قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 1-ءبولىمىنىڭ1- بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى»،–دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.

قازاقستاندا ءتۇرلى نانىم-سەنىمدى ۇستاناتىن كوپتەگەن ەتنوستار مەن ونداعان ءدىني كونفەسسيالار بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرىپ،ونىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنا،ەكونوميكاسى مەن مادەني دامۋىنا جۇمىلا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. 

ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولعاننان كەيىنگى نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك تۋى استىندا ءوزارا تاتۋ-ءتاتتى ءارى باقىتتى ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ بولسا،قازىر قازاقستاندا جاسامپازدىق پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ەتنوستار مەن دىندەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىنىڭ الەمدىك مودەلى قالىپتاستى.

قازاقستان قازىرگى تاڭدا كۇللى الەمگە ءوزىنىڭ دىنارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ قاسيەتتى ورداسى ەكەنىن ايگىلى ەتتى. ءدىن ەلىمىزدەگى بىرلىكتىڭ رۋحاني تىرەگى بولىپ،حالىقتىڭ ىنتىماعى مەن تىنىشتىعى ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىن ءمىنسىز اتقارعانىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان وسىنداي بيىكتەرگە قول جەتكىزگەنى انىق.        

قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى كونفەسسيالار – قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ميتروپوليت وكرۋگى، قازاقستانداعى ريم–كاتوليكتىك شىركەۋى، قازاقستانداعى يۋدايزم، قازاقستانداعى بۋدديزم  بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى جانە قوعامدىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە. ولار  مادەنيەتتەر مەن داستۇرلەردىڭ جانە كوزقاراستاردىڭ ءار الۋاندىعىنا قاراماستان، قازاقستاننىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى جولىندا، بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىق ءۇشىن مادەني، ءدىني ءىس-شارالاردى «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم سارايىندا»كەلىسە وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋدا.

رەسپۋبليكامىزدا كوپەتنيكالىق جانە كونفەسسيونالدى قازاقستان حالقىنىڭ ءدىني مۇددەسىن بىلدىرەتىن 18 كونفەسسيانىڭ وكىلدەرى بەيبىت قاتار ءومىر سۇرەدى جانە ءوزارا ارەكەتتەسەدى.

قازاقستانداعى دىندەر ءدىني تاجىريبەلەرىمەن جانە قورشاعان ورتاعا دەگەن كوزقاراستارىمەن ەركەشەلەنەتىن، ءار ءتۇرلى سەنىمدەردى ۇستاناتىن ءار ءتۇرلى ۇلىستار، ءتىل، مادەني جانە الەۋمەتتىك توپتاعى ادامدارمەن قامتىلعان.

ىشكى تۇراقتىلىعى بەكەم قازاقستان قازىرگى الەمدىك دامۋدىڭ كۇردەلى،قاراما-قايشىلىققا تولى،ىرگەلى ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ اسا ماڭىزدى  ءادىسى رەتىندە وركەنيەتتەر ۇنقاتىسۋىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءۇش جىل سايىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىن وتكىزىپ وتىرۋدى داستۇرگە اينالدىردى.

ءدىن باسشىلارىنىڭ2003 جىلى بولعان العاشقى سەزىندە ەل پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ:«ماتەريالدىق يگىلىكپەن مۇلدەم بايلانىستى ەمەس،ادام ءۇشىن باسىم جانە نەگىزگى بولىپ قالا بەرەتىن داۋ تۋدىرماس قۇندىلىقتار بار. ولاردىڭ باستىسى–رۋحانيات،يماندىلىق. ولاردىڭ نەگىزگى كوزى ءار حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەرىن،وزىندىك تاريحي ءارى مادەني تاجىريبەسىن ساقتاۋشى ءدىن بولىپ تابىلادى»,–دەگەن بولاتىن.

