كەيدە كۇللى تۇركى جۇرتى كۇركەسىز كۇن كەشپەگەن وتكەن عاسىرلاردى اڭسايسىڭ. بايى بايلىعىن ءۇيىنىڭ قاناتىمەن ولشەپ، جارلىسى لاشىعىنىڭ جىرتىعىنان جاسىپ قاراپ تۇراتىن سول زاماننىڭ وزىندە ديۋانادان باسقانىڭ ءبارى باسپانالى بولعان دەسەدى. ال كەيىنگى ەپتەپ وتىرىقشىلىققا بوي ۇسىنعان كوشپەندى قازاقتىڭ سيقىنا قاراساڭ – قىنجىلا تۇگەيسىڭ. اگاراكي، وسىناۋ الماتى سياقتى ايدىك شاھاردىڭ كوشەسىندە تۇرىپ، ءۇش تاس اتساڭ – ەكەۋى باسپاناسىز قازاققا تيەتىنى بارشاعا بايان. بۇل قاسىرەت ءتىپتى كەشەگى داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆتىڭ وتتى جىرىنا دا ارقاۋ بولعان. اقىننىڭ سول ءبىر ولەڭىندە: «بەرسەڭ بەر، بەرمەسەڭ قوي باسپاناڭدى، سوندا دا تاستامايمىن استانامدى...» دەپ شامىرقانا ءۇن قاتۋى – سونىڭ ايقىن دالەلى ىسپەتتى.

اسىلىندا، پاتەر جالداعان پاقىر كەيپىڭدى ەسكەرمەي، «جەتىم بۇرىش» ساعالاعان ءۇيسىز-كۇيسىز قازاقتىڭ جاۋتەڭ تاعدىرىنا جانىڭ اشىپ، جۇرەگىڭ سىزداپ جۇرەتىنى اقيقات. وسىندايدا «جىعىلعان ۇستىنە – جۇدىرىق» بولىپ، جۇرتىڭنىڭ جۇقانا تىرلىگى كوكىرەك تۇسىڭدى ايعىزداي تۇسسە، قالاي شىداماق كەرەك؟! بىرەر كۇن بۇرىن عانا وتاندىق تەلەارنالاردىڭ بىرەۋىنەن: «اقتوبەدە ەڭ جاس باتىر انا مال قورادا تۇرىپ جاتىر» دەگەندى جازعان قۇلاعىمىز ەستىپ قالعانى بار-تۇعىن (http://www.ktk.kz/kz/news/video/2014/10/07/21300). «بۇل نە دەگەن ماسقارا؟» دەپ جاعامىزدى ۇستادىق. باقساق، 32 جاستاعى ايساۋلە ساتىبالديەۆا 8 قۇرساق كوتەرىپ، قازىر توعىزىنشى ءسابيىن جارىق دۇنيەگە اكەلەر الدىندا دا ءۇيسىز-كۇيسىز ءجۇر ەكەن. وسىنشا تارعالاڭ عۇمىردى باسپاناسىز كۇيدە باسىنان وتكەرگەن ارداقتى اناعا ىشتەي سۇيىنەسىڭ، سۇيىنە وتىرىپ كۇيىنەسىڭ! وكىنىشتىسى سول – وسەر ەلدىڭ بالاسى... «مال قورادا» ەرجەتۋدە.

بۇرىنىراقتا ون ءبىر قۇرساق كوتەرگەن مەيرامكۇل ايداروۆانىڭ (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قازىعۇرت اۋدانىنىڭ سابىر راقىموۆ اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى قىزىل اتا ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىنى) باسپاناسىز ەكەنىنەن دە حاباردار بولعان ەدىك. سول كەزدەگى التىن قۇرساقتى انانىڭ بار ءۋاجى: «...ۇكىمەتكە وكپەم بار. قانشا جەردەن بالالارعا كومەكتەسەمىز دەپ ايتقانىمەن، سول سوزدەرىنىڭ ورىندالىپ جاتقان بىرەۋىن كورمەدىم. بالامنىڭ ۇلكەنى مەكتەپتى ەندى ءبىتىردى. ونى وقىتۋ ءۇشىن قارجى كەرەك. اۋىلدا جۇمىس تاعى جوق. كۇيەۋىم كولىك اپاتىنا ۇشىراپ، جۇمىسقا جارامسىز بولىپ قالعان. قازىر ءبىر ۇيدە 13 ادام اي سايىن بالالارعا بەرىلەتىن 11 مىڭ تەڭگە جاردەماقىنى تالعاجاۋ ەتىپ وتىرمىز»، – دەۋمەن شەكتەلگەن.

