حالىق باتىرى جانقوجا نۇرماعانبەتۇلى (1774-1860 ج.) ءحىح عاسىردىڭ 30-60 جىلدارىندا ءورىس العان حيۋا، قوقان حاندىقتارىنىڭ ەزگىسى مەن  رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان دارىندى قولباسشى، ەلدى تۋرا جولعا باستاعان ادىلەتتى بي، تاقۋالىعىمەن اڭىزعا اينالىپ اۋليە دەرلىك دارەجەگە جەتكەن ايگىلى تۇلعا^[1].

جانقوجا باتىر تۋرالى تاريحي جىرلاردىڭ وننان استام  نۇسقاسى بۇگىنگى ۇرپاققا جەتىپ وتىر، بۇل ەپوستار ايگىلى «بابالار ءسوزى» جۇزتومدىعىنىڭ 62-تومىنا توپتاستىرىلىپ ەندى. مىنە، جانقوجا باتىردىڭ 240 جىلدىعىنا وراي بۇگىنگى كۇنى قىزىلوردا تەمىرجول بەكەتىنە ونىڭ اتقا مىنگەن قولا ەسكەرتكىشى قويىلدى، بۇل قۋانىش، الايدا قازىنالى  حالىق قاسيەتتى باتىرىنا دۇنيەدەن وزعان شاعىنان باستاپ  قارا ولەڭمەن الىپ تۇلعاسىن ايشىقتى مۇسىندەگەن بولاتىن. قازاقتىڭ تالاي وتان ءۇشىن وتقا تۇسكەن جاۋجۇرەك باتىرى بولعان، بىراق سولاردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ ماڭدايىنا تاريحي ەپوستان نەسىبە بۇيىرماپتى. باتىر تۋرالى ەپوس تۋدىرۋ كۇردەلى قۇبىلىس، ال «جانقوجا باتىر» جىرىنىڭ ونشاقتى نۇسقاسىنىڭ بولۋى  –     «سىر ەلى – جىر ەلى» ەكەندىگىنىڭ ايقىن دالەلى، سونىمەن بىرگە بۇل حالىقتىڭ قاھارمان تۇلعاسىنا بەرگەن ءادىل باعاسى دەۋگە بولادى.

وسىناۋ جىرلاردا سول زامانداعى حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن ءتۇرلى قيىنشىلىقتار، حيۋا، قوقاننىڭ زالىم بەكتەرىنىڭ ەلگە سالعان اۋىر سالىعى، زورلىق-زومبىلىعى، ورىس وتارشىلدارىنىڭ سۇعاناقتىعى، سونىمەن بىرگە سىرتقى جاۋعا ساتىلىپ، ولاردى ەل ىشىنە ەنگىزىپ، ءوز ەلىن دۇشپانعا تالاتقان وپاسىز جاندار مەن وسى زوبالاڭ، ىشتەي ىرىگەن توپالاڭعا تويتارىس بەرىپ، ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەگەن ەرلەر مەن بيلەردىڭ قاجىرلى كۇرەسى تەرەڭ سۋرەتتەلەدى. جاۋلاردىڭ قۇرعان قاندى قاقپانىن باسىپ، شىرقى بۇزىلعانىمەن ەل باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەن شىرعالاڭ شاقتا ءبىر تۋدىڭ استىنا، ءبىر باتىردىڭ قاسىنا جينالىپ، تەز ارادا بەرەكە-بىرلىككە كەلىپ، سول ارقىلى داڭقتى جەڭىسكە جەتكەن ەل تاتۋلىعى مەن قايسار رۋحىنىڭ كورىنىسى جىردا شىنايى سومدالادى.

جانقوجا باتىر ون جەتى جاسىندا قاراقالپاق تىقى باتىردى جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ، ءوز اۋىلىندا سودىرلار سويىلىنان شەيىت بولعان «دارمەنقۇل ءبيدىڭ اكەسى، جىلقىايداردىڭ» قاندى كەگىن قايتارادى (لۇقپان كەنجەۇلى نۇسقاسى). بەكىنىس سالىپ، بۇحارلىقتاردىڭ كۇشىنە سۇيەنىپ ەل-جۇرتتى تالاپ-توناعان تىقى باتىر باستاعان قاناۋشىلاردىڭ ارەكەتى بىلاي:

تىقى باتىر قۇراپتى،

قاراقالپاقتىڭ قاۋىمىن.

سىرداريانىڭ ويىنان،

جەردىڭ الىپ ءتاۋىرىن.

كورسەتتى كەمدىك قازاققا،

باسا توقىپ جاۋىرىن.

ەكتىرىپ، تيىش قويمادى،

ارپا، بيداي، قاۋىنىن...^[2]

تىقى باتىردىڭ قالاسىن شاپقاندا قول باستاپ بارعان قىلىشباي  ولجا ۇلەستىرگەندە ارانى اشىلىپ، ءوزىنىڭ «كۇيەۋى مەن اتاسىن باي قىلادى». ەلەۋسىز تايعا ءمىنىپ بارىپ ەر اتانعان جانقوجا بۇعان رەنجىپ قالادى، قىلىشبايدى بالتالاپ، ادىلەت ورناتادى. جىردىڭ ورنىقباي سۇلتانۇلى نۇسقاسىندا ول تۋرالى بىلاي دەپ قارا سوزبەن بايان ەتەدى:

«كەش دەمىن الىپ، ەرتەڭىنە كەلسە، قارالپاق قاشىپ كەتىپتى. قىلىشباي كوپ ولجا الىپ، ەلگە قايتتى. باتىر قىلىشبايدىڭ ىستەگەن ءىسىن جاقتىرماسا دا ۇندەمەدى. ويتكەنى، ول «جىلقايداردىڭ قانى ءۇشىن، قازاقتىڭ ارى ءۇشىن» دەپ اتتانعان-دى. ولاي ەمەس، ءدال قازىر ولجا ءۇشىن اتتانعانداي بولدى. ونىڭ ۇستىنە بىرەۋ: – باتىر جاۋدان العان ەكى تۇيەمدى قىلىشباي تارتىپ الدى»، – دەپ شاعىم ءبىلدىردى. باتىر قىلىشبايعا كەلىپ: – مىنانىڭ تۇيەسىن بەر، – دەدى. قىلىشباي بەرمەدى. سول جەردە قىلىشبايدى بالتانىڭ جەلكەسىمەن ءبىر ۇرىپ، الگى ادامنىڭ تۇيەسىن اپەردى. ەلگە كەلگەسىن بولعان وقيعانى اكەسى ەسىتتى. نۇرىمبەت پەن قىلىشباي ەكەۋى جاستى-تۇعىن. «اكەڭە قولىڭ ءتيدى»، – دەپ جانقوجانى اكەسى موينىنا ارقان تاعىپ الىپ باردى. سوندا قىلىشباي: – بوسات، بالانىڭ مىسىن قايىرماي. كىنا وزىمنەن. بالا دا بولسا، بىزدەن اقىلى ارتىق. ەردى باۋلاپ ەر قىلادى. ەلدىڭ باسىن قۇراپ، ەل قىلاتىن وسى بولادى. ونان دا نالىماي، بالاعا باتامىزدى بەرەيىك، – دەپ، ەكى شال باتاسىن بەردى. بىراق قىلىشباي سول ناۋقاستان باس كوتەرمەي جىل جاتىپ، دۇنيە سالدى... سونان باستاپ «نۇرىمبەتتىڭ شولاق نايزالى بالاسى» اتالىپ كەتتى»^[3].

مىنە، وسىلايشا قارشاداي بالا كەزىنەن-اق جانقوجا تۋرا بي بەينەسىندە كورىنە باستايدى. «ۇلكەنگە قولىڭ ءتيدى دەپ» ادەپتەن اتتاعان جاس باتىردىڭ مويىنىنا ارقان تاعىپ، اۋىر ايىپتاعان اكەسى دە، جاس پەرىنىڭ ءبىر جولعى  نازىن كەشىرە بىلگەن قىلىشباي دا ەلدىڭ سۇتتەي ۇيىعان بەرەكە-بىرلىگىنىڭ، ادەبى مەن ىزەتىنىڭ نىق شەگەدەي كۇزەتشىلەرى ەكەندىگى بايقالادى. بالا جانقوجانىڭ قىلىشبايدى بالتالاۋى، ونىڭ باتىردى كەشىرۋى جىردىڭ بارلىق نۇسقالارىندا ۇقساس كەيىپتە كەزدەسەدى.

ءوز ۇلىن جۇرت ىنتىماعى جولىندا ايانباي قۇرباندىققا شالۋعا نيەت قىلعان باتىردىڭ  اكەسى دە قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل بي ەكەندىگى كورىنەدى. ال ءولىم حالىندە جاتقانىمەن پاراسات پەن مەيىرباندىلىقتان جاڭىلماي، جانقوجانىڭ جاستىق جەلىگىن كەشىرىپ، جىگەرىن جاسىتپاعان، اق باتاسىن بەرگەن قىلىشباي دا وتانسۇيگىش كورەگەندىگىمەن جىردا دارالانىپ تۇر:

مەن كەشەمىن قانىمدى،

قادىرىمدى بىلسەڭدەر.

جانقوجانى قولداعان

جەتى عايىپ ەرەندەر.

وزىمنەن بولدى بىلمەستىك،

بەتىنە كەلىپ جۇرمەڭدەر.

ماعان ۇرعان بالتاسى،

جاۋعا قارسى تيگەندەر»^[4].

باباجان سارت باستاعان قوقاندىقتاردىڭ سىر ەلىنە كەلۋى جىردىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارىندا ءارتۇرلى جاعدايمەن بايلانىستىرىلا باياندالادى. «جانقوجا باتىر مەن باباجان سارت» نۇسقاسىندا باباجان جىرىندى قاراقشى، دۇمشە مولدا، الاياق ساۋداگەر كەيپىندە، ال، جىرشىسى بەلگىسىز نۇسقادا باباجان حيۋا حانى ەرەجەپتىڭ بۇيرىعىمەن ەكى مىڭ  اسكەرىن باستاپ مومىن قازاقتى توناۋعا كەلگەن باسقىنشى. ورنىقباي سۇلتانۇلى نۇسقاسىندا باباجاندى ەلگە باستاپ اكەلىپ، اعايىن اراسىنا الالىق تۋدىرعان، كەكشىل، جىكشىل رامانقۇل باتىردىڭ اتالاس تۋىسى بولىپ كەلەدى.

جىردا قالىڭ الاش جۇرتىنىڭ بۇزىلماعان بىرلىگى مەن ايبىنى ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن قارا قۇرىش ەكەندىگى باتىردىڭ اعاسى اقمىرزانىڭ اۋزىمەن قوقاندىقتارعا قاراتىلا بىلاي دەپ ايتىلادى: 

جاعالاي جاتقان جەتى رۋ،

الشىننىڭ ۇلى ءۇش رۋ،

كىشى جۇزگە جاتپاي ما؟

باسىن قوسسا بارلىعى،

حيۋاڭمەنەن قوساقتاپ،

ايداھارداي جۇتپاي ما؟

بولات بۋىپ بەلسەنىپ،

بەتپە-بەتكە كەلگەندە،

تۇقىمىڭدى قۇرتپاي ما؟^[5]

وكىنىشتىسى بولاتتاي بەرىك بولعان وسى جاراسىمدى ىنتىماق قوقاندىقتارعا ساتىلعان كەكقۇمار، باقاس رامانقۇل باستاعان اعايىننىڭ الالىعى سالدارىنان ىشتەي ءىرىپ سەتىنەيدى.

ول تۋرالى جىرشى ورنىقباي سۇلتانۇلى بىلاي دەيدى: «رامانقۇل 1825 جىلدار شاماسىندا ون بەستەي ءبيدى ەرتىپ حيۋاعا اتتاندى. اسان سۇتەمگەنۇلى ايبوسىن، ابلاننىڭ ۇلى ءتاۋىر، اسان جاقايىم داناباي، تاتىران وتەبايۇلى تابەكەن، جاپپاس وتەتىلەۋ، اساننان ءجاندىلدا، ءبايدىلدا جانە سول سياقتى بيلەر ەدى. ول كەزدە حان مادىرەيىم ەدى. رامانقۇل ءوزىنىڭ كەلگەن جۇمىسىن ايتىپ، كوشپەلى حالىققا مەشىت سالدىرىپ، ءارى ءپىتىر-زەكەت جيناتىپ، حالىقتى وتىرىقشىلىققا، تارتىپكە شاقىراتىن حان كەرەك ەكەنىن ايتتى. حيۋا حانى رامانقۇلدىڭ ول ويىن ورىندى دەپ تاۋىپ، سىر بويىنا داتقالىققا باباجاندى دايىندادى.

سونىمەن باباجاندى اكەلىپ، كونە جانكەنتتەن ون ءۇش شاقىرىم جەردە قالا سالىپ، باباجاندى وتىرعىزدى. قامالدا مىڭعا جۋىق حيۋا مىلتىعىمەن جاراقتانعان قارۋلى اسكەر شوعىرلاندى. ءوزى جيەنەي ءمايتىنىڭ سۇرەسىنە قالا سالىپ، مەن ەكىنشى بەكپىن دەپ وتىردى. بىراق ولاي دا وتىرا بەرمەي، ۇنەمى باباجاندى جانقوجاعا قايراپ سالۋمەن اينالىستى. بىرەۋ ءپىتىر-زەكەت تولەمەي، قاشىپ كەتسە دە، كىم حانعا قارسىلىق كورسەتسە دە، جالاسىن جانقوجاعا جابا بەردى»^[6].

قورقاۋ قوقاندىقتار ەلگە كەلگەن سوڭ مالدان زەكەت، ەگىننەن ءۇشىر سالىعىن الادى. مومىن جۇرتتى باسىنىپ، مەڭسىز قارا جورعا قوزىدان، ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان سۇلۋ قىزدان سالىق سالادى. «باباجاننىڭ قورلىعى، قازاقتاردى نالىتتى.قازاقتىڭ ءتاۋىر ايەلى، بەتىنە كۇيە جاعىپتى» دەگەندەي اۋىر زوبالاڭ ورنايدى. ال باباجاننىڭ بيلىگىن نىعايتىپ، قولىن ۇزارتىپ جۇرگەن وپاسىز رامانقۇلدىڭ ۇگىتى مىناۋ:

قامتىدى «قازاعىم» دەپ قالىڭ كوپتى،

دەگەن بار: «حان – بۇيرىعى، قوجا – ۇكىمى»

پاتشالى ەل تابادى ادىلەتتى.

ىرگەسى باباجاننىڭ حيۋادا،

تاعىنا تالاي جاندار ءتاجىم ەتتى.

بەرۋگە باستان – ءپىتىر، مالدان – زەكەت

ازەلدە اق پايعامبار ءلازىم ەتتى»^[7].

ەلدەن زەكەت جيناپ جۇرگەن رامانقۇلعا بەتپە-بەت ايقاسقان قاھارمان تۇلعا باتىردىڭ تۋعان اعاسى – اقمىرزا. ول زورلىقشىلارعا قارسى شىعىپ، حالىقتى بوستاندىققا ۇندەيدى، ساتقىن رامانقۇلعا بىلاي دەپ تويتارىس بەرەدى:

بەگىنە باعىنبايمىن بوتەن ەلدىڭ،

حالىقتى قان جىلاتىپ نەشە ءبولدىڭ.

حالىق ءۇشىن حان كەرەك دەپ ءوتىل ايتىپ،

مەن ساعان قاي ۋاقىتتا حابار بەردىم؟

بويىنان ءوز ولكەڭنىڭ ورىن تاپپاي،

حان بولساڭ، قاڭعالاقتاپ نەگە كەلدىڭ؟!

قايتالاپ وسى ءسوزدى اشۋلانىپ،

داۋىسى قاتتى شىقتى اقمىرزا ەردىڭ^[8].

جىرشى ورنىقباي سۇلتانۇلىنىڭ نۇسقاسىندا اعايىننىڭ اراسىنا ىرىتكى سالعان قوقاندىقتاردىڭ لاڭى مۇنىمەن اياقتالمايدى. اقمىرزانى ۇستاپ العان باباجان سارت: ء«ىنىڭ جانقوجانى ولتىرسەڭ، ءوزىڭ ءتىرى قالاسىڭ، مەنىمەن تاتۋ بولساڭ، بەك بولدىرام، باسىڭا التىن ءتاج كيگىزىپ، التىن تاققا مىنگىزەم»، – دەپ ازعىرادى. وسىلايشا اتا سالتتا بولماعان ايۋاندىققا ارىستاي ازاماتتى كوندىرىپ، ەلدى رۋحاني ازعىندىقتىڭ دەرتىنە شالدىقتىرىپ، بەتىنە تاڭبا، سۇيەگىنە داق سالىپ، ار-وجدانىن لاستاعىسى كەلەدى. قول-اياعىن بايلاپ، قوينى-قونىشىنا تاس تولتىرىپ، دارياعا اتقالى تۇرعاندا دۇشپانعا باس يمەگەن ءور اقمىرزا بىلاي دەپ سوڭعى ءسوزىن ايتادى:

امان جۇرسە جانقوجا،

بۇل ارانى تاپپاي ما؟

...التىنداعان تاعىڭدى،

ءتاج كيدىرگەن باعىڭدى،

اپارىپ وتقا جاقپاي ما؟

ارىستانداي اشۋمەن،

اۋزىڭا قۇمدى تولتىرىپ،

ارتىڭا قازىق قاقپاي ما؟

قازىر شالقىپ تۇرساڭ دا،

تاپ سول ارادا بىلەرسىڭ،

قازاق قايدا، سارت قايدا؟!^[9]

جىردىڭ ورنىقباي سۇلتانۇلىنىڭ نۇسقاسىندا ءبىر جاعىنان قوقان مەن حيۋا حاندىعى، ءبىر جاعىنان ورىس وتارشىلدارى ەلدى ەزىپ، تالاۋعا تۇسىرگەن دۇربەلەڭ زاماندا جانقوجاداي باتىر جاۋعا جەكە شاپپاي، سول كەزەڭدە التى الاشتى ازاتتىققا شاقىرعان كەنە حاندى ىزدەپ، كوكشەتاۋعا بارىپ كەزدەسكەنى، اقىل قوسقانى، ابىلايدىڭ ارۋاعىنا قارىنداسى فاتيما سۇلۋدى اتاعانى بايان ەتىلىپ، ءدۇيىم قازاق ەلىنىڭ سىرتقى جاۋعا قارسى كۇرەستە ءبىرتۇتاس اعزا ەكەندىگى جىرلانادى.

جالپى، جانقوجا باتىر تۋرالى جىرلاردا حان كەنە، ناۋرىزباي باتىر باستاعان ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس كوشباسشىلارىنىڭ تۇلعاسى تارتىمدى سومدالادى. جىردىڭ قارمان سۇلتانۇلى نۇسقاسىندا حان كەنەسارى باسىعارا، كوبەك بي، تىلەۋلى باتىرلاردى جانقوجاعا ەلشى ەتىپ جىبەرىپ، قۇدالاسۋ ءراسىمىن جاساپ، باتىرمەن جاقىنداسادى. جىردىڭ لۇقپان كەنجەۇلى نۇسقاسىندا باباجان سارتتىڭ بالاسى مايقارابەكتى باتىرلار تىرىدەي قولعا ءتۇسىرىپ، كەنە حانعا تارتۋ ەتىپ جىبەرەدى. وسىلايشا جىردا حان مەن باتىر ساربازدار تىزە قوسىپ، ءتىل تابىسىپ، باسقىنشى جاۋعا قارسى كۇرەسكەنى، سونىڭ ناتيجەسىندە جانكەنت، سوزاق سەكىلدى قوقان بەكىنىستەرىن تالقانداپ، زور جەڭىسكە جەتكەنى سۋرەتتەلەدى. جىرشىلار وسىلايشا ەل يەسى حان مەن كۇش يەسى باتىردىڭ اۋىزبىرشىلىگىن، تۇتاس قازاق جۇرتىنىڭ ىنتىماعىن تەبىرەنە جىرعا قوسادى:

كەنە حان بۇنى ەسىتىپ: – بالەم،– دەدى،

ماعىناسى بۇل ءسوزىڭنىڭ تەرەڭ، – دەدى.

ەسەپسىز ەلگە سونداي ازار بەرسە،

قانى ءبىر قازاعىما ەرەم، – دەدى.

ول جاقتان حيۋا قاپتاپ شىعا قويسا،

تاۋەكەل ونىسىن دا كورەم، – دەدى.

ءوز باسى ورتا ءجۇزدىڭ جەتپەي قالسا،

كومەككە ۇلى ءجۇزدى بەرەم، – دەدى^[10].

الايدا جانكەنتتى شاپقاندا كەنە حان كەلىپ ۇلگەرمەيدى، ويتكەنى ورىستار قىزىلجارعا قورعان سالىپ، حان سول باعىتقا سوعىس اشقانى جىردا ەلشى سويداقتىڭ اۋزىمەن ەسكەرتىلەدى.

جانقوجا جانكەنت بەكىنىسىن اقتان، تىلەۋلى سەكىلدى باتىرلارمەن كۇش بىرىكتىرىپ بۇزىپ، تالقاندايدى. جىرشىلار بۇل باتىرلاردى ميفتىك-پوەتيكالىق ءداستۇر اۋانىندا ەرەكشە عاجايىپقا يە كيەلى بەينە ەتىپ مۇسىندەيدى. مىسالى، اقتان مەن تىلەۋلى باتىردىڭ ۇستىندە ەرىپ جۇرەتىن قارا بۇلتى، جانقوجانىڭ توبەسىندە ءتورت بۇركىتى، يىعىندا جولبارىسى، قىزىل جەلى، جاۋ باتىرى حيۋالىق ايىمبەتتىڭ يىعىندا شامشىراعى بار-مىس. دەگەنمەن جىر تاريحي ەپوس بولعاندىقتان شىندىقتان اسا الشاقتاپ تا كەتە قويمايدى. سوعىستىڭ كارتيناسى، مەزگىل مەن مەكەن، باتىرلاردىڭ ۇرىستاعى قيمىلى اقيقاتتان اۋىتقىپ كەتپەيدى. ماسەلەن، ساربازداردىڭ جانكەنتتى الاردا داريادان قالاي وتكەن ءادىسى دە ەتنوگرافيالىق دالدىكپەن سۋرەتتەلگەن:

ءتورت-بەستەن كەرەگەگە مەس بايلاتىپ،

اپارىپ دارياعا جاتىر سالىپ.

ادامدى سوعان سالىپ، اتىن جالداپ،

وتكەردى ىسپا قىلىپ ارقان تاعىپ.

اتتانىپ سول ارادا اقتانشىقتى،

باتىردىڭ كەلگەنىنەن حابارلانىپ^[11].

