى تۇردە يگەرۋگە اپارعانى بەلگىلى. قازاق جەرىن كازاك-ورىستار مەن شارۋالاردى قونىستاندىرۋ جولىمەن وتارلاۋ بارىسىندا بەلگىلى دارەجەدە كاپيتاليستىك قاتىناس تا قالىپتاسا باستاعان-دى. ماي شايقاۋ، ديىرمەنمەن ۇن تارتۋ، تەرى يلەپ، بىلعارى جاساۋ جولعا قويىلىپ، ولارمەن ءتيىمدى ساۋدا-ساتتىق  دامىتىلعان. دالا ومىرىنە اسىرەسە ساۋدا كاپيتالى ەركىن سۇعىنعان. ومبى مەن قىزىلجاردا جەكە مەنشىكتەگى قويمالار مەن ساۋدا ۇيلەرى پايدا بولدى، سولار ارقىلى مال يەلەنۋشىلەردىڭ مالشارۋاشىلىق ونىمدەرى ەۆروپالىق رەسەي مەن شەتەلگە شىعارىلدى. بازارلار مەن جارمەڭكەلەر ارقىلى ورىستەي تۇسكەن ءوزارا پايدالى بايلانىستار ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ قوجالىقتارىندا دا قۇرىلىمدىق وزگەرىستەر جاسالدى.  ورىس كوپەستەرى جىلقىعا ايرىقشا قىزىعۋشىلىق تانىتتى. سول سەبەپتى وتارلار مەن تابىنداردا قويلاردىڭ ۇلەستىك سالماعى ازايىپ، جىلقىلار ۇلەسى ارتا ءتۇستى. رەسەيدەگى ءىرى قالالاردىڭ ەتكە دەگەن سۇرانىسىنا ساي، اتالمىش ايماقتاردا ءمۇيىزدى ءىرى قارا ءوسىرۋ دە دامىتىلدى.  بۇعان كاپيتاليزمنىڭ دامۋىنىڭ اسەرىنەن جانە قونىس اۋدارۋشىلىق قوزعالىستىڭ ۇدەي ءتۇسۋى سالدارىنان كوشپەندى حالىقتىڭ وتىرىقشىلىققا اۋىسقان بولىگى  – جاتاقتار دا ۇلەس قوستى. وتارلىق جۇيەنىڭ بەكەم ورنىعۋى قازاق قاۋىمىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدا بولشەكتەنۋىنە، كوشپەلى شارۋاشىلىقتىڭ ىدىراي تۇسۋىنە اپاردى. كەدەيلەنگەن قازاقتار كۇنكورىس قامىمەن ءتۇرلى كاسىپشىلىكتەرگە، تاۋ-كەن ونەركاسىبىنە، مىس، قورعاسىن  قورىتۋ زاۋىتتارىنا، كومىر كەنىشىنە جۇمىسقا كىردى. قازاق دالاسىنا كاپيتاليزمنىڭ دەندەپ ەنە باستاۋى، بايلىققا تۇنعان شيكىزات كوزدەرىن ماقساتكەرلىكپەن پايدالانۋدىڭ ارتا ءتۇسۋى ارقاسىندا سولارمەن ءبىر مەزگىلدە يمپەريا قارجى-قاراجات جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە كوممەرتسيالىق بانكتەرىنىڭ فيليالدارى جانە كرەديت مەكەمەلەرى  جاسالدى جانە كەڭەيتىلدى. ومبى مەن قىزىلجاردا يمپەريا مەملەكەتتىك بانكىنىڭ بولىمشەلەرى اشىلدى. قازاق جەرىندە ءسىبىر ساۋدا بانكى، ورىس ساۋدا-ونەركاسىپ بانكى جۇمىس ىستەپ، ساۋدا اينالىمىنا كوپ قاراجات سالدى.     ساۋدا-ساتتىقتىڭ باستى نىسانى مال بولىپ قالا بەرگەن.  قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىن ساتىپ الۋ نەمەسە حالىققا مۇقتاج تاۋارلارعا الماستىرۋ شارالارى قيلى بازارلار مەن جارمەڭكەلەردە جۇزەگە اسىرىلدى. بالۋان شولاق ەسەيىپ ومىرگە ارالاسا باستاعان ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە ونىڭ اۋىلى ورنالاسقان اۋماقتا  ساۋدانىڭ جاڭا ءتۇرى – جىلىنا ءبىر نەمەسە ەكى رەت وتكىزىلەتىن جارمەڭكەلىك ساۋدا-ساتتىق كەڭ ءورىس الدى. ەڭ ءىرى ماۋسىمدىق ساۋدا ورىندارى – قىزىلجار ۇيەزىندەگى تايىنشاكول، اقمولا ۇيەزىندەگى كونستانتينوۆ،  اتباسار ۇيەزىندەگى پەتروۆ   جانە قارقارالى ۇيەزىندەگى قوياندى جارمەڭكەلەرى ەدى.  ءحىح جۇزجىلدىقتىڭ سوڭعى شيرەگى باستالعاندا بۇلاردىڭ اراسىنداعى جەتەكشى ورىنعا تايىنشاكول جارمەڭكەسى شىققان. ونىڭ ساۋدا اينالىمى ەكى جارىم ميلليون سومعا دەيىن جەتكەن ەدى.  ەكىنشى ورىندا ءبىر جارىم ميلليون سومداي اينالىمى بار قوياندى، ءۇشىنشى ورىندا سەگىز ءجۇز مىڭ سومداي اقشا اينالىمى بولعان كونستانتينوۆ جارمەڭكەلەرى تۇراتىن. ولاردىڭ ساۋدا اينالىمدارى جىل وتكەن سايىن ءوسىپ جاتتى. وسىناۋ ساۋدا ورىندارىنا ساتۋعا مال اكەلۋشىلەر، ارينە، قازاقتار بولاتىن. قازاقتار ءۇشىن جارمەڭكە تەك مىڭعىرعان مالىن ساۋداعا سالىپ، وزگە كەرەك-جاراعىن ساتىپ الاتىن ورىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، قوعامدىق شارۋالاردى اقىلداسىپ شەشەتىن، مادەني شارالار وتكىزىپ، رۋحاني ءلاززات الاتىن ورىنعا دا اينالدى. شارتاراپتان باس قوسقان ونەرپازدار ءان شىرقاپ، كۇي تارتتى، بي بيلەدى، كۇش سىناستى، كۇرەستى. وسىنداي كەزدەردە نەبىر ونەر ءدۇلدۇلى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، ەسىمى حالىق اراسىنا كەڭ تارادى. سونداي جاننىڭ ءبىرى بالۋان شولاق ەدى.

تايىنشاكول جارمەڭكەسى قازىرگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ تايىنشا اۋدانى اۋماعىندا، سۋى تازا، وتى شۇيگىن، تابيعاتى جان-جانۋارعا جايلى تايىنشا جانە سەڭدى كولدەرى اراسىنان بالۋان شولاق ومىرگە كەلەر قارساڭدا ورىن تەۋىپ، جىلىنا ەكى مەزگىل ءبىر-ءبىر ايدان جۇمىس ىستەپ تۇراتىن. جىل وتكەن سايىن بەلگىلى بولا تۇسكەن جارمەڭكەگە مامىر مەن قىركۇيەك ايلارىندا رەسەي كوپەستەرى ونەركاسىپ ورتالىقتارىنان قازاق قاجەتىنە وراي ءتۇرلى ءوندىرىس تاۋارلارىن اكەلەتىن دە، جەرگىلىكتى مالشى جۇرتتىڭ مالدارىنا ايىرباستايتىن. جارمەڭكەگە جينالعان جۇرتشىلىق، ارينە، مالىن وتكىزىپ، ساۋدا-ساتتىق جاساپ قايتۋمەن شەكتەلمەگەن، باسقا بۇيىمتايلارىن دا شەشكەن. وسىندا ەل اعالارى اۋىلدار اراسىنداعى ءتۇرلى داۋ-دامايدى، جەر-سۋعا تالاسۋ، مال بارىمتالاۋ مەن ۇرلىق-قارلىق جاساۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى قاراعان. سونىمەن قاتار جارمەڭكە كەزىندە ءار تاراپتان كەلگەن اقىنداردىڭ ايتىسى ءوتىپ جاتاتىن، انشىلەر، تەرمەشىلەر، بيشىلەر، كۇيشىلەر ونەر كورسەتەتىن. بالۋاندار كۇرەسكە تۇسەتىن. سول وڭىردە تۇراتىن بۇگىنگى ارداگەرلەردىڭ باسپاسوزدە جاريالاعان ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا،  تايىنشاكول جارمەڭكەسى بىرتە-بىرتە ولكەدەگى اسقان دارىن يەلەرى باس قوساتىن جەرگە، ۇلتتىق ونەردى ايشىقتاپ كورسەتۋدىڭ  قۇددى-ءبىر قاستەرلى ورداسىنا اينالعان. وسىندا ورىنباي، شوجە، اقان سەرى، ءبىرجان سال، ارىستانباي، تەزەكباي جانە بالۋان شولاق سەكىلدى اتاقتى اقىن-جىرشىلار  ءدۇيىم جۇرتشىلىققا رۋحاني ءلاززات سىيلاعان. جارمەڭكە قىزىقتارى قىركۇيەك ايىندا وتەتىندىكتەن، ونى سول كەزدە كوپ قولدانىلعان ورىسشا ايدىڭ اتىمەن اتاعان. بالۋان شولاق تا ءوزىنىڭ ايگىلى انىندە «سەنتيابر بازارى» دەپ كەتكەن. ءورشىل اۋەندى ءانىنىڭ ولەڭىندەگى: «كەشەگى سەنتيابردىڭ بازارىندا كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت كىردىڭ تاسىن»، – دەيتىن جولدار قىركۇيەك ايىندا جۇمىس ىستەيتىن ۇلكەن جارمەڭكەلەردىڭ ءبىرىن مەگزەپ تۇرعانى انىق. بالۋان ءومىر سۇرگەن اۋماقتاعى كوكشەتاۋ قالاسىندا ورنالاسقان بوقىراۋ (پوكروۆ) بازارىندا دا جارمەڭكە ءوتىپ تۇرعان، ايتسە دە، سول كەزدەردەگى ساۋدا-ساتتىق ورىندارىنىڭ حال-احۋالى جايىنداعى يمپەريالىق ەسەپ-جازبالار مەن كەستەلەردەن كوزگە تۇسپەگەندىكتەن، ونىڭ ساۋدا اينالىمىنىڭ كولەمى شاعىن بولعان شىعار دەپ شامالايمىز. تيىسىنشە، كوپەستەر مەن ساۋداگەرلەر شارتاراپتان قيلى تاۋاردى مولىنان تاسىمالدايتىن، قازاق تا جىلقىسىن ءۇيىر-ۇيىرىمەن ايداپ اكەلەتىن ورىن – نەگىزىنەن كازاك-ورىس مەكەندەگەن كوكشەتاۋ قالاسىنان گورى، ەن تابيعات توسىندە ورنالاسقان، سەنتيابر ايىندا عانا جۇمىس ىستەيتىن ايگىلى تايىنشاكول جارمەڭكەسى بولۋى ابدەن ىقتيمال. بالۋان شولاقتىڭ وسىندا وتە اۋىر سالماق كوتەرىپ، سونداي-اق اتاقتى ورىس پالۋانىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزىپ ەلدى تامسانتقانى كۇدىك تۋدىرماسا كەرەك... 

پاتشازادا قازاق جەرىندە بولىپ، تىنىس-تىرشىلىگىمەن ءبىرشاما تانىسقان جىلى قابىلدانعان  يمپەريانىڭ «دالا ەرەجەسى» اتالاتىن زاڭنامالىق اكتى دالا ولكەسىن، ورال جانە تورعاي وبلىستارىن باسقارۋ جونىندەگى بۇرىنعى ۋاقىتشا ەرەجەلەر نەگىزىندە قالىپتاسقان اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىن بەكىتىپ كۇشەيتە ءتۇستى. قازاق اۋىلدارىنداعى سايلانبالى ورگانداردى، تومەنگى بۋىن رەتىندە، پاتشا وكىمەتىنىڭ ءار ۇيەزگە تاعايىندايتىن باستىقتارىنا بارىنشا تاۋەلدى ەتتى. قازاق جەرى قازاقتارعا پايدالانۋعا بەرىلگەن مەملەكەتتىك مەنشىك بولىپ تابىلادى دەگەندى زاڭداستىردى جانە بۇراتانالاردىڭ ساناسىنا سولاي ءسىڭىردى.  سوندىقتان دا،  بارلىق «ارتىق» دەپ تابىلعان «مەملەكەت مەنشىگىندەگى» جەر-سۋ، تۋىنداعان مۇقتاجدىققا وراي، «ۇكىمەت قاجەت ەتكەندىكتەن»، مەملەكەتتىك دۇنيە-مۇلىك مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا كوشىرىلەتىن بولدى. ەگىن شارۋاشىلىعىنا جارامدى جەرلەر «بوس» دەپ تابىلىپ، ونى پايدالانىپ جۇرگەن كوشپەندى حالىقتان تارتىپ الۋ جۇزەگە اسىرىلا باستادى. اتالمىش ەرەجە بالۋان شولاق تا كەزىندە ومبىدا ۇلىقتاۋعا قاتىسقان كادىمگى مۇراگەر نيكولاي پاتشا بولىپ يمپەريا تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن قىر عۇمىرىنىڭ نەگىزگى زاڭىنا اينالدىرىلعان. ءيا، ول تاققا وتىرىسىمەن قازاق ەلىنىڭ جەر-سۋىن وتارلاۋ شارالارى ءىس جۇزىندە كۇشەيە ءتۇستى.  كۇنى كەشە دالا ءومىرىنىڭ قىزىقتارىنا ءسۇيسىنىپ ورالعان تسەسارەۆيچ يمپەريا تىزگىنىن قولىنا الىسىمەن دالا نيزامىنىڭ ومىرگە دەندەپ ەنۋىن تەرەڭدەتىپ جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. «بوس جاتقان قازىنالىق جەرلەرگە» ورتالىق اۋدانداردا جەر تارشىلىعىن كورىپ جۇرگەن شارۋالاردى كوشىرىپ اپارۋ – ىشكى روسسياداعى اگرارلىق تولقۋلاردى باسەڭسىتۋدىڭ، ءتىپتى مۇلدەم توقتاتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى ەدى. ال قازاقتاردىڭ بابالارىنان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان اتامەكەن-قونىستارىن «بوس جاتقان قازىنالىق جەرلەر» رەتىندە قاراستىرۋ – ولاردىڭ قۇقتارىن قاساقانا شەكتەۋ، اياققا تاپتاۋ بولارى بيلىك باسىنداعىلاردى  تولعاندىرمايتىن. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ارتىق جارالعان استام شونجارلارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ  مۇددەسى دەگەن ۇعىمدى ەشقاشان  ەسكەرگەن ەمەس. سودان دا، بالۋان شولاق دۇنيەگە كەلەردەن بىرنەشە ونداعان جىل بۇرىن-اق، ونىڭ اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى كوركەم قويناۋعا كازاك-ورىس كولونيستەرى ءوز مەكەندەرىن سالعان. اقىن بۇل جايىندا ولەڭىندە: «بورىق تارتساڭ شىعاتىن ۋىز ءسۇتى، قوتىرشورتان مەن تۋعان جەردىڭ قۇتى، تۇسكەن ەكەم شىر ەتىپ جەر بەتىنە سۋعا بارىپ تۇسكەندە ورىس بۇتى»، – دەگەن ەدى. 

اسەم كوكشە باۋىرىنان قوتىركول، شورتان  ستانيتسالارىنىڭ بوي كوتەرۋى ۇلكەن وتارلاۋدىڭ باسى بولعان-دى. «دالا ەرەجەسى» كۇشىنە ەنە كەلە، ۇكىمەت پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىن قۇردى دا، جاڭعىز بۇل وڭىرگە ەمەس، كۇللى جالپاق قازاق جەرىنەن ءبولىپ العان شۇرايلى ايماقتارعا كازاك-ورىستار مەن قاراشەكپەن شارۋالاردى توپىرلاتىپ اكەپ توگە باستادى. سوندا، قىساستىقپەن ۇدەتىلگەن كوشى-قون سالدارىنان، كەي-كەيدە جەرگىلىكتى جۇرت پەن كىرمەلەر اراسىندا قيلى شيەلەنىس، كيكىلجىڭ بوي كورسەتىپ قالىپ ءجۇردى. جاسىنان شىنشىل، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن بالۋان شولاق  سونداي كەزدەردە جاپا شەككەندەر نامىسىن قورعايمىن دەپ نەبىر  كوزسىز باتىرلىقتارعا باراتىن. مۇندايدا اقىن: «انتالاعان سان دۇشپان قاماسا دا، سىردىڭ سۋى كەلمەيدى جۇلىعىمنان»، – دەپ جىرلايتىن. الايدا «انتالاعان سان دۇشپان»  قاراپ قالسىن با، ءار باسقان قادامىن اڭدۋمەن ورايىن كەلتىرىپ، ونى ءتۇرلى جالاعا ىلىكتىرەدى. سونداي ءبىر ءىستى بولعان شاعىنان: «مەن ءوزىم اققان سۋداي تاسىپ ءجۇرمىن، كەۋدەسىن دۇشپانداردىڭ باسىپ ءجۇرمىن. جالاسى سەكسەن وگىز ماعان اۋىپ، ۇلىقتان سول سەبەپتى قاشىپ ءجۇرمىن»، – دەگەن جولدار سىر شەرتەدى. اقىن اقىرى تۇرمەگە دە تۇسەدى. قينالادى: «اباقتى ازاپ ورنى، جايناعان شوق، باسقانىم وت سياقتى، ىشىمدە دەرت». نەبىر ادىلەتسىزدىكتى باستان كەشىپ، جازىقسىز جازا تارتۋعا كەسىلەدى: «جەتى جىل كاتورگاعا مەنى جازعان». بىراق مويىمايدى. «بويىما كۇش بىتكەنگە ەتتىم شۇكىر، قاجىسام اباقتىعا، بەتكە تۇكىر. تەمىرىن ەكى يتەرىپ تارتقانىمدا، كىرپىشى جەرگە ءتۇستى كۇتىر-كۇتىر». اباقتىدان قاشىپ شىعادى. سودان: «مەن، شولاق، اجال جەتىپ ولگەنىم جوق، تەڭدىكتى دۇشپانىما بەرگەنىم جوق»، – دەپ جىرلاعانىنداي، تۇتقىننان قۇتىلعاننان كەيىن دە وزبىرلارعا قارسى كۇرەسىن تىيمايدى. جاساعان ارەكەتتەرىن شىعارماشىلىعىنىڭ ارقاۋى ەتىپ، انشىلىك، سەرىلىك، اقىندىق ونەرىن جالعاستىرا بەرەدى. ادىلەتكە ادالدىعىن، جاقسى اتقا، سۇلۋ قىزعا اقىندىق-سەرىلىك جانىمەن عاشىقتىعىن ولەڭ-جىرلارىنا ارقاۋ ەتىپ، شىعارماشىلىق عۇمىرىمەن استاستىرا تۇسەدى. 

بالۋان شولاقتىڭ اسا اتاقتى اندەرىنىڭ ءبىرى «عاليا» ەكەنى بەلگىلى. ول اۆتورىنىڭ ەسىمىن شارتاراپقا جايدى. ىستىق، ءمولدىر ماحابباتتى اسقاقتاتا جىرلاعان وسىناۋ سۇيىسپەنشىلىك جىرى ءوزىنىڭ اسقاق تا سازدى اۋەنىمەن جانە نازىك سەزىمدى ەرەكشە قۇشتارلىقپەن بەينەلەۋى ارقاسىندا كوپ كوڭىلىنەن شىقتى. بۇل ءان بالۋان شولاقتىڭ مۋزىكالىق شىعارماشىلىعىنىڭ شىرقاۋ بيىگى  ساناتىندا اتالادى. ەل اراسىندا ول بىرنەشە تۇردە ايتىلىپ كەلگەن. وسىناۋ كوپكە ايگىلى تاماشا ءاننىڭ تولىقسىعان كەيىپكەرى جايىندا ءسابيت مۇقانوۆ پەن احمەت جۇبانوۆتان بەرى تالاي زەرتتەۋشىلەر قالام تەربەپ كەلەدى. عاليا تىلەۋقىزىنىڭ بازاردا قىمىزحانا ۇستاعانى، كورىكتى بولعانى، 22–23 جاسار شاعىندا وعان قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان بالۋان شولاقتىڭ عاشىق بولعانى، سودان عالامات ءان تۋعانى، جالپاق دۇنيەگە عاجايىپ جىر بولىپ شاشىلعان وسىناۋ ماحابباتتىڭ  1908–1909 جىلدارى تۋعانى داۋ-دامايسىز شىندىق رەتىندە ايتىلادى.  كەيىنگى جىلدارى استانا قالاسىنداعى ەسكى مۇسىلمان قورىمىنا جەرلەنگەن عاليانىڭ  بەيىتى تابىلعان. اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندەگى ەسكى شىعىس جازۋلارىن  وقۋدى مەڭگەرگەن جاس ماماندار  ۇلاربەك دالەيۇلى مەن احات ءاشۋۇلىنىڭ انىقتاۋىنشا، عاليانىڭ باسىنا كۇيەۋى عالىم قۇراقباەۆ ورناتقان قۇلپىتاستا كونە ەملەمەن: «1922 جىلى 23 اپرەلدە...  عاليا عالىمجاماعاتى تىلەۋقىزى 48 جاسىندا فانيدەن باقيعا» وتكەنى قاشالىپ جازىلىپتى (http://www.info-tses.kz/mobile/details.php?news_id=140389). وسى دەرەككە قاراعاندا، عاليا 1874 جىلى تۋعان، ياعني بالۋان شولاقتان ون جاس كىشى. ەگەر ەكەۋىنىڭ كەزدەسكەن ۋاقىتىندا عاليانىڭ جاسى 22–23-تەردە بولسا، وندا ول 1896–1897 جىلدارعا ءدوپ كەلەدى. دەمەك «عاليا» ءانى دە سول شامادا تۋعان. ءاننىڭ قازاق ەلىن شارلاپ كەتكەن جەڭىستى شەرۋى سول شاقتا، ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا ورىن العان...

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتاقتى «بالۋان شولاق» حيكاياتىندا اسەرلى سۋرەتتەيتىنىندەي جانە ودان بەرگى ۋاقىتتاردا ايگىلى ونەرپاز جايىندا وزگە دە قالام تەربەۋشىلەردىڭ ءبىر اۋىزدان مويىنداعانىنداي، تۋعان ولكەسىندە قۋعىن كورگەن بالۋان شولاق ءبىراز ۋاقىت الىسىراقتا بوي تاسالاۋعا ءماجبۇر بولعان. سو ءبىر كەزەڭىندە ارعى اتالارى مەكەندەگەن جەتىسۋ ولكەسىنە ساپار شەگىپ كەتەدى. وزىنەن بۇرىن اتاق-داڭقى جەتكەن جەتىسۋعا ول ءبىر دەرەك بويىنشا – جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا، ەندى ءبىر كوبىرەك ايتىلاتىن دەرەككە قاراعاندا 1913–1914 جىلدارى بارعان. بالكىم سول ەكى مەزگىلدە دە سولاي قاراي جولى تۇسكەن شىعار. ويتكەنى، زەرتتەۋشىلەر ايتاتىنداي، ايگىلى حالىق اقىنى كەنەن ازىرباەۆ ونى ءجاسوسپىرىم شاعىندا كورگەن. كەنەننىڭ بەلگىلى انىندە سول تۇڭعىش كەزدەسۋ حاقىندا: «بالا ەدىم جاڭا تالاپ، ىزدەپ كەلدىم، وزىڭنەن سۇرايىن دەپ اقىل، اعا... بالا ەدىم جاڭا تالاپ اقىن-ءانشى، ءانىڭدى ۇيرەنەيىن الۋان، اعا»، – دەپ ايتىلادى عوي. بۇلار، شىنتۋايتىندا، 1913–1914 جىلدارى وتىزدارعا تولعان ساقا جىگىتتەن گورى، 1900–1901 جىلدارعى ون التى–ون جەتى جاسار بوزبالاعا جاراساتىن سوزدەر ەمەس پە؟! ەگەر وسىنداي پىكىردى دۇرىس دەپ قابىل الساق، بالۋان شولاقتىڭ العاش رەت جەتىسۋدا بولۋى، شىنىندا دا، 1884 جىلى دۇنيەگە كەلگەن بالا كەنەن 16 جاسقا كەلگەن ۋاقىتقا – حح عاسىردىڭ باسىنا ساي كەلەدى. ول اتاجۇرتىنا جاساعان سوناۋ ءبىرىنشى ساپارىندا ۇزاعىراق قىدىرىستاعان بولسا (سابەڭنىڭ اتاقتى شىعارماسىن ەسكە الىڭىز), ەكىنشى رەت شىققان ساپارى،  بالۋان شولاقتىڭ ۇلى قۇدايبەرگەن شولاقوۆتىڭ  (جازۋشى جايىق بەكتۇروۆ زەرتتەۋىندەگى) ەستەلىگىنە قاراعاندا، بىرەر ايعا عانا سوزىلعان.      

شوكەڭ تۇستىك وڭىردە اتا-باباسىنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرلەرىن، شۋ بويىندا تۇرىپ جاتقان الىس اعايىندارىنىڭ اۋىلدارىن  ارالادى. قىرعىز ايماعىنا باردى. جەتىسۋدىڭ بەلگىلى ونەر ادامدارىمەن، سونىڭ ىشىندە جىر الىبى جامبىلمەن دە سىرلاستى. بولعان جەرلەرىن دۋمانعا تولتىرىپ، ونەر كورسەتتى. ارقا دۇلدۇلدەرىنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە اندەرىن شىرقادى. ەلىنە ساعىنىشپەن ورالدى. الايدا ەلدەگى دۇشپاندارى بىرەر مەزگىل كوزدەن تاسا بولعان ەكەن دەپ ونى ۇمىتىپ كەتە قويمايدى. ۇزاق ساپارىنان قايتىپ كەلگەنىندە وعان ءتۇرلى زالال كەلتىرۋدىڭ جولىن قيىستىرا بەرەدى. اقىرى قاپيادا قاستاندىق جاساپ، ومىردەن ەرتە كەتۋىنە سەبەپ بولادى. بۇل قاندى زۇلىمدىق جايىن ءسابيت مۇقانوۆ ونىڭ ءومىرى جايىندا جازعان كولەمدى حيكاياسىندا كوركەم كەستەلەگەنى بەلگىلى. ايگىلى جازۋشى ءوزىنىڭ سوناۋ تۋىندىسىنا ءار كەزدە كەيدە رومان، كەيدە پوۆەست دەپ جانرلىق اتاۋ بەرگەن، ادەبيەتشى قاۋىم دا ونى سولاي، كوبىنە پوۆەست رەتىندە قابىلداپ كەتكەن. دەگەنمەن سابەڭ ءوزىنىڭ ون التى تومدىق تاڭداۋلى شىعارمالار جيناعىنىڭ 3-ءشى تومىندا (1972) جاريالاعان پوۆەستەرى اراسىنا 40-شى جىلدارى جازىلعان بۇل حيكاياتىن «اڭىز» دەپ ۇكىلەپ قوسقان. بىزدىڭشە، وسى انىقتاماسى ءدال، ويتكەنى، شىعارماسىندا بالۋان شولاقتىڭ ومىرىنەن بەرەتىن ماعلۇماتتارى كوپ رەتتە اڭىز سيپاتىندا، اسىرەلەي سۋرەتتەلىپ، كوتەرىڭكى رومانتيكالىق رۋحتا باياندالادى. سابەڭ پالۋاننىڭ 1916 جىلعى 25 ماۋسىمدا شىققان قازاقتان مايدانعا جۇمىسشى الۋ جايىنداعى پاتشا پارمەنى سالدارىنان تۋعان  ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس الدىندا، تاسادان جاۋلىقپەن اتىلعان وقتان قازا تاپقانىن جازادى. الايدا  باتىردىڭ دۇنيەدەن 1919 جىلى وتكەنى بۇل كۇندە دالەلدەنگەن اقيقات. دەمەك، ونىڭ سول ەكى ارالىقتاعى تاريحي كەزەڭ كەزىندەگى ءىسىن زەرتتەپ جاڭعىرتۋ كەرەك-اق. ازىرگە، جازۋشى-زەرتتەۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ بولاشاق زەرتتەۋلەرگە تۇرتكى بولارلىقتاي قۇندى دەرەكتەر جازىپ قالدىرعانىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك. ونىڭ ايتۋىنشا، بالۋان شولاق تۋىپ-وسكەن «ەلدىڭ بۇرىنعى جايلاۋى ايقايقاباق، ۇيجىعىلعان سىقىلدى كەڭ دالانى»، «وسى كۇنگى اقمولا وبلىسىنىڭ استراحان، ماريەۆكا (امانتاي), جۋراۆلەۆكا (قىلىش), ماكينكا (بۇلاندى قاراعايى) ايماعىن باسىپ، بۋرابايعا وتەتىن تاس جول، تەمىر جول بويىنداعى بۇرىنعى قازاق ەلىنىڭ شۇرايلى قونىسى»، كۇللى «ادەمى جەرلەردى» كەلىمسەكتەر يەمدەنگەن. ۇكىمەت تارتىپ العان بۇل جەرلەرگە قوسا، قولداعى ءبىرازىن – «قايراقتى، مات وزەندەرىنىڭ، قاندىقاراعاي، اقسۋ، ايدابول جايلاۋلارىنىڭ كەڭ ءورىسىن» جەرگىلىكتى قازاق الپاۋىتتارى «پاتشا اكىمدەرىنە، ورىستىڭ كۋلاكتارىنا ...ساتقان». مۇنداي  ارەكەتتەرگە بالۋان شولاق نارازى بولىپ، وتارشىلدارعا قارسى كۇرەسكەن. 1916 جىلعى قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوكشە وڭىرىندە كەڭ ورىستەۋىنە وسى ءجايت مىقتى تىرەك بولدى دەپ ەسەپتەيدى قالامگەر. بالۋان شولاق تۋىپ-وسكەن كوكشە وڭىرىنە – قازىرگى اقمولا وبلىسىنىڭ بۇلاندى اۋدانىنا – ىرگەلەس جاتقان اقكول اۋدانىنداعى مونشاقتى، سالقىنكول دەگەن جەرلەردە ورىن العان  قوزعالىستاردىڭ، سوناۋ سالقىنكول كوتەرىلىسىنىڭ تابيعاتى مەن تۋ سەبەپتەرىن، سونداي-اق وعان قاتىسۋشىلاردى، اسىرەسە، ە. مىرزاحمەتوۆ زەرتتەۋ-ماقالاسىندا جازعانداي، بالۋان شولاقتىڭ كوتەرىلىسكە تيگىزۋى ىقتيمال ىقپالىن  انىقتاڭقىراپ، تەرەڭ قاراستىرۋ قاجەت-اق. پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋى، ودان كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى شوكەڭنىڭ بۇل ورايداعى بەلسەندىلىگىن ارتتىرا ءتۇستى. راس، ونىڭ رەۆوليۋتسيا مۇراتتارىن قولداعانى جايىندا جالپىلاما تۇردە ايتىلادى، سونى ناقتى دەرەكتەرمەن تولىقتىرۋ ماسەلەسى زەرتتەۋشىسىن توسىپ تۇر. ودان كەيىنگى توڭكەرىس جىلدارىندا ورىن العان وقيعالاردى، الاشوردا، كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى احۋالدى سارالاۋ، سونداي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە كۇرەسكەر ءانشى-سازگەر-پالۋان ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىن جاڭعىرتۋ ورىندى بولماق.

بالۋان شولاق 1919 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ ورتا شەنىندە قايتىس بولعان. جاعدايدى ناقتى بىلەتىن كىسىلەردىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ە.مىرزاحمەتوۆ وسىنداي قورىتىندى جاسايدى. اقپان ايىنىڭ سوڭىنا قاراي شوكەڭ كىشى ۇلى قۇدايبەرگەندى ەرتىپ اتباسار جاعىنداعى قۇدالارىنا قاراي شىعادى. الايدا مەجەلى جەرگە جەتپەستەن كەرى ورالۋعا بەل بۋادى. قايران قالعان بالاسىنا مۇنىسىنىڭ سەبەبىن تۇسىندە «اققوشقارىنىڭ ايان بەرگەنىمەن» تۇسىندىرەدى. تەزدەتىپ قايتپاسا بولمايتىنىن،  «اجال شىركىننىڭ سوڭىنا تۇسكەنىنە ءۇش جىلعا اينالعانىن»، سودان،  «اقىرى، مىنە، قۋىپ جەتكەنىن» ايتادى. ۇيگە كەلگەن سوڭ ء«ىشىنىڭ جانىپ اكەتىپ باراتقانىن» ايتىپ، توسەك تارتىپ ءبىراز جاتادى. سوسىن بايبىشەسى قانىكەي مەن اعاسى تولەۋبايدى وڭاشالاپ قاسىنا الادى دا، سىرىن اشادى جانە اقتىق اماناتىن ەستىرتىپ، «بارامىن الىس ساپار قايتىپ كەلمەس... تۇرىڭدار دۇعا قىلىپ، قۇربى-قۇرداس!» دەپ كەلەتىن ەل-جۇرتىنا ارناعان قوشتاسۋ ولەڭىن ايتادى. بىرەر كۇندە كوز جۇمادى. بايبىشەسى، اعاسى جانە سابىر قاجى باتىردىڭ «وسيەتىن ايتقانىنداي ورىندايدى».  اقتىق اماناتىنىڭ مازمۇنى بەرتىنگە  دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن. «ەرىنىڭ ومىردەن ءوتۋ قۇپياسىن قانىكەي بايبىشە قىرىق قۇلىپتىڭ استىنا ساپ اسا بەرىك ساقتاعان، جات تۇرماق ءوزىنىڭ قارا قۇرساعىن قاق جارىپ شىققان يساجارى مەن قۇدايبەرگەنىنە، جان دەگەندە جالعىز قىزى باتەنىنە دە اشپاعان كۇيى، 1948 جىلى وزىمەن بىرگە قارا جەر قوينىنا الا تۇسەدى»، – دەيدى ە.مىرزاحمەتوۆ. ال شوكەڭ قايتقاندا سۇيەگىنە تۇسكەن سابىر قاجى 1934 جىلى، ومىردەن وتەرىن سەزگەن شامادا، نەمەرە ءىنىسى عابباسقا – جازۋشىنىڭ ناعاشى اتاسىنا سىر اشادى. بۇل سىردى اتاسىنان ول 1959 جىلى اكەسى ەكەۋى ەستيدى. ال شوكەڭنىڭ اعاسى تولەۋباي قۇپيانى ورتانشى ۇلىنا، ول ءوز بالاسىنا ايتىپ كەتەدى. سول دەرەكتەرگە جانە ەل ىشىندەگى باسقا دا مالىمەتتەرگە قاراعاندا، بىلاي بولعان ەكەن. شوكەڭ 1916 جىلى جازعىتۇرىم اۋىلىنا كەشتەتىپ قايتىپ كەلە جاتادى. بۇلاندى ورمانىنىڭ اقبالاق دەپ اتالاتىن نۋىنىڭ شەتىنە كىرە بەرگەنىندە، كەنەتتەن تۋرا قارسى الدىنان مىلتىق گۇرس ەتە تۇسەدى. وق ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا تيەدى، سودان السىرەپ بارىپ، ونى ىشتەن جاراقاتتايدى. ول، ايتەۋىر، اتتان قۇلامايدى، 1919 جىلى توسەك تارتىپ جاتقانداعى ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «...قۇدايدىڭ بەرگەن كۇش-قۋاتىنىڭ ارقاسىندا» ۇيىنە جەتەدى. جارانىڭ قانىن بايبىشەسى قانىكەي جۋىپ، تاڭىپ تاستايدى. وزىنە وق اتىلعانىن ەشكىمگە ايتپايدى، بۇل جايىندا ءتىس جارۋعا ايەلىنە دە تىيىم سالادى. ەل ىشىنە «قويدىڭ قۇمالاعىنداي قورعاسىندى كوتەرە الماي اۋىرسىنىپ جاتىر» ەكەن دەگەن ءسوز تارالىپ كەتۋى ىقتيمالدىعىن نامىس كورەدى. ەندى، مىنە، ىشىندە ءۇش جىل جاتقان سول وقتىڭ سالدارىنان ومىردەن وتكەلى جاتىپ تا قۇپيانى بەرىك ساقتاۋعا ۇندەيدى. اعاسىنا: «سابىر قاجى ەكەۋىڭ عانا ارۋلاڭدار»، – دەپ قاتتى تاپسىرادى. «سۇيەگىمە باسقالاردى تۇسىرسەڭدەر – دەنەمدەگى جارانى كورەر. ...اق اجال بۇيىرماي وقتان ءولدى دەگەن سۇيەككە تاڭبا». ەشكىم بىلمەسىن... «تاپ ىرگەدە كىجىنۋمەن وتىرعان قارا شەكپەندى جاۋلار تىنىش قاراپ قالماس. تىرىمدە شامالارى كەلمەگەنمەن، تىم بولماسا سۇيەگىمدى قورلاماققا قابىرىمدى اقتارار». قۇپيالاپ قوياتىن بولسىن... اسا قينالىپ جاتىپ، جوعارىدا ايتىلعانداي وسيەتتەرىن ەستىرتىپ قوشتاسقان سوڭ، دۇنيەدەن تەز ءوتىپ كەتە بارادى. زەرتتەۋشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «قازاق دەسە قانى قارايىپ قاعىنىپ تۇراتىن جاۋىزدار ...شوكەڭ ءوزى اقىلمەن بولجاپ كەتكەنىندەي، ...باتىرسىنىپ، ءوش الماققا» شىعادى.  «قارا قۇزعىنشا شۋلاپ جان-جاقتان جينالىپ، اۋىلعا ويناق سالادى. ...كور قوپارادى. بىراق شوكەڭنىڭ سۇيەگىن تابا المايدى». (ونىڭ ماڭگى تىنشىعان قۇپيا جەرىن بىلەتىندەر  بۇگىنگى ۇرپاققا 1943 جىلى ناقتىلاپ كورسەتىپ بەرگەن). جاۋلارى كىجىنىسىپ، شوكەڭدە كەتكەن ەسەلەرىن ونىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعىنان الماققا بەل بۋادى، ءسويتىپ بالاسىنىڭ ۇلكەنى يساجاردى اتىپ كەتەدى... 

بالۋان شولاق مەن قانىكەيدىڭ ون سەگىز ۇل-قىزى بولىپتى، سولاردان يساجار مەن قۇدايبەرگەن جانە قىزى باتەن ۇشەۋى قالعان كورىنەدى. اكەسىنىڭ كۇش-قۋاتى باتەن قىزعا دارىعان ەكەن.  ونى 30-شى جىلدارعى قيىن كەزەڭدە بالۋان شولاقتىڭ اندەرىن جازىپ الۋ ءۇشىن ب.گ. ەرزاكوۆيچ ىزدەپ بارادى. سونداعى كورگەنىن ول بىلاي سۋرەتتەيدى: «...كوپ ۇزاماي، ۇيدەن ارىرەكتە تۇرعان قاۋعالى قۇدىق جاقتان ۇزىن بويلى، بۇرمەلى كەڭ كويلەك پەن جىڭىشكە بەلىنە شاق قىنالعان قامزول كيگەن ءبىر ايەل بىزگە قاراي كەلە جاتتى. ول مويىناعاشپەن شىپ-شىپ تولى شەلەك سۋدى كوتەرىپ كەلە جاتقانىنا قاراماستان بۇگىلمەي، بۇكىرەيمەي، اياقتارىن جەپ-جەڭىل باسىپ، ءتىپ-تىك ءجۇرىپ كەلەدى. بالۋان شولاقتىڭ قىزى باتەن نۇرماعامبەتوۆا – سول ەكەن. جاس بولماعانىمەن، ونىڭ سپورتشىعا ءتان سۇلۋ سىمباتى مەنى تاڭ قالدىردى. ونىڭ كەسكىن-كەلبەتى – سوپاقشا كەلگەن قاراتورى ءوڭدى، كەڭ ماڭدايلى، مۇڭدى بولعانىمەن جىلى نۇر شاشاتىن ادەمى كوزدەرى، ءتۇزۋ تۇسكەن مۇرنى، اپپاق ءتىستى كىشكەنتاي اۋزى – ەسىمدە قالىپ قويدى. باسىنا ۇلكەن اق ءشالى تارتقان ەكەن، سامايىنان اق شالعان قارا شاشى كورىنىپ تۇردى». بالۋان شولاقتىڭ وزىنە تارتىپ قايراتتى بوپ تۋعان وسىناۋ قىزى باتەن ونەردەن دە قۇرالاقان بولماعان، ايگىلى ا.ۆ. زاتاەۆيچتىڭ اقىلىمەن ءومىرىن قازاق مادەنيەتىنە ارناعان وسىناۋ مۋزىكا زەرتتەۋشىسىنىڭ ارقاسىندا بىزگە ونىڭ ءبىر ولەڭى جەتتى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە  باتەننىڭ ۇزاتىلعان كەزدە اكەسى بالۋان شولاققا ارناپ ايتقان  نازى مەن اكەسى ومىردەن وزعانداعى ساعىنىشتى جوقتاۋى ساقتالعان.

ءىرى قالالاردا، جارمەڭكەلەردە ونەر كورسەتكەن، ايگىلى ءانشى، سازگەر، پالۋاننىڭ كوزى تىرىسىندە سۋرەتكە تۇسپەگەنىنە سەنگىڭ كەلمەيدى. ايتسە دە، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشقانداي فوتوسۋرەتى تابىلعان جوق. ونىڭ كەسكىنىن سابەڭنىڭ اتاقتى حيكاياتىنان كەيىن قازاق بەينەلەۋ ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان حالىق سۋرەتشىسى ءابىلحان قاستەەەۆ قىلقالاممەن بەينەلەيدى. الايدا سۋرەت، ە.مىرزاحمەتوۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، دالا سەرىسىن كورىپ وسكەن كوكشەتاۋلىقتاردىڭ كوڭىلىنەن شىقپاپتى. سودان قالامگەر شوكەڭنىڭ جەرلەستەرىنەن، كوزى ءتىرى تۋىستارىنان پىكىر جيناي وتىرىپ، سازگەردىڭ ءسوز سۋرەتىن جيناستىرادى. بالۋان شولاقتىڭ اعاسى تولەۋبايدىڭ ۇلى ەسەنجول اقساقالدىڭ: «...كەيبىر مىنەزى، اسىرەسە، ءتۇر-ءتۇسى جاعىنان اكەسىنە اۋماي ۇقساعان  – قۇدايبەرگەن»، – دەۋىنە بايلانىستى، قۇدايبەرگەننىڭ سۋرەتتەرىن، جينالعان كۇللى سيپاتتامامەن قوسا، جەرگىلىكتى سۋرەتشى تولقىبەك اكىموۆ دەگەن جىگىتكە تاپسىرادى. ۇزاق ىزدەنىستەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەن بەينەنى 1986 جىلى ءۇيسىن اۋىلىنداعى «شوكەڭدى كوزى كورگەندەردەن ...اقىلباي، حاليوللا اقساقال ەكەۋى ...جالپى نۇسقاسى كەلىپ تۇر» دەپ ماقۇلدايدى...