ال مۇنداي وزەكتى ماسەلەلەرگە بەي-جاي قاراي المايتىن ءبىر جان بولسا، ونىڭ دا سول انالار قاتارىنان تابىلاتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. بۇعان ءماجىلىس دەپۋتاتى ورازگۇل اسانعازىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا: «باسپاسوزدەن كوپ بالالى انالاردىڭ قايداعى ءبىر «ۇيشىكتە» تۇرىپ جاتقاندىعى تۋرالى ءجيى وقيمىز. ەلىمىزدە دەموگرافيا ماسەلەسىن جولعا قويۋ ءۇشىن، كوپ بالالى انالارعا جاسالاتىن قامقورلىقتى بارىنشا كۇشەيتۋ – قۇپتارلىق ءىس بولار ەدى»، – دەپ ايتقانىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى (http://www.aikyn.kz/articles/view/52518 ).

بۇل نە سوندا؟ بيلىكتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولدى دەسكەن قاراپايىم حالقىنىڭ سىقپىتى وسى بولعانى ما؟ قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي قوجىراعا زار بولعان قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن وسىدان-اق بىلۋگە بولماس پا ەدى؟! اسىرەسە قازاق قوعامىندا وزگەدەن سىيى الابوتەن ءبىر جان بولسا، ول – انا ەكەنى ايداي شىندىق. ال سول قاسيەتى مەن سىيى ارتقان اناعا، ونىڭ ىشىندە التىن قۇرساقتى انالارعا قازىر ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇرمەتى وسىنشالىق بولىپ تۇرعاندا، وزگە ازاماتتاردىڭ «باسپانالاپ» بايبالام سالۋىنىڭ ءوزى ازىرگە ابەستىك بولاتىن ءتۇرى بار. وسىدان سوڭ ۇكىمەتتىڭ «قالجاسىنا» قارايلاپ كورىڭىز!

ەندى سوزىمىزگە تۇزدىق ءۇشىن قاشان دا قوس وكپەدە تۇراتىن قوس قالا استانا مەن الماتى قالالارىنداعى تۇرعىنداردىڭ باسپانامەن قامتىلۋ جاعدايىنا زەر سالىپ كورسەك. اۋەلى مىنا ءبىر كورسەتكىشتەردەن اتتاپ كەتە المايمىز. ناقتى اقپارات كوزدەرىندە: «استانادا 900 مىڭنان استام حالىق تۇرىپ، ولاردىڭ     60 %-ى پاتەر جالداپ كۇن كورۋدە» دەلىنسە، ال «الماتى شاھارىندا 7 مىڭ كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇي مەن 115 مىڭنان استام جەكە سەكتور تىركەلگەن ەكەن. بىراق قۇزىرلى ورىندار سونىڭ جارتىسىنان استامىندا جالعا پاتەر الۋشىلار قونىس تەپكەنىن انىقتاعان» (http://www.turkystan.kz/kz/ articles/view/48756). مۇندا الاتاۋ ەتەگىندەگى الىپ مەگاپوليستىڭ بويىنا جاسىرعان ءبىر شىندىعىن اشپاي كەتۋ – قيانات!

ەستۋىمىزشە، 1979 جىلدارى قازىرگى الماتى قالاسىنا قازاقتاردى تىركەۋگە تۇرعىزۋعا تىيىم سالىنعان دەسەدى. سونىڭ سالدارىنان المالى شاھاردىڭ كوپقاباتتى ۇيلەرى كەلىمسەكتەردىڭ ۋىسىندا كەتكەن كورىنەدى. ونى مىنا دەرەكتەن-اق بايقاۋعا بولاتىنداي. «ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 90-جىلداردان بۇگىنگە دەيىن اۋىلدان قالاعا 2,5 ملن حالىق كوشىپ كەلگەن. ونىڭ ءبىر ميلليونى تەك الماتى قالاسىنا قونىس اۋدارعان» (http://www.kazakzaman.kz/kz/newsDetail_getNewsById.action?newsId=56264). دەمەك، وسىنشا كوپ مولشەردەگى قازاق جاڭاعى ءبىز جاريا ەتىپ وتىرعان «سولاقاي تىيىمنىڭ» سويقانىن كورگەنى انىق! «تاس – تۇسكەن جەرىنە اۋىر» ەكەنىن ەسكەرسەك، سول كەلىمسەك-تاستاردىڭ كەسىرىنەن كوپ قازاقتىڭ باسپاناسىز جۇرگەنى تاعى شىندىق! ماسقاراسى سول – ماعان وسى قالادا الگى ءبىر سۇرقيا تىيىم ءالى «الىمجەتتىك» ىستەيتىندەي كورىنەدى. قايدا بارساڭ، پورا-پوراسى شىعىپ، تىركەلۋگە ورىن تاپپاي جۇرگەن قازاق!

وسىلاي بولا تۇرا، ء«ۇمىتسىز – شايتان ءىسى» دەگەندى ۇمىتپايتىن قازاق ەرتەڭىنەن ءۇمىت ۇزگەن ەمەس. ونىڭ بەر جاعىندا سۋدىراعان ءتاتتى وتىرىكتەرگە كىم الدانباعان؟! العاشىندا «2005–2007 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى»، ودان كەيىنگى جىلدارى دا جالعاسىن تاۋىپ «2008–2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى» بولىپ، كارى قىزدىڭ تويىنداي ۇزارا تۇسكەن. كەيىننەن «قولجەتىمدى باسپانا-2020» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى دا حالىقتى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتەمىز دەپ داقپىرتتاتا جار سالدى. جىل قۇرساعىندا تولعاتىپ ءجۇرىپ ومىرگە كەلگەن بۇل جوبا ەل پرەزيدەنتىنىڭ 2012 جىلعى حالىققا ارناعان جولداۋىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە استى دەسەدى بىلگىشتەر. وسىعان وراي ۇكىمەت 2012 جىلى «قولجەتىمدى باسپانا-2020» باعدارلاماسىن بەكىتكەن. باعدارلاما اياسىندا 2012–2020 جىلدارى 69 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇيدى قولدانىسقا بەرۋ كوزدەلەدى. «قولجەتىمدى باسپانا-2020» باعدارلاماسىنا قاتىسۋدىڭ نەگىزگى شارتى — «تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناق بانكىندە» جەكە شوتىڭىزدىڭ بولۋى جانە دە كەمىندە ءۇش جارىم جىل بويى تۇراقتى تۇردە اقشا اۋدارىپ وتىرعان بولۋىڭىز كەرەك.

مۇنىمەن قويماي، ءسىز وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءۇي قۇنىنىڭ شامامەن ەلۋ پايىزىن جيناپ ۇلگەرۋىڭىز شارت. ءبىر بولمەلى ءۇيدى شامامەن 60 مىڭ اقش دوللارىنا تەڭ دەپ الساق، ونىڭ ەلۋ پايىزى 4,5 ملن تەڭگە بولماق. بۇل سومانى بەس جىل جيناۋ ءۇشىن، اي سايىن بانك شوتىنا تۋرا جەتپىس بەس مىڭ تەڭگەدەن سالىپ وتىرۋىڭ كەرەك.

ەندى ويلاپ كورىڭىز، قازاقستان حالقى تۇرمىسى جاعىنان نەگىزىنەن ەكى تاپقا بولىنەدى. مۇنى سوڭعى كەزدەرى ەكونوميستەر دە ايتىپ ءجۇر. ولار جوعارى تاپ پەن تومەنگى تاپ (ەكونوميكانىڭ تۇراقتى بولۋى ءۇشىن، ورتا تاپتىڭ كوپ بولعانى ماڭىزدى دەيدى ساراپشىلار – ق.ق.). ەندى سول تومەنگى تاپتىڭ ورتاشا ايلىق كورسەتكىشىن قۇلاعىنان سۇيرەسەڭىز دە، بەس جىل بويى سالىپ وتىراتىن باقانداي 75 مىڭ تەڭگەدەن اسا قويماسى شىندىق. سوندا بىلايعى كەزەكتە كەپتەلىپ، بىقىعان جۇرتقا قانداي تيىمدىلىك كورىپ وتىرسىز؟

اۋپىرىمدەپ سالىم سالۋشىلار دا تابىلار. وسى ارالىقتا باسپانا كەزەگىندە تۇرعان ۇمىتكەرلەردىڭ سانى كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقانىن بيلىكتىڭ سۋسىنى قانىپ ايتاتىنى تاعى بار. ءبىر رەتتە قر وڭىرلىك دامۋ ءمينيسترى بولات جامىشەۆ: «2011 جىلدان 2014 جىلعا دەيىن تۇرعىن ءۇي كەزەگى ەكى ەسە كوبەيدى. باسپانا ۇسىنۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ كەڭەيۋى تۇرعىن ۇيگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىردى. سوندىقتان ءۇش جىل ىشىندە تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنا كوزقاراستى قايتا باعالاۋ كەرەكپىز»، – دەگەن بولاتىن. (http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news). ال سول كەزەكتىڭ قاعازباستىلىق پەن كەزەككە تۇرۋ ءۇشىن شاش ەتەك قيىنشىلىققا ۇرىنعان، بيلىككە وكپەسى قارا قازانداي حالىقتىڭ سورىنا اينالعانىن بىلمەيدى-اۋ بۇل شەنەۋنىك؟!

ماسەلەن، ايزات راقىشەۆا ەسىمدى مۇعالىم ءبىر ينتەرنەت- سايتتا: «№156 جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ ءبىر باستاۋىش سىنىبىندا وقيتىن 25 قازاق وقۋشىنىڭ تەك ۇشەۋىنىڭ اتا-اناسىندا عانا جەكە مەنشىك ءۇيى بار ەكەن... ال قالادا تۇرعىن ءۇي كەزەگىنە تۇرۋ ءۇشىن، قولىڭىزدا 12 قۇجات بولۋى شارت. ەگەر قۇجاتتىڭ بىرەۋىن راسىمدەي الماساڭىز، تۇرعىن ءۇي كەزەگىنەن ۇمىتتەنبەگەن ءجون. ال بۇل قۇجاتتاردى جيناۋ قيىننىڭ قيىنى»، – دەيدى.

ال وسى باعدارلاماعا قاتىسۋشى باۋىرجان كاريپوۆ: «بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنا 2 رەت قاتىستىم... 2011 جىلدان باستاپ تىركەلدىم. «استانا قالاسىنىڭ تۇرعىن ءۇي باسقارماسى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ قولىما بەرگەن انىقتاماسىنا سۇيەنسەك، 25.01.2011 جىلى 8766-شى ادام بولىپ كەزەككە تۇرىپپىن. 2012 جىلى 1 قازاندا كەزەگىم 8642-ءى ورىنعا جىلجىعان. قاراپ وتىرساڭىز، كەزەگىم 1 جىلدىڭ ىشىندە 124 ادامعا قىسقارعان ەكەن. ارينە، بۇنىڭ وزىنە دە قۋانىشتىمىز»، – دەگەن ەكەن (http://www.kazakzaman.kz/kz/newsDetail_getNewsById.action?newsId=56264).

ارينە، بۇل تارىققاندا تالعاجاۋ ەتكەن «قۋانىشىنىڭ» سيقى دەۋدەن باسقا امال بىزدە جوق. باستاۋىش مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن قارىنداسىما ەرمەك تابىلدى دەپ ءبىلىپ، ەسەپتەتىپ كەپ جىبەرسەم: جالپى كەزەكتەگى 8766 ادامدى جىلىنا قىسقارعان 124 ادامعا وپ-وڭاي ءبولىپ بەرە سالار ەدى. ءارى قياپور مىنەزىنە باسىپ: «ادامدى ادامعا ءبولىپ نە كورىندى سىزگە؟» – دەپ، «70» دەگەن ويدا جوق ساندى ۋىستاتا سالار ەدى. بارەكەلدى، جاڭاعى ازاماتتىڭ تۇرعىن ءۇي كەزەگى 70 جىلدا «جەتىپ» كەلمەك! بالكي، اسپانداعى قاز ەتىنەن وسى دامەتكەنى – دامەتكەن!

اتالمىش جوبانىڭ اياق الىسىنا شەندىدەن وكپەلەگەن ءبىر ادام بولسا، بۇرىنعى ۇكىمەت باسشىسى سەرىك احمەتوۆ بولاتىن. ول ۇكىمەت تىزگىنىن ۇستاعان ارالىقتا ايەلدەر قاۋىمىنىڭ دەمالىسقا شىعۋ جاسىن ۇزارتقانىمەن قاتار، باسپانا ىسىنە شۇيلىگۋىمەن دە ەرەكشەلەنگەن ەدى. الايدا وڭىرلىك دامۋ ءمينيسترى بولات جامىشەۆتىڭ شىمىرىكپەي: «جالعا بەرىلەتىن باسپانانىڭ قۇرىلىسى بويىنشا جىلدىق جوسپاردى بارلىق اكىمدىكتەر تۇگەل دەرلىك ورىندادى»، – دەپ ەسەپ بەرگەنى دە وتكەننىڭ ەنشىسى بولىپ قالۋدا. 2020 جىلى باعدارلاماعا ساي 75 مىڭ پاتەردىڭ پايدالانۋعا بەرىلەتىنىن كوڭىلگە توق ساناسا كەرەك شەنەۋنىك اتاۋلى. ال ول ساناتتاعى قازاعىنىڭ دا جىرتىعىن جاماي الماسى انىق!

P.S. جەر كولەمى بويىنشا الەمنىڭ توعىزدىعىنان كورىنگەن قازاقستانعا بەس فرانتسيانىڭ سىيىپ كەتەتىنىن دە ەستىگەنبىز. استىنا التىن توسەپ جاتۋدى عانا اڭسايتىن جىلان عۇمىرلى بيلىكتىڭ شىن مانىندە باسپانا مەن باسقاڭا دا باس قاتىرار ءجايى بولماسا كەرەك. ايتپەگەندە ۇلتتىق بانكتىڭ مالىمەتى وتىرىككە شىعار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟! بانك باسشىلىعىنىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ەلىمىزدە 2007 جانە 2014 جىلدار ارالىعىندا «يپوتەكاعا» بايلانعان 200 مىڭ ادامنىڭ 30 مىڭى نەسيە تولەۋگە قاۋقارسىز كورىنەدى. ەندى وعان ۇكىمەتتىڭ كەزەكتى ءبىر وتىرىسىندا «باعدارلاما اياسىندا سالىناتىن باسپانانىڭ قۇنى ءار شارشى مەترگە 5 جانە 10 مىڭ تەڭگەگە وسەتىندىگى» ايتىلعانىن ەسەلەي بەرىڭىز. «قولجەتىمدى باسپاناعا» قولىڭىز جەتە مە ەكەن؟..

قوزىباي قۇرمان،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 36 (260) 09 قازان 2014 جىل 

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: قولجەتىمدى باسپاناعا

قازاقتىڭ قولى نەشە جىلدا جەتەدى؟