بۇگىنگى الەم حالىقتارىنىڭ ءبىر ميللياردتان استامى ءبىر جۇتىم سۋعا زار بولىپ، اڭقاسى كەپكەن زامان تۋدى. تۇتاس اۋماعىنىڭ 70 پايىزىن سۋ باسىپ جاتقان جەر شارىنىڭ وسىنشا قاتالاعان كۇيىنە سەنەرسىز، بالكي، سەنبەسسىز؟! ەگەر ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسساق، بۇل جاعداي 2025 جىلعا قاراي مۇلدەم ۋشىعاتىن كورىنەدى. شامامەن جۇمىر جەر جايلاعان ادامزاتتىڭ 80 پايىزى اۋىز سۋعا زار بولاتىن سىڭايلى. ءتىپتى مۇنىڭ سالدارى ترانسشەكارالىق وزەندەرى ءبىر-بىرىنە كوگەندەلگەن كوپ ەلدەردىڭ «قاباق شىتىسىپ»، قاقتىعىپ-سوقتىعىسۋىنا ۇلاسۋى دا مۇمكىن دەسەدى. بۇل ماسەلە شەكاراارالىق وزەندەرى سۋالىپ بارا جاتقان قازاقستانعا دا قاتىستى بولسا كەرەك.

بۇعان وسىدان الدەنەشە جىل بۇرىن استانادا وتكەن ناتو-نىڭ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ «ەۋرو-اتلانتيكالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرى جونىندەگى پارلامەنتارالىق سۇحباتتاستىعى» فورۋمىندا ايتىلعان مىنا ءبىر داقپىرتتى ءسوز دالەل سىندى. سول كەلەلى كەڭەستە ناتو پا-سىنداعى فرانتسيا ۇلتتىق اسسامبلەياسى دەلەگاتسياسىنىڭ مۇشەسى ليويك بۋۆارد: «اۋىز سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ورتالىق ازيا ەلدەرىن جاۋلاستىرىپ تىنادى، نە ايماقتىق كىرىگۋدىڭ مەيلىنشە قارقىندى جۇرۋىنە تۇرتكى بولادى. قالاي بولعاندا دا، اۋىز سۋ ماسەلەسى الداعى ونجىلدىقتاردا ەڭ وزەكتى تاقىرىپقا اينالعالى تۇر!» – دەگەن ەدى. سول جولى ازۋلى ۇيىمنىڭ وكىلى ءبىزدىڭ ەلدىڭ قامىن جەپ ايتپاسا دا، «جاماننىڭ ساندىراعى» كەلەدىنىڭ كەبىن كيىپ، بۇگىندە ورتا ازيانىڭ سۋعا زارىققان كۇندەرى باستالعان.

بۇل تۋرالى باتىس باق-ى تۇگەل باقاداي شۋلاپ كەتكەلى قاشان؟ سونىڭ ءبىر ايعاعى – «Water initiatives» جۋرنالى: «سوڭعى كەزدە الەمدە سۋ تاپشىلىعى قاتتى بىلىنۋدە. اشىق سوعىسقا الىپ كەلمەسە دە، تەكەتىرەس وشاقتارى پايدا بولا باستادى... ماسەلەن، سوڭعى 20 جىلدا تۇركيا تيگر مەن ەفرات وزەندەرىنە 22 بوگەت جانە 17 گەس سالۋعا كىرىستى. وسىلايشا قوس وزەننىڭ تومەنگى اعىسىندا جاتقان سيريا مەن يراكتى قاتالاتۋعا كوشتى. ال بۇگىن ءۇنسىز وتىرعانىمەن، ەرتەڭ سۇرقى قاشىپ، «شولدەگەن» يراكتىقتار مەن سيريالىقتار تۇرىكتەرگە قارسى شابۋى ابدەن مۇمكىن. سۋ ماسەلەسى ورتا ازيادا دا قاتتى سەزىلۋدە. سونىڭ ىشىندە ءامۋداريا مەن سىرداريانى قاتار ەمىپ جاتقان قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان، قازاقستان، تۇركىمەنستان اراسىندا دا تەكەتىرەس بار»، – دەپ جازادى.

وسى ءبىر كۇدىكتىڭ كۇمانسىز شىندىققا اينالىپ بارا جاتقانىن سۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى تالىقپاي زەرتتەپ جۇرگەن اقش پروفەسسورى اارونوم ۆولفاننىڭ تۇيتكىلگە تولى پىكىرى راستاي تۇسكەندەي. ونىڭ ايتۋىنشا: «الەمنىڭ 45,3 پايىزىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 145 مەملەكەت 263 ترانسشەكارالىق وزەندەردى پايدالانادى. قازىر وسى مەملەكەتتەر اراسىندا سۋ داۋى قاتتى كوتەرىلۋدە. مۇنىڭ ارتى ۇلكەن قاقتىعىستارعا الىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن»، – دەيدى (http://www.m-astana.kz/article/view?id=1729 ).

وسى ورايدا وتكەن جىلداردىڭ ەنشىسىندەگى مىنا ءبىر ۋاقيعانى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك! 2013 جىلى شىلدە ايىنىڭ 7 جۇلدىزىندا توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان قۇدايى كورشىمىز قىرعىز اعايىن قيعىلىق سالىپ، ەلىمىزگە اعاتىن كوكساي كانالىن بوگەپ تاستاعان ەدى. ەكى ەل اراسىندا ترانسشەكارالىق وزەنگە بايلانىستى كەلىسىم بولا تۇرا، ايىر قالپاقتى اعايىننىڭ سونداعى الاتايداي ءبۇلىنۋىنىڭ سەبەبى – شەكارا ماڭىنداعى جەر داۋى بولاتىن. «وسىنىڭ سالدارىنان جۋالى اۋدانىنىڭ جۇرتى 11 كۇن بويى ەگىنجايىن سۋعارا الماي، اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن. ال 1800 گەكتار جەردى يگەرگەن 150 قوجالىق ءۇشىن قۋاڭشىلىققا تاپ بولۋ ءوز-ءوزىڭدى بۋىندىرىپ ولتىرۋمەن پارا-پار بولاتىن...» (http://zhebe.com/index.php/o-am/item/705-s-rauy-bar-sudy-a-ysy-kalaj.html).

مىنە، بۇل بىزگە شەكارا اسىپ كەلەتىن 44 تەكشە/شاقىرىمدى (قازاقستانداعى وزەندەردىڭ جىلدىق كولەمى 105,5 ت/ش – ق.ق.) جالپى سۋ مولشەرىنىڭ 3 ت/ش-ىن عانا قۇرايتىن قىرعىزستاننىڭ الەگى. انىعىن ايتقاندا، ترانسشەكارالىق وزەندەرمەن وزەگىمىزدەن ءبۇرۋدى كوزدەگەن ء«بىر تۋعان» باۋىرلاس وسىنداي قيعىلىق سالىپ جاتقاندا، ەرتىس پەن ىلەنىڭ جوعارعى ساعاسىن بىتەپ جاتقان قىتايدان نە ءۇمىت، نە قايىر كۇتەسىز؟ 

مۇنان دا جوعارى كورسەتكىشپەن كوكىرەگىنە نان پىسەردەي بوپ جۇرگەن وزگە ءۇش ترانسشەكارالىق وزەنى بار ەل بۇلىنسە، سۋ ءتۇبى قۇردىم بولماسىنا كىم كەپىل؟! سەنبەسەڭىز، مىنا كورسەتكىشتەرگە زەر سالىڭىز: ەل اۋماعىنا رەسەيدەن – 7,4 ت/ش، وزبەكستاننان – 13,7 جانە قىتايدان – 19,9 ت/ش سۋ كەلەدى ەكەن. بۇل ارادا ماماندار مالىمدەمەسىنە ءمان بەرسەك، ترانسشەكارالىق وزەندەر بويىنشا رەسەيمەن عانا جاسالعان كەلىسىمدەر جۇمىس ىستەپ، بۇل ماسەلە ءبىرشاما رەتتەلگەن ەكەن.

سونىمەن بىرگە 2001 جىلداردان باستاپ قولعا الىنعان قازاق-قىتاي ترانسشەكارالىق كەلىسىمى جىل اتتاعان سايىن قيۋى كەتىپ، سيىرقۇيىمشاقتانا بەرگەن. سونان بەرى ءبىزدىڭ بيلىك شىعىستاعى كورشىنىڭ الپەشتەگەن حانشاسىن الىپ قاشقان ايىپتىداي، الدىنا نەشە بارعان. الايدا شەشىلگەن ءتۇيىن، كەلىسىلگەن كەلىسىم جوق.

وسى قال-قادىرى كەتكەن قازاقستان-قىتاي اراسىنداعى كەلىسىم تۋرالى گەوگرافيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سايات الىمقۇلوۆ: «سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىندە كادرلار تاپشى. مەنىڭ بايقاعانىم – ترانسشەكارالىق وزەندەردى بىرلەسىپ پايدالانۋ جونىندەگى قازاقستان-قىتاي كەلىسسوزدەرىنە سۋ ماسەلەسىن بىلەتىن 2 – 3-اق ادام بارادى. قالعاندارى ءىستى تەرەڭ بىلمەگەندىكتەن، كەلىسسوزدەرگە ارالاسا المايدى. قىتايدىڭ سۋ شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە تىكەلەي باعىناتىن ارنايى جوبالاۋ ينستيتۋتىندا سۋ شارۋاشىلىعىن «شەمىشكەشە شاعاتىن» جوعارى كاسىبي ماماندار وتىر. بىرلەسكەن كوميسسياعا دا، ساراپشىلار توبىنىڭ جيىنىنا دا سولار كەلەدى. ال ءبىزدىڭ بىرلەسكەن كوميسسيانىڭ جانە ساراپشىلار توبىنىڭ جەتەكشىلەرى كوپ الماسادى. سوراقىسى سول، ولار بۇل سالانىڭ مامانى بولماعاندىقتان، تاقىرىپتى تەرەڭ يگەرە المايدى. ەندى يگەرەمىن دەگەنىنشە، اۋىسىپ كەتەدى»، – دەپ بىزگە قاتىستى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ءمالىم ەتتى.

ال اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆ: «بۇل جالعان ءسوز، – دەيدى. – قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋىن بىرلەسىپ پايدالانۋ جونىندەگى ەكى جاقتى كەلىسسوزدەرگە سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ بىلگىر ماماندارى عانا بارادى. بىزدە ونداي ماماندارعا تاپشىلىق جوق. گەوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ وكىلدەرى سىرتىمىزدان داتتاماي، سول ءسوزدى بەتىمىزگە ايتسىن! «گەوگرافيا ينستيتۋىندا گەوگراف ماماندار جوق! ال وندا وتىرعاندار گەوگرافيانى بىلمەيدى دەپ ءبىز دە ايتا الامىز. بىراق ودان نە پايدا؟»، – دەپ اقتالادى.

راسىندا، اڭگىمە سول «نە پايدا» سوزىنە تىرەلىپ تۇرماي ما؟ مينيستر مامىتبەكوۆ «وتىرىكشىنىڭ شىن ءسوزى زايا» ەكەنىن بىلمەسە كەرەك. ءتىپتى كۇنى كەشە شەتەل اسىرىپ اكەلمەك بولعان تۇلىگىنىڭ تۇگەل جەردە ەمەس، اسپاندا قالىقتاعان ۇشاق ىشىندە قىرىلىپ قالعانىن شەنەۋنىك مىرزا ۇمىتپاۋى ءلازىم. سونان سوڭ بارىپ «ايتا الۋ» مەن «ايتا الماۋ» توڭىرەگىندە ويلانباق كەرەك.

وتكەن عاسىردىڭ 60 – 70-جىلدارى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردە ەلدەگى سۋ قورى 126 مىڭ ت/ش دەپ ەسەپتەلسە، قازىر ول 100 مىڭ ت/ش-عا ازايعان. تەك ءبىر عانا ەرتىس وزەنىنىڭ ءوزى 2007 جىلداردان كەيىن كۇرت سۋالىپ، اعىسىن باسەڭدەتكەن.

اسىلىندا مۇنداي جايتتەردىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى دە – اسپان استى ەلىنىڭ جۋىق جىلداردان بەرى قىرۋار قارجى ءبولىپ، قارا ەرتىستى القىمداي تۇسكەنىمەن ءتۇسىندىرىلىپ كەلەدى. قىتاي ەلى ىشكى ولكەلەرىندەگى قۋاڭشىلىق جايلاعان جەرلەردى تازا تۇششى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا 2012 جىلى تاعى ۇستەمەلەپ 10 ميلليارد دوللار قارجى جۇمساعان. سونىڭ سالدارىنان قىتاي شەكاراسى ارقىلى وتەتىن ەكى ءىرى وزەن – ەرتىس پەن ىلەنىڭ بىزگە قاراي اعاتىن ۇلەسى كۇرت ازايا تۇسكەن. ەكولوگ ماماندار بۇل جاعداي سوزىلمالى دەرتكە اينالسا، شىعىستاعى زايسان كولى مەن ىلە قۇياتىن بالقاش پەن قاپشاعاي تارتىلىپ، ەلدە «ەكىنشى ارال» پايدا بولۋ قاۋپى بار ەكەنىن ايتىپ، دابىل قاعۋدا.

بۇعان قوسا قازاقستان جانە رەسەي مەملەكەتتەرى ترانسشەكارالىق وزەندەردى قورعاپ، پايدالانۋ جونىندەگى حەلسينكي كونۆەنتسياسىن قىتاي تاراپىنا مويىنداپ، قول قويۋىن ءوتىنىپ، ءارتۇرلى دەڭگەيدە كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەنىمەن، وعان قىتاي وسى ۋاقىتقا دەيىن كەلىسە قويعان جوق. دەمەك، كورشى ەل ءۇشىن قازاق ۇكىمەتىنىڭ ون جىل بويى تىراشتانعان «تىرلىگى» شىبىن شاققان قۇرلى بولماعانعا ۇقساڭقىرايدى.

بۇرىندارى توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترى ۆلاديمير بوجكو 2050 جىلى قازاقستاندا مۇزداقتار ەرىپ بىتەدى دەگەن بولجام ايتقان ەدى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى مەرزىمگە تاياۋ ۋاقىتتا عالامدىق جىلىمىق سالدارىنان قازاقستاننىڭ اۋا تەمپەراتۋراسى 3 گرادۋسقا ارتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە شولەيت جەردىڭ كولەمى سولتۇستىككە قاراي 300–400 شاقىرىمعا ەندەپ، ەلدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر تونەدى ەكەن. اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ كوتەرىلۋى جەم-ءشوپ قورىنىڭ 30–90%-عا كەمۋىنە، قوستاناي، اقمولا جانە پاۆلودار وبلىستارىنداعى استىق شىعىمىنىڭ 25–60%-عا، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 70–90%-عا كەمۋىنە اسەر ەتەدى»، – دەگەن بولاتىن.

ەندى ويلاپ كورىڭىزشى! ەلىمىزدىڭ استىق قامباسىنا اينالعان سولتۇستىك ءوڭىردىڭ (2011 جىلعى استىقتىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى 9 ميلليون توننانى ءبىر ءوزى قامداعان) مۇنشا شولىركەۋى قيساپسىز شىعىنعا باتىراتىنى انىق. اۋىل شارۋاشىلىق ماماندارى 1990 جىلدارداعى نە ءبارى 5 پايىزدىق سۋارمالى جەردىڭ بۇل كۇندە تارتىلا كەلە، استىق ءتۇسىمىن 6 ەسەگە كەمىتكەنىن العا تارتادى. ەندى جوعارىداعى مينيستر بوجكونىڭ ايتقانىن ايپارا اقيقات دەپ تانىپ، جۇيرىك ەسەپكە سالار بولساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا سەنساتسياعا اينالعان سولتۇستىك قازاقستاننىڭ وزىندە قورجىنىنداعى 9 ميلليون توننا دەرلىك استىق قۇردىمعا كەتەرى ەكىباستان بەلگىلى.

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ءبىز باتىستىڭ «تۇششى سۋ تاپشىلىعى قاۋىپ-قاتەرىنىڭ سوعىستان دا اسىپ تۇسەدى»، يا بولماسا، «اۋىز سۋ قۇنى بولاشاقتا مۇنايدان دا قىمبات بولادى» دەگەنگە ساياتىن ءباتۋالى بولجامىن ەشۋاقىتتا تەرىسكە شىعارا المايمىز. سونىمەن قاتار جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءبىر قىدىرۋ مىسالدار شەڭبەرىندە ويلانا كەلە، «قولدا بار التىندى» پاراساتتىلىقپەن پايدالانا ءبىلۋ كەرەكپىز.

قازىرگى تاڭدا ەل اۋماعىندا تۇششى سۋ توڭىرەگىندەگى ەكى تۇيتكىلدىڭ ەتەك الىپ بارا جاتقانى شىندىق. ونىڭ بىرەۋى – ەل تۇرعىندارىنىڭ بىرىڭعاي تازا اۋىز سۋمەن قامتىلماۋى بولسا، ەندى بىرەۋى – سول اتالعان سۋدىڭ جاپپاي لاستانۋى. مامانداردىڭ بولجامىنا نەگىزدەلسەك، جوعارىداعى جەتىسپەۋشىلىك پەن لاستانۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى رەتىندە دە – باستاۋ كوزىن وزگە ەل شەكاراسىنان الاتىن ءىرىلى-ۇساقتى وزەندەر ەسكەرىلەدى. ءبىر عانا وڭتۇستىك قازاقستان اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ كۇرە تامىرىنا اينالعان سىرداريا وزەنى الدەقانشا مەملەكەتتەردى باسىپ وتەتىندىكتەن، تولاسسىز بوگەتتەر مەن بىلعانۋعا تاپ بولادى ەكەن. ال اۋىز سۋ تاپشىلىعىنان بۇل ءوڭىر تۇرعىندارى اتالمىش وزەن سۋىن تۇتىناتىنىن ەسكەرسەك، ونان تۋىنداعان قاتەردى ەلەستەتۋ – وتە قورقىنىشتى.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، 2002–2010 جىلدارعا ارنالعان «اۋىز سۋ» باعدارلاماسى اياقتالماي جاتىپ، ونىڭ ورنىنا 2011–2020 جىلدارى حالىقتى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى جاڭا باعدارلاما – «اق بۇلاق» پايدا بولعان ەدى. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن ونى ىسكە اسىرۋعا جىل سايىن ميللياردتاعان تەڭگە ءبولىنۋى ءتيىس. بىراق وسى وراسان زور قارجىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى اۋىز سۋ قۇبىرىنىڭ قاتارىمەن «جەرگە كومىلەتىنى» – جالپاق جۇرتتى جايلاعان جەمقورلىقتىڭ «جەمىسى» دەپ ءبىلۋ كەرەك.

P.S. وسىندايدا تۇتاس اڭگىمەگە ارقاۋ بولعان گەوگرافيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سايات الىمقۇلوۆتىڭ ورىندى پىكىرىنە يلانا كەتۋگە ءازىرسىڭ.

ال مامىتبەكوۆتىڭ ءۋاجى شە؟

ونىڭ اتاۋى سۋدان باستالاتىن سۋدىراحمەت ەسىمى بولماسا، ەلدەگى سۋ زارىن «سۋ پاتشاسى – مۇراپ» سياقتى شەشىپ تاستار ءتۇرى جوق...

قوزىباي قۇرمان،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 37 (261) 16 قازان 2014 جىل