11 قىركۇيەكتەگى سويقان لاڭكەستىك ارەكەتتەن كەيىن،الەمگە «وركەنيەتتەر قاقتىعىسى»دەيتىن قارا بۇلت تونگەندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن شاقىرىلعان بۇل فورۋم 2006 جىلى تاياۋ شىعىستاعى احۋال شيەلەنىسىپ، يراكتا سوعىس ءجۇرىپ جاتقان كۇردەلى ۋاقىتتا ەكىنشى سەزدى ۇيىمداستىردى. ءۇشىنشى سەزد الەمدى شارپىعان ەڭ كۇشتى قارجىلىق ەكونوميكالىق داعدارىس قىزىپ تۇرعان شاقتا ءوتتى. بۇكىل الەم ءۇشىن بەتبۇرىستى كەزەڭ، «الەمدىك ءتارتىپتىڭ جاھاندىق ترانسفورماتسياسى باستالعان» كەزەڭدە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءتورتىنشى سەزى ءوتتى.

وسى سەزدىڭ الدىندا ءدىن كوشباسشىلارى كەڭەسى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا الەمنىڭ جەتەكشى كونفەسسيالارى – يسلامنىڭ، حريستاندىقتىڭ، ءيۋدايزمنىڭ، ءبۋدديزمنىڭ، ءيندۋيزمنىڭ، ءسينتويزمنىڭ، ءزورواستريزمنىڭ وكىلدەرى ەنگىزىلدى.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءتورتىنشى سەزىن اشاردا سويلەگەن سوزىندە ن.نازارباەۆ: «قازىرگى دۇنيە جول ايرىعىندا تۇر. ... دىن–رۋحانيسىزدىقپەن اشكوزدىكتىڭ الدىنداعى اسا بەرىك قورعاۋشى بوگەتتەردىڭ ءبىرى. ...الەمنىڭ ۇلى ويشىلدارى ءدىندى ونەگەلىلىك فورمۋلاسى دەپ اتايدى»,–دەۋ ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدەبەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋداعى ءدىننىڭ  ولشەۋسىز ىزگىلىگىن  مەڭزەيدى.

وسى جىلدىڭ 17-18 قىركۇيەك كۇندەرى سەزد حاتشىلىعى جۇمىسشى توبىنىڭ ءحىىى وتىرىسى بولىپ،وندا 2015 جىلى استانادا وتەتىن V سەزدگە بايلانىستى بارلىق ماسەلەلەر قارالدى.

كەز كەلگەن شىنايى مادەنيەتتىڭ نانىم-سەنىمگە نەگىزدەلەتىنى،نانىم-سەنىمنىڭ ءتۇپ قازىعى دىنگە بارىپ تىرەلەتىنى بەلگىلى.ال ءدىن اتاۋلىنىڭ بەيبىتسۇيگىشتىك،ىزگىلىك قاسيەتتەرگە باعىشتالاتىن قۇندىلىعىن يگى ماقساتتارعا پايدالانۋ–ايتۋعا اۋىز بارمايتىن ناۋبەتتەردەن عالامدى قۇتقارىپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى.

تولعانعا تاسىماي،بولعانىمىزدى بەكىتىپ ءجۇرۋدى،قازىرگى الاساپىران زاماندا جاستارىمىزدى ارانداپ قالۋدان ساقتاندىرۋدى ۋاقىت تالاپ ەتۋدە.قالىپتاسقان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني سۇرانىس سەبەپتەرىنە قاراي قوعامنىڭ ءدىن سالاسىندا ءبىراز وزگەرىستەر مەن ۇدەرىستەر ورىن الدى. بىرنەشە كونفەسسياعا ءتان جانە ەلىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىنا جات ءتۇرلى ءدىني بىرلەستىكتەر پايدا بولدى. 

الەمنىڭ ءتۇرلى بولىكتەرىندەگى، سونىڭ ىشىندە كەيبىر كورشى ەلدەردەگى ەتنو-ءدىني قايشىلىقتاردىڭ كۇشەيۋى، قازاقستانعا سىرتتان  ەكسترەميزم مەن راديكاليزمنىڭ ءارتۇرلى نىساندارىنىڭ كىرۋى ايتارلىقتاي قاۋىپ تۋعىزادى. قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان الەۋمەتتىك جانە تۇرمىستىق جەرگىلىكتى ماسەلەلەر دە ەتنوستىق رەڭ الىپ كەتۋى مۇمكىن. جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە  جىبەرىلگەن ولقىلىقتار كوپەتنوستى قازاقستان حالقىنىڭ ەتنوسارالىق جانە مادەنيەتارالىق توزىمدىلىك داستۇرىندەگى ساباقتاستىقتىڭ بۇزىلۋىنا قاۋىپ تۋدىرۋى مۇمكىن.سوندىقتان وسىنداي قاۋىپتى بولدىرماۋ ءۇشىن ىزگى ءىس-شارالاردى ۋاقىت وزدىرماي ىسكە اسىرۋ –بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ بىرەگەيى.

كوپ ۇلت پەن ۇلىستى جانە ءارتۇرلى كونفەسسيالاردى قۇراعان زايىرلى مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرەتىن ءدىني قۇندىلىقتارعا كوڭىل بولە وتىرىپ، وسى سالادا كەلەلى قىزمەتتەر اتقارۋ.

زايىرلىلىق ۇستانىمى بويىنشا ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەنمەن، قوعامنان اجىرامايدى. ءدىن– حالىقتىڭ، تۇتاس قوعامنىڭ اجىراماس بولىگى. ءدىن – كەز كەلگەن ۇلتتىڭ بولمىسىن، تاريحىن جانە دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى مانگە يە. ال زايىرلى مەملەكەت ءوز كەزەگىندە ءتۇرلى كونفەسسياعا ءتان  ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن زاڭ قاعيداسىنا ساي رەتتەپ وتىرادى.

مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق سيپاتى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قوعامدىق ومىردەن، الەۋمەتتىك ۇردىستەردەن، ەڭ الدىمەن، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، الەۋمەتتىك قورعاۋ جانە سول سياقتى باسقا  سالالاردان وقشاۋلىعىن بىلدىرمەيدى.

قازاقستان حالىقتارى  اسسامبلەياسىنىڭ مەرەيلى حح سەسسياسىندا قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ:ء«بىزدىڭ قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ بەرىك كەپىلى – مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلى قاعيداتتارىن تەرەڭ زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى. ءدىن بۇل – ادامنىڭ جانى مەن ادەبىنىڭ اياسى. ءاربىر ءدىن وكىلىنىڭ ۋاعىزدايتىن جوعارى ادامزاتتىق قۇندىلىقتارى مەملەكەت تاراپىنان ارقاشان قولدانىپ، قۇرمەتتەلەدى»,- دەيدى.

ءدىني احۋالدىڭ تۇراقتىلىعى – ەلىمىزدەگى ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىكتەردى قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، بىرلىك پەن تاتۋلىقتىڭ جانە بەيبىتشىلىكتىڭ كەپىلى. وسى ماقساتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2011 جىلعى جارلىعىنا سايكەس قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى (قازىرگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى) قۇرىلدى. اگەنتتىك ازاماتتاردىڭ ءدىن ۇستانۋ بوستاندىعى قۇقىقتارىن ىسكە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ جانە ءدىني بىرلەستىكتەرمەن ءوزارا ءىس-ارەكەتتەستىك سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى قالىپتاستىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار جاساۋ; ەلىمىزدە ازاماتتاردىڭ ءدىن ۇستانۋ بوستاندىعى قۇقىقتارى جانە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ، ميسسيونەرلەردىڭ قىزمەتى سالاسىندا بولىپ جاتقان ۇردىستەردى جان-جاقتى جانە وبەكتيۆتى تۇردە زەردەلەۋ، جالپى قورىتىندى جانە تالداۋ جاساۋ، سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ ءدىني احۋالىن تۇراقتاندىرۋ ماقساتىنداعى قىزمەتتەرى مەن مىندەتتەرىن اتقارۋدا.

ەلىمىزدىڭ كوپ ۇلتتى جانە كوپ كونفەسسيالى جاعدايى– ءوز كەزەگىندە مەملەكەتىمىزدىڭ الەم ساحناسىندا قارىشتاپ دامۋىمەن قاتار، قوعامىمىزداعى ءدىني احۋالدىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدىلىك پەن تاتۋلىق نەگىزىندە جۇزەگە اسۋىنا اسەر ەتۋشى تەگەرشىكتەردىڭ ءبىرى.

زايىرلىلىق ۇستانىمى نەگىزىندە قوعامدا ءدىني سانا مەن تولەرانتتىلىقتى ارتتىرۋ، حالىقتىڭ ءدىن سالاسىنداعى رۋحاني قاجەتىن وتەيتىن ماسەلەلەرگە اسا ۇقىپتىلىقپەن قاراۋ كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ قاتارىنان ورىن الىپ وتىر.

سول سەبەپتى دە يدەولوگيالىق سالاداعى باستى مىندەتىمىز – ءدىني سالاداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى حالىققا جەتكىزۋ، قولدانىستاعى زاڭنامانى ءتۇسىندىرۋ، ءداستۇرلى قۇندىلىقتار مەن زايىرلىلىق قاعيداتىن ناسيحاتتاۋ، تۇرعىنداردىڭ ءتۇرلى توپتارى اراسىندا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن-الۋ.

الداعى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بىرنەشە باعىتتا قىزمەتتەر مەن ءىس-شارالار كۇن تارتىبىنە قويىلدى. ولار:

- ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ءدىني بىرلەستىكتەرمەن ءوزارا بايلانىسقا ءتۇسۋى جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياسات جايلى ۇسىنىستارىن نەگىزدەۋ;

-ازاماتتاردىڭ سەنىم-بوستاندىعى قۇقىعىنىڭ اياسىندا ءدىني بىرلەستىكتەرمەن قاتار ميسسيونەرلىك قىزمەتتىڭ جان-جاقتى ءارى وبەكتيۆتى تۇردە زەردەلەنۋى;

- مەملەكەتىمىزدىڭ زاڭىنا سايكەس ءدىن ىستەرى كوميتەتى تاراپىنان جۇكتەلگەن باسقا دا مىندەتتەردى اتقارۋ;

- وسكەلەڭ ۇرپاق ساناسىنا تاريحىمىز بەن ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى سىڭىرە وتىرىپ، وتانعا دەگەن قۇرمەتىن ارتتىرۋ; 

- ىنتىماقتاستىق كەپىلى بولعان ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق  بەيبىتشىلىكتى ارى قاراي جەتىلدىرۋ جانە ت.ب.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە ەلىمىزدەگى دىنارالىق سۇحبات پەن كەلىسىمنىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتاپ ءوتىلىپ، كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى ايقىندالدى.ولار – تولەرانتتىلىق، ءوزارا قۇرمەتتەۋ مەن ءتۇسىنىسۋ، ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ءدىني توزىمدىلىك. بۇل قاعيداتتار قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق قاتىناستاردىڭ دا نەگىزىن قۇرايدى.

بۇل تۋرالى ەلباسىمىز قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا بىلاي دەيدى:ء«بىز بارلىق دىندەردىڭ تەڭ قۇقىعىلىعىنا كەپىلدىك بەرەمىز جانە قازاقستاندا كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتەمىز». 

قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەتىن ءدىني احۋال ادام مەن ادامنىڭ، ادام مەن قوعامنىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەي وتىرىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىن ساقتاۋدا ماڭىزدى مىندەت اتقارادى.

ححىع.ادامزاتتىڭ دامىعان  الەمدىك وركەنيەتكە،عالامشارداعى بارلىق مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭىزگىلىك جولىنداعى ءبىر ماقساتقا بەت بۇرۋىن تالاپ ەتىپ وتىر.«وركەنيەتتەر توعىسى»دىننىڭ شىن مانىندەگى وركەنيەتتىلىكتى،ادامي اسىل قاسيەتتەردى،دەموكراتيانى جاقتايتىن يگى قاعيداتتارىن حالىققا جان-جاقتى ءتۇسىندىرىپ،ادامزاتتىڭ رۋحاني كەمەلدەنۋىن قاجەت ەتۋدە.بارشا ادامزات ءۇشىن قاتەرلى لاڭكەستىك پەن ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستە ىنتىماق قۇرىپ،كۇش بىرىكتىرۋ–ادامزات الدىنداعى پاراساتتى پارىز.

ا.ءابۋوۆ

مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق

ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى

فيلوس.ع.د.، پروفەسسور

اباي-اقپارات