شوكەڭنىڭ كەسكىندەمەسىن جاساۋدان – شىعارماشىلىعىن جيناۋ ەرتە باستالعانى ءمالىم. وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا ونەرتانۋشى ا.ۆ. زاتاەۆيچ قازاق ولكەلىك اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ ەسەپ-قيساپ بولىمىندە ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، قازاق ەلىندەگى مۋزىكالىق فولكلوردى جيناستىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن. ونىڭ مىڭ جارىم ءان-كۇيدى جازىپ العان ەرەن ەڭبەگىنەن كەيىن، وسىناۋ ابىرويلى ءىستى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ب.گ. ەرزاكوۆيچ الىپ ءجۇردى، بەرتىندە قازاق زەرتتەۋشىلەرى جالعاستىردى. مۋزىكاتانۋشى عالىم زەينۇر قوسپاقوۆ بالۋان شولاق اندەرىن تۇگەندەۋدە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بالۋان شولاقتىڭ اندەرىن اتاقتى حالىق اقىنى كەنەن ازىرباەۆ جاس كەزىندە قاسىندا ءجۇرىپ تىكەلەي وزىنەن ۇيرەنگەن دە، كوزىنىڭ قاراشىعىڭداي ساقتاپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزگەن.  ەگەر قازاق اندەرىن جيناۋشى ايگىلى ا.ۆ. زاتاەۆيچ 20-شى جىلدارى بالۋان شولاقتىڭ  ءتورت-بەس ءانىن عانا نوتاعا تۇسىرگەن بولسا، پالۋان-ءانشى-سازگەر دۇنيە سالعاننان وتىز شاقتى جىل وتكەندە، ونىڭ تاعى ون ەكى ءانىن كەنەن ازىرباەۆتىڭ ورىنداۋىندا ب.گ. ەرزاكوۆيچ جازىپ العان.  بالۋان شولاق اندەرىن ءار كەزدە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، مولداحمەت تىربيەۆ، مۇسا اسايىنوۆ، يگىباي الىباەۆ، قوسىمجان باباقوۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، نۇعىمان ابىشەۆ، مۇحتار وتەباەۆ، ماعاۋيا كوشكىنباەۆ، جانىبەك كارمەنوۆ، قايرات بايبوسىنوۆ جانە باسقا دا انشىلەر شىرقاعان. مۋزىكا ماماندارى بۇل كۇندە بالۋان شولاق اندەرىنىڭ، ءتۇرلى نۇسقامەن ايتىلاتىندارىن قوسقاندا، قىرىق شاقتىسىن جيناعان.

بالۋان شولاق شىعارماشىلىعى مادەنيەتىمىزدىڭ تورىنەن ماڭگى ورىن العان قۇندى جادىگەرلىك بولىپ تابىلادى. ەسىمىن حالىق قادىرلەيدى. وكىمەتىمىز  ونىڭ انشىلىگىن، سازگەرلىگىن، ۇلتتىق سپورتتىڭ نەگىزىن سالىپ، قازاقتىڭ وزىندىك ۇلتتىق مادەنيەتىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىن تانۋ بەلگىسى رەتىندە، تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي، 1989 جىلى ارنايى قاۋلى شىعاردى. جامبىل وبلىسى، شۋ اۋدانىنىڭ اقتوبە سەلوسىنىڭ اتى بالۋان شولاق سەلوسى دەپ وزگەرتىلدى، سونداي-اق سونداعى «اقتوبە» ۇجىمشارىنا، الماتىداعى مادەنيەت جانە سپورت سارايىنا، رەسپۋبليكانىڭ قالالارى مەن اۋىلدارىندا كوشەلەرگە، كوكشە ايماعىنداعى تۋعان جەرىندە مەكتەپكە  بالۋان شولاق ەسىمى بەرىلدى. مۇنداي جۇمىستار باتىردىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ قارساڭىندا دا جۇرگىزىلۋدە.  اقمولا وبلىسىنىڭ بۇلاندى اۋداندىق  «بۇلاندى تاڭى» گازەتى اۋداننىڭ قايىڭ-قاراعايلى اسەم قويناۋىندا تىنشىپ جاتقان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى، اتاقتى پالۋان، ءانشى، كومپوزيتور، اقىن بالۋان شولاقتىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا بيىكتىگى 16 مەترلىك ساۋلەتتىك شەشىمى ەرەكشە مەموريالدىق ەسكەرتكىش تۇرعىزىلعانى بارشاعا مالىمدىگىن ايتا كەلە،  20 مەترلىك بيىك ەسكەرتكىشى سالتاناتتى تۇردە جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانىنىڭ تولە بي اۋىلىندا اشىلعانىن حابارلادى. قازاقتىڭ اتاقتى اقىنى، ءانشىسى، كومپوزيتورى، پالۋانى، قازاقستاندا تسيرك ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشى بالۋان شولاققا تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا اقمولا وبلىسىنان اقىننىڭ نەمەرەسى، بۇلاندى اۋدانىنىڭ ورتالىعى  ماكينسك قالاسىنىڭ اكىمى شايدوللا قۇدايبەرگەنۇلى شولاقوۆ ارنايى بارىپ قاتىسىپ، سونداي مونۋمەنتتىڭ بالۋان شولاق تۋىپ-وسكەن اۋداننىڭ ورتالىعىنان دا بوي كوتەرەتىنىن ايتقان ەكەن (http://baq.kz/kk/regional_media/post/2298)...

بالۋان شولاقتىڭ ءومىر جولى ءسابيت مۇقانوۆتان باستاپ انەس ساراي، دۋلات يسابەكوۆ، سەرىك تۇرعىنبەكوۆ، ت.ب. ءسوز شەبەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولىپ،  ولاردىڭ قالامىنان تۋعان پروزالىق، درامالىق، پوەزيالىق تۋىندىلار جۇرتشىلىققا قاجەت رۋحاني ازىق قورىن تولىقتىرۋدا. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر، پۋبليتسيستەر  بالۋانشولاقتانۋ سالاسىنا قىزىقتى ىزدەنىستەرىمەن ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. دالا سەرىسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 150 جىل تولۋىنا وراي ونىڭ اڭىز بولىپ كەتكەن ءومىر جولىن جاڭعىرتۋ ءىسى جالعاسا بەرمەك. حالقىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان بالۋان شولاقتىڭ انشىلىك-اقىندىق مۇراسىن ناسيحاتتاۋ، ونىڭ قاھارماندىق بەينەسىنە مۇقيات نازار اۋدارۋ – بارشامىزدىڭ پارىزىمىز. 

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz