زەرەندى قاراعايلارى
نۇر قۇيىپ ەرەك جانىما
الىستا قالعان ايلارى،
شاقىردى مەنى تاعى دا
زەرەندى قاراعايلارى.
اۆتور.
ەلباسىنىڭ ىقىلىم زامانداردان بەرگى ۇلت رۋحىنىڭ ۇلىق قاعباسىنداي ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىس-تەبىرەنىسى بۇكىل قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرگەندەي بولدى. سونىمەن بىرگە، ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىن ءبىر-ءبىر اۋليەبۇلاق سىلدىرىمەن وياتقانداي. اركىمنىڭ ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان كىشى ۇلىتاۋىن ەسكە ءتۇسىرىپ، قاستەرلەپ قادىرلەۋگە، ايالاۋعا شاقىرعانداي. سابەڭ جارىقتىق، ءسابيت مۇقانوۆ «بوتاگوز» رومانىنىڭ اياقتالار تۇسىندا كوكشەنىڭ كەۋدەسىندە تۇرىپ قازاق دالاسىنىڭ ۇلى تاۋلارىن جىپكە ءتىزىپ شىعاتىنى بار عوي: «ازات – اياق استىندا، سىرىمبەت – سىرىق سىلتەر جەردە، جىلاندى – جانىندا، بۇقپا – باۋىرىندا، ايىرتاۋ – اياسىندا، يمانتاۋ – يىعىندا، ساندىقتاۋ – ساعاسىندا، اقان – اعايىنى، زەرەندى – زامانداسى، شورتان – شوبەرەسى، تورىايعىر – تۇستاسى، كوكسەڭگىر – كورشىسى، ەرەيمەن – ەرۋلەسى، بايان – باۋىرى، قارقارالى – قۇداسى، اقتاۋ – انداسى، ورتاۋ – وداقتاسى، ۇلىتاۋ – ۇيىمداسى، قاراتاۋ – قايىنى، الاتاۋ – اعاسى، التاي – اتاسى» دەپ وسى اتالعان تاۋلاردىڭ ءبىرازىن كوزىمەن، كوز جەتپەگەنىن اسپاندا شارىقتاپ ۇشقان سۇڭقار قاناتتى سەزىممەن كورگەنىن ايتادى ەمەس پە. مەن دە سونداي كۇي كەشتىم. بايتاق ۇلىتاۋىممەن قوسا بارقىت زەرەندىمدى، كوركەم كوكشەتاۋىمدى قاۋسىرىپ قۇشاعىما العىم كەلدى، پەرزەنتتىك پارىزدى ماحابباتىمدى القاعا سالعىم كەلدى.
كوكشە دەسەم –
تۇسەدى ەسكە كوكتەمىم.
كوكشە دەسەم –
مەيىرلەنەر كوكتە كۇن.
ءبىر كەرەمەت جالىن كەرنەپ كەۋدەمدى،
سەزىنەمىن شاپاعات نۇر وپكەنىن.
ويتكەنى…
جىرىمدا اۋىلىمنىڭ الاۋى بار،
تۋعان جەر –
تاعدىرىمدا تاراۋى بار.
زەرگەردىڭ زەرلەپ سوققان زەرەنىندەي،
زەردەمدە زەرەندىنىڭ جالاۋى بار.
ءيا، وسىلاي دەپپىز. اقتىق دەمدى العانشا وسىدان تانبايمىز. «تۋعان جەر دەگەن يەنىڭ، بولعان-دى سونداي كيەسى. زەرەندىم، سەنى سۇيەمىن، ۇلىڭدى سەن دە سۇيەشى!» دەپ ارقاشان تاڭىرىمىزدەي تابىنا بەرۋدەن جازبايمىز. ويتكەنى، وتان دەگەن قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇعىمدى اۋەلى تۋعان اۋىلىمىزدان، تۋعان جەرىمىزدەن، وتباسى وشاعىمىزدان، مەشىتتى عالام ۇيىمىزدەن تانىعانبىز. سول ءۇشىن دە قاقپاستاستى دۇنيەدەگى ەڭ بيىك تاۋ دەپ ساناعانبىز، باۋىرىنداعى كىشكەنتاي كوكتەرەكتى بار الەمگە بالاعانبىز.
ال ەندى: «قازاعىمنىڭ كوپ تاريحى كوكشەدە، قالانىپ تۇر وقجەتپەستەي تەكشەگە»، دەسەك، ول دا راس. وعان دا ەشكىم داۋ ايتپاس. سول تاريحتىڭ كوپتەن كوبى، قىسى مەن جازى، كۇزى مەن كوكتەمى زەرەندىنىڭ ەلى-جەرىمەن، جاسانعان بارقىت بەلىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. زامانىندا الىپتار توبىنىڭ ەركەسى بولعان ايتۋلى اقىن جاقان سىزدىقوۆ: «ارعى اتام باتىر قاناي تۋ بايلاعان، باۋىرىن زەرەندىنىڭ ەن جايلاعان» دەپ جىرلاۋىنىڭ دا مانزەل-ءمانىسى سول قاتپارلى تاريحتا جاتىر. بۇگىنگى باقۋاتتى دا بوستان زاماندا زەرەندىنىڭ بارقىت بەلىن جايلاعان قالىڭ ەلدىڭ ءبىر باباسى قاناي بي جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان تيتىقتاپ، ەل باسىنا ەكىتالاي كۇن تۋعان تالقىلى شاقتا تاريح بيىگىنەن تابىلىپ، كورەگەن كوسەمدىكپەن ەل باستايدى، ساردار باتىرلىقپەن قول باستايدى، ءدىلمار شەشەندىكپەن ءسوز باستايدى. قارا ءتىل مەن قايقى قىلىشتى قوس-قاتار قارۋى ەتىپ، دالانىڭ دانا جۇرەك سايىپقىرانى ازاتتىق دابىلىنا ءۇن قوسادى. سوڭىنا اتىعاي-قاراۋىلدىڭ قوسىنىن ەرتىپ، يتىشپەس، اڭىراقاي، بۇلانتىدا، قالماقتاي قىرعىن سالىپ بۇرالقىعا، قازاقتىڭ قاسيەتىن ۇران قىلا، ءتىل بەزەپ، نايزا كەزەپ، بوگەنباي، قابانبايلارمەن قاتار شابادى.
ۇلىتاۋ تورىندەگى تولعانىسىندا ەلباسى ايتقانداي، قازاقتىڭ ەن دالاسىنداعى كوپ قاسيەتتى جەرلەردىڭ كەرەمەت القاسىنان زەرەندى دە كورىكتى ءىنجۋ-مونشاقتاي كوز تارتادى دەسەك، قاتەلەسپەسپىز. سەبەبى، زەرەندىنىڭ تاريحى دا قازاقتىڭ ەلىنىڭ، ەلدىگىنىڭ، ازاتتىق جولىنداعى قياپاتقا تولى كۇرەسىنىڭ تاريحىمەن ءبىر قارا قازاندا قايناپ، استاسىپ ارالاسىپ جاتىر. جوعارىداعى قاناي بي قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ اسا كۇردەلى كەزەڭىندە تولە بي، شاقشاقۇلى جانىبەك تارحاندارمەن اقىلداس-قولداس بولىپ، سەتىنەگەن ەل ىرگەسىن بەكىتۋگە، كەتەۋى كەتىڭكىرەگەن بىرلىكتى نىعايتۋعا، بيلىكتى بەرىك قولعا بەرۋگە زور ۇلەس قوسىپ، وسى ورايدا تاعدىرلى ءرول اتقارعان تالايلى تۇلعا. بۇعان اقيقاتشىل اقىن ماعجاننىڭ: «تۋ باستا ابىلايدى حان كوتەرگەن قامقورى قاراۋىلدىڭ شەشەن قاناي» دەگەن جىر جولدارى دا كۋالىك ەتىپ، ايعاق بولعانداي. قاسيەتتى ۇلىتاۋدىڭ ۇلان توبەسىنىڭ قاسىنداعى جازىققا ەلدى باستاپ اكەلىپ ۇيىرۋشىلەردىڭ دە، ابىلايدى ارداقتاپ حان كوتەرگەن اق كيىزدىڭ ءبىر بۇرىشىن ۇستاۋشىلاردىڭ دا ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى وسى قاناي. جاس ءباھادۇردى ەرتىپ اپارىپ اۋليە تولە بي مەن ايبىندى شاقشاق جانىبەكتىڭ باتاسىن العىزاتىن اقجولتاي مامىلەگەر دە قاناي بولعانعا ۇقسايدى. ءسويتىپ، التىن تاق، اتا ميراس اداستىرماي، ابىلايداي كەمەڭگەرگە بۇيىرادى.
كوكشەتاۋدا قىرىق سەگىز جىل حاندىق قۇرعان، اتىعاي-قاراۋىل جاساۋلاپ التى قىزىن بەرگەن حالقىمىزدىڭ ازاتتىعىنىڭ الداسپانى ابىلاي حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسقان ءبيى، بىلايشا ايتقاندا، باس ءۋازىرى قاناي بي بولعانىن ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەر راستاي تۇسەدى. وسى رەتتە ۇلىتاۋ تورىندەگى سۇحباتتا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: «قازاقتىڭ كوپ دۇنيەلەرى اتادان بالاعا اۋىزەكى تۇردە بەرىلىپ كەلگەن» دەپ وتە ورىندى ايتتى. قۇلاعىمىزعا بالا كەزىمىزدەن ءسىڭىستى، بابالارى ابىلايحانعا، ودان قاسىم مەن كەنەسارىعا تولە بولعان باباسۇلى ەسەنعالاش دەگەن قاريانىڭ 1926 جىلى ايتقان ءبىر اڭگىمەسىن ەستە ساقتاپ، كەيىنگىگە جازىپ قالدىرعان اسقار نۇعىمانۇلى دەيتىن وياۋ كوكىرەك كىسىنىڭ ەسكى داپتەرى قاناي شەشەن مەن مۇساقۇل بالۋاننىڭ تاشكەنتكە بارعان ساپارىنان شەجىرەلى سىر شەرتەدى. ون ەكى قاقپا تاشكەنتتىڭ قۇشبەگىسىن قاناي بي سوزدە جەڭىپ، قىرعىز بەن وزبەكتىڭ دە داۋىن شەشىپ، توقتامدى تورەلىك ايتىپ، ۇلكەن ابىروي-اتاققا جەتكەن. سول ۇلى جيىن تويدا ارقاسىندا جالى بار، جۇرەگىندە جالىن ۇيتقىعان جيىرمانىڭ ۇشەۋىندەگى جاس مۇساقۇل كۇرەستە سارتتىڭ قوڭىراۋلى قارا-قاپىلان بالۋانىن جەڭىپ، جامبى اتىستا جەبەسىمەن تاي تۇياقتى ءتۇسىرىپ، ال قۇيرىعى شولاق، قۇلاعى شۇناق كەربەستىسى ءۇش ءجۇز اتتىڭ الدىندا كەلىپ، ءوزىنىڭ باتىر دەگەن اتى شىعىپ، وعان قوسا قازاقتىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتەدى. باستە جەڭگەن قاناي وسىدان سوڭ از ۋاقىت تاشكەنتتىڭ بەگى بولدى، سول جاقتا دا تۇقىم-جۇراعاتى قالدى دەگەن اڭىز، اڭگىمەلەر بار. مۇساقۇل اتاسى قازىردە زەرەندىدە ءبىر رۋلى ەلدى قۇرايتىن بىرنەشە اۋىل. ال ونىڭ قۇباكەرىنەن كەيىن تالاي-تالاي جەل قاناتتى جۇيرىكتەر تاراعانى ءسوزسىز. اقان سەرىنىڭ اتاقتى قۇلاگەر تۇلپارىنىڭ دا ءتۇپ اتاسى وسى مۇساقۇلدىڭ قۇباكەرى بولعانىنا شاكسىز يلانامىز. ونى ءىلياس اقىننىڭ داستانىندا: «قاشاننان قازاعىمنىڭ قولتۋماسى» دەپ كۇرەڭباي سىنشى شەگەلەپ كەتكەن عوي. ال ەندى ءسوز تۇلپارلار جايىنا ويىسىپ كەتكەن سوڭ قالدىرماي ايتا كەتەيىك، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ۋاجىنە جۇگىنسەك، بولاشاق ابىلاي حان قاراۋىل داۋلەت بايدىڭ جىلقىسىنان تاڭداپ مىنگەن شاڭقۇيرىق تۇلپارمەن باتىر اتاعىنا جەتىپ، قازاقتاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن دەيدى. جانە ءبىر مازاسىز ويىم زەرەندى اۋدانىنداعى بۇرىنعى قارابۇلاق، قازىرگى قاناي بي اۋىلىنىڭ بۇرىنعى اتى داۋلەت بولعاندىعىنا مەڭزەيدى. وسى جەر دە، وسى اتتاس كول دە ەرتەدە جاقسىلىق قاراۋىل داۋلەتكەلدى بايدىڭ جايلاۋى بولعان. سابالاق اتانعان جاس ابىلاي وسى بايدىڭ جىلقىسىن باققانى بەلگىلى. كەبەنەك ىشىندەگى ەردى باتاسىمەن القاعان دا، شالقۇيرىق تۇلپار مىنگىزىپ جارىلقاعان دا سول داۋلەتكەلدى بابامىز ەكەن. زەرگەر تاريح زەرەندىنىڭ شەجىرەلى زەرەنىنىڭ تۇبىنەن وسىنداي عاجاپ سىرلاردى سۋىرتپاقتاپ شىعارادى.
ءيا، زەرەندىدەگى التى اۋىل قانايدىڭ ايدىنى ەجەلدەن باسىم. ولار قازاقي قايماعى ەش زاماندا دا بۇزىلىپ كورمەگەن قارابۇلاق، يگىلىك، ۇيالى، جامانتۇز، ەسكەنجال-ەڭبەكبىرلىك جانە قويسالعان اۋىلدارى. 1999 جىلى رۋحى قاسيەتتى تۇركىستاندا ابىلاي ءباھادۇر حانمەن قاتار دامىلداپ جاتقان ۇلى بابانىڭ 300 جىلدىعىنا وراي ۇلكەن اس بەرىلىپ، قارابۇلاق قاناي بي اۋىلى دەپ اتالعان-دى. قاناي بي اۋىلى بۋراباي القابىنداعى ابىلاي حان اۋىلىمەن، كەنەسارى كەنتىمەن كورشى قونىپ، قاناتتاسىپ جاتىر. بۇل دا بولسا جالعاسقان جاقسىلىقتاردىڭ جورگەمدى نىشانى شىعار.
قاناي ءبيدىڭ ۇرپاقتارى دا مەرەيلى. نەمەرەسى بەكبولات بي تۋرالى «قازاقتىڭ 100 شەشەن بيلەرى» كىتابىندا باياندالعان. ول دا جالپاق ەلگە ۇلگىلى ءسوز ايتقان، ۇلاعاتتى ادام بولعان. ال ايگىلى بالۋان شولاق «ناعاشىم جالپاق قاناي» دەپ ماقتانىش ەتە جار سالىپ وتكەن. قاناي ۇرپاقتارى بالۋاننىڭ باسىنا ءىس تۇسكەندە جيەندەرىن جان سالا قورعاپ تا وتىرعان. قانايدىڭ كەيىنگى زامانداعى ەڭ اتاقتى ۇرپاعى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، اكادەميك عالىم، 100 جىلدىعى ەل بويىنشا كەڭىنەن اتالىپ وتىلگەلى جاتقان، بارشاعا ارداقتى، كۇللى قازاقتىڭ، اسىرەسە، زەرەندىلىكتەردىڭ ماقتانى مالىك عابدۋللين. مالىك اعانىڭ مايدانداعى ەرلىگى، بەيبىت كۇندەردەگى ءومىرى ۇرپاققا ۇران ءھام ونەگە ەكەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. تاعى ءبىر ۇرپاعى زەرەندى-كوكشەتاۋ وڭىرىندەگى حالىقتىق قاسيەتتىڭ قازىعىنداي جۇرگەن، قىرىق جىلداي بىرنەشە اۋداننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى قىزمەتىندە جۇرگەن، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى، دۇنيەدەن ءجۇز جاساپ وتكەن قادىرمەندى قاريا بايان جانعالوۆ بولاتىن. كوكشەدەگى كوركەم بيىك ەدى. توقسانىنىڭ تويىنا اق سالەممەن ارنايى اتباسىن بۇرىپ نۇرسۇلتان ءابىشۇلى كەلىپ ەدى. ەلورداداعى سالتاناتتا ەلباسىعا ءراسىمدى اق باتا بەرگەن اسىل ابىز ەدى. زەرەندى جەرىنىڭ كوپ جارقىن تاريحى وسى كىسىنىڭ ەڭبەگىمەن بەدەرلەنىپ جاسالعانى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كوز الدىندا.
قازاق ادەبيەتىنىڭ زاڭعارلارى تاحاۋي احتانوۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتەر بايان اعامەن سىيلاس، ءتىپتى، سىرلاس بولعاندارى دا جادىمىزدا. جارىقتىق ازاعاڭ بايان جانعالۇلىنىڭ زەرەندى اۋپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كەزىندە زەرەندىنىڭ ءبىر اۋىلىندا ول دا زەرەندىلىك ازامات، جازۋشى جانايدار مۋسينمەن ء«ۇيىرى قىسىراقتىڭ ماقپال قارا!» دەپ باستاپ اقان سەرى ءانىن قاسقايىپ تۇرا قالىپ قوسىلا شىرقاعاندارىن ەستەلىك-تولعانىسىندا ەلجىرەي جازىپ ەدى. 1971 جىلدىڭ كۇزىندە زەرەندىنىڭ اۋداندىق گازەتىندە تاجىريبەدەن ءوتىپ جۇرگەنىمدە «لەنينشىل جاستان» ساعات اشىمباەۆ پەن ءفوتوتىلشى سيەز باسىبەكوۆ كەلە قالىپ، ولارعا ءبىرىنشى حاتشى اۋداندى ءوز «ۆولگاسىمەن» ارالاتىپ ءجۇرىپ كورسەتىپ، جاقسى كورەتىن الماتىلىق اعالارىمنىڭ جانعالوۆ ۇلاعاتىنا اسا رازى بولىپ اتتانعانى دا ەسىمدە. ءوزىمدى «كوكشەتاۋداعى قورعانىم» دەپ كوتەرمەلەيتىن مىرزابەكوۆ كەڭشىلىك اقىن اعام «سوتسياليستىك قازاقستاننان» ىسساپارمەن كەلگەنىندە مەن دە ەرە ءجۇرىپ، كۇزگى وراقتىڭ قاربالاس كۇندەرىندە بايان جانعالوۆپەن ءوز كابينەتىندە جارىم ساعاتتان اسا جۇزدەسىپ اڭگىمەلەسكەن بولاتىن. ودان اۋداندى ارالادىق. قوستومارداعى وزات مەحانيزاتور ورال قۇسايىنوۆتى ىزدەپ باردىق. كەڭاعامنىڭ كەرەمەت وچەركى ءبىر بولەك، ودان كەيىنگى بايان اعاعا ارناعان پوەما تولعانىسىندا ۇلكەن تۇلعانىڭ كىسىلىك كەلبەتى، زەرەندى ەلىنىڭ ۇلاعاتى، جەرىنىڭ سۇلۋ سىمباتى سونشالىقتى سۇيىسپەنشىلىكپەن، زور قۇرمەتپەن جىرلانعانىن دا ۇمىتقان ەمەسپىن. ءيا، شىنىمەن دە بايان اعانىڭ بولمىسى زەرەندىنى بەينەلەيتىن. اياۋلى اقىن ساتتار سەيتحازيننىڭ:
ارقادا سۇلۋ كوكشە ءتورىم ەدى،
اتا-بابا تەر توككەن جەرىم ەدى.
ءبىر ۇلى سول كوكشەنىڭ بايان اعا،
كوزىمە زەرەندى بوپ كورىنەدى، – دەپ جىرلايتىنى سوندىقتان ەكەن عوي. وسىناۋ الاشقا ايان بايان اعامنىڭ جىرىمدى باعالاپ، اق باتاسىن بەرگەنىن مەن دە ماقتان تۇتامىن.
بۇدان باسقا، ەلگە ەڭبەك سىڭىرگەن قاناي ۇرپاقتارىنان اسىرەسە ماتەماتيك مىڭباي ىسقاقوۆ، گيدروگەولوگ-قالامگەر ايتقاجى قازبەكوۆ ەسىمدەرىن ايتپاي كەتۋگە بولماس. ولار دا زەرەندىنىڭ تاس جارىپ شىققان تەكتى قاراعايلارى ەدى، ارۋاقتارى رازى بولسىن.
زەرەندىنىڭ ەلدىك قاسيەتى ابىلاي زامانىندا قاناي بي اتىمەن سيپاتتالسا، حالقىنا ازاتتىق اڭساعان كەنەسارىنىڭ جورىقتى جولدارىندا قىلدى قاراۋىلدىڭ كومەكەي اتاسىنان شىققان بوگەمباي قۇتتىقادامۇلى قازاقتىڭ سوڭعى حانىنىڭ باتاگوي ءبيى رەتىندە تاڭبالانىپ تاريحتا قالدى. كەنەسارىنى اۋەل باستان قولداعان، زەرەندى ءوڭىرىنىڭ كوپ ەلى-جۇرتىن، اتىعاي-قاراۋىلدىڭ مەن اتايىن، سەن تۇر سايىپقىران جىگىتتەرىن سوڭىنان ەرتىپ كوتەرىلىس قوسىنىنا قوسىلعان، جورىقتى جولداردا كەنەسارىمەن بىرگە ۇلىتاۋعا دا ءتاۋ ەتكەن. ءادىل بيلىگى ءۇشىن حان قاتتى قۇرمەت تۇتىپ، وڭ جاعىنا وتىرعىزعان، قىرعىزبەن اراداعى مامىلەگەرلىككە جۇرگىزگەن. جورىق تىعىرىققا تىرەلگەن تولقۋلى شاقتا:
كەنەسارى حانىمىز،
سوزگە قۇلاق سالىڭىز.
ورىسپەنەن سوعىسساق،
توگىلەر كوپ قانىمىز.
كورشى قونساڭ قورعان عوي،
ورىسپەنەن سوعىسۋ
شاما كەلمەس زوردان عوي.
قىرعىزىڭا بارايىق،
اقىلىنا وي سالايىق.
قان توگىسپەي قوسىلساق،
ريزا بولار حالايىق، –
دەپ اقىل قوسادى. باتاگوي بوگەمباي قانداي تالقىلى تىعىرىق شاقتا دا ءار داۋلى ءىستى بەيبىت جولمەن ءبىتىرۋ جاعىندا بولادى. قىرعىزدارمەن: «وسى باتانى بۇزعاننىڭ قانى مىنا كوك قوشقاردىڭ قانىنداي شاشىلسىن» دەپ قۇران وقىپ باتالاسۋدىڭ باسى-قاسىنداعى باستاماشىسى بولادى. بىراق سوعىس جاعدايى ەرىككە قويا ما؟ قازاق-قىرعىز قاقتىعىسىنىڭ سول اۋما-توكپە الماعايىبىنا ءبىز تورەشى ەمەسپىز. ءبىر انىق نارسە سول، قان توگىلدى، باتا بۇزىلدى. باتاگوي بوگەمباي ەتەگىن ءۇش قاعىپ تۇرەگەلىپ: «ەندى مەن بۇل ىستەرىڭنىڭ ىشىندە جوقپىن» دەگەن ەكەن. سودان كەنەسارى حاننىڭ ريزاشىلىق رۇقساتىمەن سوڭىنان ەرگەن ءبىراز جۇرتتى الىپ زەرەندىگە بەت تۇزەپتى.
بوگەمباي بي ەلگە كەلگەن سوڭ تاعى 19 جىل عۇمىر كەشىپ، 105 جاس جاساپ دۇنيەدەن وتكەن ەكەن دەيدى. كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ تاعى ءبىر باس قاھارماندارىنىڭ ءبىرى، ەسىلدەگى بالا باۋبەك باتىرمەن حابار-وشارىن ۇزبەپتى. دۋالى اۋىز، كورىپكەلدىك، ادامي ءادىل قاسيەتتەرى باسىم بولعان. قارا شەكپەندەر قاپتاپ كەلگەن زاماندا ەسكى قورىمداعى زيراتىنىڭ جانىنان لوسەۆكا دەگەن سەلو ورناپ ەدى. قازىردە سول لوسەۆكانىڭ ءوزى قازاقتانىپ، حالىقتىڭ قالاۋىمەن، بيلىكتىڭ شەشىمىمەن بوگەمباي بابامىزدىڭ ارداقتى اتىن يەلەنىپ وتىر. اعاسى ءاز ەكەۋىنىڭ باسىنا ەكى بولەك ەڭسەلى كەسەنە تۇرعىزىلعان. ەل ىشىندە ءاز-بوگەمباي دەپ ەجەلدەن ەكەۋىنىڭ ەسىمى قاتار ايتىلادى. بۇل دا بولسا بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ارۋاق سىيلاعاندىعىنىڭ بەلگىسى بولار.
تاريحشى عالىم جانۇزاق قاسىمباەۆ 1928 جىلى «جاڭا ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ 9-سانىنا شىققان ءبىلال مولدىبايۇلىنىڭ كەنەسارى حان تۋرالى ماقالاسىن كەلتىرەدى. سول ماقالاعا جۇگىنسەك، كونەكوزدەردىڭ اڭگىمەلەرىنە سۇيەنسەك، زەرەندى وڭىرىندەگى قاراۋىل ىشىنەن بوگەمبايدان باسقا، امالدىق، كەنجەباي، اعايىندى ارلان، شاماي، شاۋىپكەلۇلى باۋبەك، ەلۋباي، كوبە باتىرلار باسشى بولىپ كەنەسارىعا ەرىپ كەتكەن كورىنەدى. وسىنىڭ ىشىندەگى كەنجەباي باتىر كورنەكتى اقىن، كەزىندە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ كوكشەتاۋ، ودان كەيىن قاراعاندى وبلىستارىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولعان ەركەش يبراھيم اعامىزدىڭ ءتورتىنشى اتاسى. كەنجەباي نويان ناۋرىزباي باتىردى ەكى رەت اجالدان الىپ قالعان اتىشۋلى، جۇرەك جۇتقان وققاعارى بولعان ەكەن. ەركەشتىڭ ۇزەڭگىلەس ءىنى جولداسى سارباس اقتاەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كەمەلىنە كەلگەن اقىن ءوزىنىڭ وسىناۋ باتىر باباسى جايىندا كولەمدى داستان جازۋدى ارمانداپ ءوتىپتى. بىراق سول كەزدەگى تىمىرساق زامان دا، قاتىباس تاعدىر دا وعان مۇرشاسىن كەلتىرمەپتى. قالاي بولعاندا دا، زەرەندى ءوڭىرى كەنەسارى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قوسىنىنىڭ نەگىزگى بولىگى، ۇيتقىلى ساردار توبى ءوز توسىنەن اتتانعان سايىپقىران ورەندەرى ەكەنىن اركەز مەرەي-ماقتانىش ەتە الماق.
تاعى دا ۇلىتاۋ تورىندەگى ەلباسى تولعامدارىنا جۇگىنسەك، قاسيەتتى اتامەكەننىڭ، بۇرىنعى وتكەن بابالارىمىزدىڭ بۇل دا ءبىر بىلە جۇرەتىن، قاستەرلەنۋگە ءتيىس، ءالى دە زەردەلەي تۇسەتىن، ماڭگى-باقي تاعزىم ەتەرلىك تاريحى. ءيا، شىن مانىندە دە، بىلە بىلسەك، ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىن باسقان قاناي بي، كەنەسارى حان باتاگويىم دەپ قادىر تۇتقان بوگەمباي بيلەر ءوز زامانىنىڭ كەت-بۇقالارى، ەل قامىن جەپ ەڭىرەگەن ەدىگەلەرى بولمادى دەپ كىم ايتار؟ ءبىر قۇپتارلىعى، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى كوركەيگەن، زەر قاراعايلى، كۇمىس كولدى، تازا تاۋلى، باقشا-باۋلى زەرەندىسى وتكەن تاريحتى ونەگە ەتەرلىك، ارۋاقتى ريزا قىلارلىق پارىزدى ىستەردى پاراساتتىلىقپەن باستاپ تا كەتكەن. زەرەندىنىڭ ورتالىق الاڭى مالىك عابدۋللين ەسىمىمەن اتالاتىن بولعان. وسى كوكتەمدە باتىردىڭ بيىك ەسكەرتكىشى ەڭسەلەنىپ تۇعىرعا قونىپ، اتا جۇرتىنداعى اسا كورنەكتى كوزايىمعا اينالدى. شىنىمەن-اق، ء«وز ۇلىن، ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە، ەل تەگى السىن قايدان كەمەڭگەردى؟». تاپ وسى ماقالا جازىلىپ جاتقان كۇندەردە ەلدەن تاعى ءبىر سۇيىنەرلىك حابار الدىم. قاناي بي اۋىلىندا ەلشىل ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن وسىناۋ ابىلايدى تاققا قوندىرعان ارداقتى بابامىزدىڭ ەسكەرتكىش ءمۇسىنى ورناتىلىپتى. بارەكەلدى! ال ەندى الداعى ايدا، قۇداي قالاسا اقان سەرى ءانىنىڭ باس كەيىپكەرى بالقاديشانىڭ ەسكەرتكىشى زەرەندىنىڭ كوركىنە كورىك، مالىك باتىردىڭ ەسكەرتكىشىنە اندەي اجارلى، ءومىردىڭ وزىندەي بازارلى سەرىك قوسپاق. كادىمگى اقان سەرى انگە قوسقان زەرەندىنىڭ ارۋ قىزى بالقاديشا. سەرىنىڭ سول تامىلجىعان تاڭعى ارايداي تاماشا انىمەن اتاعى التى الاشقا جايىلعان بالقاديشا. ونى بىلاي قويعاندا، عاجايىپ ءانشى امىرە قاشاۋباەۆ 1925 جىلى دۇنيەجۇزىلىك ونەر كورمەسىندە شىرقاي سالىپ، الەمگە تانىلعان العاشقى قازاق انىمەن بىرگە ەسىمى دە ءدۇيىم دۇنيەگە پاش ەتىلگەن بالقاديشا. اسقاق اقان سەرىنىڭ التىن جۇرەگىن تەبىرەنتىپ، سودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاق قىزىنىڭ سۇلۋلىعى مەن سىرلى نازىنىڭ سيمۆولىنا اينالىپ، انسۇيەر الاش قاۋىمىنىڭ اۋىزىنان تۇسپەي كەلە جاتقان ارداقتى دا ارۋاقتى بالقاديشا. بۇل زەرەندىنىڭ ەلى مەن جەرىن دۇنيەجۇزىلىك ەكسپو-مەن، الەمدىك وركەنيەتپەن بايلانىستىراتىن جاڭا تاريح. ەسكەرتكىش قارجىسىن حالىق ءوزى كوتەرىپ جاتىر. بۇعان قالاي قۋانباسسىڭ! وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى ولەڭىمدە ايتىلعانداي-اق:
اقان دا مۇندا ءان سالعان –
بالقاديشانىڭ جايلارى.
ءبىرجان دا ساعان تامسانعان،
زەرەندى قاراعايلارى.
اركىمنىڭ ءوز زەرەندىسى بار. سىرباي ماۋلەنوۆ زەرەندىنىڭ كولىن كورگەندە بىلاي تەبىرەنگەن ەكەن:
جاسىل تولقىن زەرەندى،
جاسىرىندىڭ سەن نەگە؟
وزىڭدەي ءبىر ولەڭدى
قۇيا سالدىڭ كەۋدەمە.
كەيدە زەرەندى تابيعاتى كىل تاستاردان سالىنعان جاندى سۋرەتتەردەي بولىپ ەلەستەيتىنى بار. مۇنداعى جەر اتتارى قاقپاقتاس، شوشالاتاس، اۋليەتاس، شىمىلدىقتاس بولىپ كەلەدى. ۇلىتاۋدا اۋليەبۇلاق بولسا، زەرەندىدە اۋليەتاس بار ەكەن. ءار تاستىڭ ءوز اڭىزى بار. انا ءبىر جىلى ەركەش اقىننىڭ ەلۋ جىلدىعىنا حاماڭ شەرى ەرعاليەۆ كەلىپ، ازاماتتار زەرەندى كولىنىڭ جاعاسىنداعى ءبىر تاقتالى تۇيە تاستى اعا اقىنعا قوناقكادە سىي ەتىپ تارتىپ، ونى «حاميت تاعى» دەپ اتاعان بولاتىن. بۇل دا زەرەندىنىڭ قازىرگى تاريحىنىڭ ءبىر ۇزىك تاراۋى بولىپ جازىلىپ قالعانداي.
جالپى كوكشەتاۋدى، ونىڭ ىشىندە زەرەندىنى ەڭ كوپ جىرلاعان اقىن ەركەش. تاۋلارىن دا، باۋلارىن دا، ورمان-كولىن دە جىرعا قوستى.
اناۋ نە شوگىپ جاتقان بوتا ما ەكەن،
زەرلەنىپ مۇنارمەنەن جاتا ما ەكەن.
سودان با زەرەندى دەپ اتالۋىڭ،
اتىڭنان اينالايىن اتامەكەن!
ءيا، ساندىقتاۋ-زەرەندى قوس اققۋداي قاتار قونعان كوكشەنىڭ القاسىنداي قاتار سىڭعىرلايدى. تۋعان ەل مەن جەردى جاۋدان قورعاپ وتكەن كەنجەباي باتىردىڭ شوبەرەسى ەركەش اقىننىڭ اتامەكەنگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ساعىنىشى ارقاشان الابوتەن ەدى.
ەسەن بە قايىڭدىنىڭ قايىڭدارى،
بۇگىنگى مالىكتەرى، سايندارى.
ەسەن بە زەرەندىمنىڭ زەر تولقىنى،
تولقىننىڭ جارعا سوققان جايىندارى.
ەسەن بە قاراعايلىم، كوكتەرەگىم،
تەزىرەك ساعىنىشىما جەت دەپ ەدىم.
شىركىندەر جاپىراعىن ۇشىرسا دا،
سولاردان ءبىر حات الماي وكپەلەدىم.
ساعىندىم قوزى تاسىن زەرەندىنىڭ،
ساعىندىم كەزدىك تاسىن ولەڭدىنىڭ.
ساعىنىپ ءجۇرۋ بولسا ناعىز باقىت،
ەندەشە، باقىتتى جوق مەنەن بۇگىن! – دەپ ناز-بازىناسىن اقتارا، ەركەلەي دە ورلەي اقتارىلادى ەركەش اقىن زەرەندىنىڭ ابىز قارتى بايان جانعالۇلىنا جولداعان جۇرەك سىرىندا. قايران اقىن اعا، مەنىڭ كوكتەرەگىمدى دە قوسىپتى ولەڭىنە! قازىر ەركەش اقىننىڭ ءوزى دە اتامەكەننىڭ ءبىر اياۋلى دا ارداقتى تاريحىنا اينالعان. تۋعان جەردىڭ، تۋعان ەلدىڭ الدىندا اقىننىڭ ءجۇزى جارقىن. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەلەنىپ جۇرگەن ەركەش ەسىمى بايقالمايدى. قازاق پوەزياسىنىڭ قادىر مەن تۇمانبايداي قوس زاڭعارى ۇستاز تۇتىپ قۇرمەتتەگەن، حالقى جىرلارىن قالتقىسىز سۇيگەن، ءبارىن بىلاي قويعاندا، ەلباسىمىزدى سوناۋ تەمىرتاۋداعى گورنوۆوي كەزىندە تۇڭعىش جىرعا قوسقان ەركەش اقىننىڭ اتى اسىرەسە اتامەكەندە، كوگىلدىر كوكشەتاۋىندا، زەرلى زەرەندىسىندە، سىرلى ساندىقتاۋىندا ارداقتالۋعا لايىق. بۇل ماسەلە ەندى كەشەۋىلدەمەسە ەكەن دەپ تىلەك ەتەمىز. تاريح تالابى دا، حالىق قالاۋى دا وسى بولسا كەرەك. ويتكەنى، ەركەش اقىن دا قاناي بي، باتاگوي بوگەمباي، باتىر مالىك، اقان سەرى انگە قوسقان ارۋ بالقاديشا سياقتى زەرەندىنىڭ زەرلەپ جازىلاتىن تاريحى. ال تاريحتى ۇمىتۋعا بولمايتىنىن، قاستەرلەۋ قاجەتتىگىن قاسيەتتى ۇلىتاۋ تورىندە تۇرىپ ەسكەرتىپ، تاعى دا ەسكە سالدى ەمەس پە ەلباسى؟!
تولعاي بەرسەك تۋعان جەرگە ايتار ءبىزدىڭ دە سىرىمىز كوپ. اتامەكەن دەگەندە اتقاقتاپ سوعادى جۇرەگىمىز. كوكىرەكتەگى زەرەندىنىڭ سىرى مەن جىرى، ۇلىتاۋمەن استاسقان ونىڭ دا ۇلاعاتى تۇگەسىلمەس، لايىم. ازىرگە وسىمەن شەكتەلىپ، پەرزەنتتىك سالەم ارقالاعان وسى ماقالام ارقىلى ەلگە سالەم جولدايىن.
قورعانبەك امانجول،
اقىن،
زەرەندى اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى.
الماتى
Abai.kz