جانكەنتتى قورشاۋعا العالى اتتانعان اۋىر قول قيمىلى كۇزگى تۇنەرگەن تابيعاتپەن استاستىرىلا سۋرەتتەلىپ، زورلىقشىل داتقا جەڭىلىس تاۋىپ، لايىقتى جازاعا كەسىلەتىنى حالىق قاھارىنان الدىن الا بىلىنگەندەي:

تۇنەردى تۇنەك بولىپ كۇزدىڭ جەلى،

قوزعالدى قاھارمەنەن سىردىڭ ەلى.

كوز تۇتار كەۋىلىنە اشۋ ورناپ،

ەرلەردىڭ ۋ سياقتى العان دەمى...

قىز سۇراپ قىرىق بەس كۇن ەل بۇلدىرگەن

«قولىما ءبىر تيسە» دەپ جانكەنتبەگى^[12].    

  ادەتتە ەپوستىڭ سوڭىندا جاۋىزدىق ىزگىلىكتەن جەڭىلەتىنى، قاتال دۇشپاننىڭ اۋىر جانە شۇعىل جازالاناتىنى، سىرتقى جاۋ ءبۇلدىرىپ بۇزعان ادىلدىكتى باتىر قايتادان قالپىنا كەلتىرەتىنى – فورمۋلالى ماشىق.  جانقوجا باتىر جىرىندا دا وسى ءداستۇر قولدانىلعان. جانقوجا جانكەنت قامالىن تالقانداعان سوڭ ءادىل بي مارتەبەسىندە كورىنىپ، ءومىرى بەينەتپەن وتكەن اپپاز باستاعان ءۇش-ءتورت قۇلعا بوستاندىق بەرەدى، ال جاۋىز باباجان سارتتى حالىق الدىندا اۋىر جازاعا كەسكەنى بايان ەتىلەدى:

   «باتىر باباجاندى حالىققا سالىپ: «قارا قوزى مەن كۇنىنە ەر كورمەگەن قىز دەپ حالىق بۇلىندىرگەنى راس پا؟» – دەپ ءۇش ايقايلادى. حالىق: «راس» – دەپ ءۇش ايقايلادى. «وندا ارتىنا قازىق قاعىپ ءولتىرىلسىن»، – دەدى باتىر»^[13].

جانقوجا باتىر سوزاق بەكىنىسىنە شابۋىل جاساعاندا كەنە حان قولىمەن تىزە بىرىكتىرىپ شايقاسادى. جىرلاردىڭ بارلىق نۇسقالارىندا سوزاقتى قورشاعان ءۇش ءجۇزدىڭ قولى جەڭىسكە جەتە الماي (بەس كۇن) داعدارىپ تۇرعاندا حاننىڭ وتىنىشىمەن قولى جەڭىل، عايىپ ەرەن ءپىرى بار، سان مارتە قوقاندىقتارعا سوققى بەرگەن تاجىريبەلى جانقوجا ون جىگىتتى تاڭداپ ەرتىپ الىپ (كەي نۇسقادا جالعىز ءوزى جاسىرىن بارىپ), بەكىنىستى تالقانداپ، قاقپانى بۇزىپ  شابۋىلدايدى. وسىلايشا ءداستۇرلى پوەتيكاعا ساي جىرشى كەيىپكەرىنىڭ ەرلىگىن مىڭنان وقشاۋ ەتىپ، دارالاپ سومدايدى.

جىر-اڭىزداردا جانقوجانىڭ ولجاعا ەش قىزىقپايتىن، بىرەۋدىڭ اقىسىن استە جەمەيتىن تاقۋا، اۋليە جان ەكەنى ايتىلادى. جىرشى لۇقپان كەنجەۇلى «قولىنا نارسە المايدى، كاپىر قالماق، جۇيىتتەن» دەسە، مۇساباي «ورىستىڭ الماي كەتتى سولكەبايىن» دەيدى. قارمان سۇلتانۇلى نۇسقاسىندا باتىردىڭ ديقانشىنىڭ ماڭداي تەر اقىسى بار دەپ بيدايدان تارتىلعان ناندى جەمەي، قۇمدا وسەتىن قۇمارشاقتى جەپ، ورىس اكەلگەن شايدى تاتپاي، مالدىڭ  شۇبات، ءسۇت-ايرانىن عانا قورەك ەتكەنىن ايتادى. بۇل مىنەزدەمە تاريحي دەرەكتەرمەن دە ۇيلەسەدى. زەرتتەۋشى ي.ۆ.انيچكوۆ ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى 1848 جىلى 4-مامىردا №610 وكىممەن جىل سايىن 200 رۋبل كۇمىس الۋدى ۇسىنىپ، جاساۋىل شەنىن بەكىتكەنىمەن، باتىر بۇل اقشانى ەشقاشان قابىل الماعانىن جازادى^[14].

سوزاق بەكىنىسىن شاپقان جانقوجا حان سارايىنان ءبىر قورجىن التىن، وق-زەڭبىرەك تاۋىپ الىپ كەنە حاننىڭ قۇزىرىنا ۇسىنادى. زەڭبىرەكتى حانعا ولجا ەتىپ، التىندى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا تەڭ ۇلەستىرۋدى سۇرايدى. بىراق كەنە حان «باتىردان ساۋعا، حاننان سارقىت» سالتى بويىنشا التىندى حان قازىناسىنا الۋعا تىلەك بىلدىرەدى. سول كەزدە جانقوجا باتىر بىلاي دەيدى:

– ال، – دەدى، – التىن بولسا سۇراعانىڭ،

ەرلىگىڭ – ەلدىڭ باسىن قۇراعانىڭ.

ءۇش ءجۇزدىڭ وسى ارادا باسىن قوسىپ،

دۇشپاندى قويداي قىرىپ قۋالادىڭ.

تۋىسقان – ءتۇبى بىرگە اتام قازاق،

جوق ەكەن بوتەندىگى ءىنى-اعانىڭ.

سىرتىڭنان ساۋلىعىڭا تىلەكتەسپىز،

ويلاساڭ كىشى ءجۇز دە ءوز ادامىڭ.

سونى ايتىپ جولداسىمەن باتىر قايتتى،

تۇماننان ءبىر ارىلتىپ دالا تاڭىن^[15].

وسىلايشا جانقوجا باتىر تۋرالى جىرلاردا حالىقتىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعى قيىن-قىستاۋ سىن ساعاتتا ەلدى ازاتتىققا  الىپ شىعاتىن التىن كىلت ەكەندىگى ايتىلادى. جىردا سىرتقى جاۋمەن ىمىرالاسىپ، ەلدى بۇلدىرگەن  ساتقىن رامانقۇلدىڭ ارەكەتى قاتاڭ ايىپتالادى. نۇرىمبەت، قىلىشباي، اقمىرزا، قارت اقتان، تىلەۋلى باستاعان باتىرلاردىڭ جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بىرلىگى بوستاندىق جولىندا حالىقتىڭ الدىنان جانعان نۇرلى شىراق سەكىلدى ورنەكتەلەدى. جانقوجانىڭ ادىلدىگى، ەل يەسى حان كەنەمەن تىزە قوسۋى، حاندىق ءداستۇرلى بيلىكتى تۇراقتى قولداۋى – بوستاندىققا دەگەن حالىقتىڭ جانقيارلىق ەرلىك كۇرەسى مەن ارمان-اڭسارىنىڭ كورىنىسى ەدى. جانقوجا باتىر تۋرالى ەپوستىڭ بارلىق نۇسقالارىندا الاشتى ازاتتىق پەن جەڭىستەرگە جەتكىزىپ، سىرتقى جاۋدى كۇيرەتۋگە باستى سەبەپ بولعان نەگىزگى قۇندىلىق حالىق بىرلىگى ەكەنى وسىلايشا شابىتپەن جىرلانادى.

 

اقەدىل تويشانۇلى، 

حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz