قازاق قىزىنىڭ بويىنا ءتان تەكتىلىكتى، انا تىلگە دەگەن ادالدىقتى بويتۇمار ەتكەن ءتىل جاناشىرى، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ورازكۇل اسانعازىقىزى ەلدەگى ءبىلىم-عىلىم، وتباسى ماسەلەسى، ۇرپاق تاربيەسى تۋرالى از ايتىپ جۇرگەن جوق. اسىرەسە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ احۋالىنا كەلگەندە وزگەلەردەن قاراعاندا اناعۇرلىم الاڭداپ جۇرەتىن ورازكۇل اپايمەن 22 قىركۇيەك – قازاقستان حالىقتارىنىڭ تىلدەر مەرەكەسىنە وراي سۇحباتتاسىپ قايتقان ەدىك.
– ورازكۇل اسانعازىقىزى، ءسىزدى حالىق انا ءتىلىمىزدىڭ جاناشىرى رەتىندە جاقسى بىلەدى. بۇگىندە ەلورداداعى بۇرىن ءبىر تىلدە بولعان كوشە، مەكەمە، اۆتوبۋس ايالدامالارىنىڭ اتاۋلارى ەكى تىلگە كوشىپ جاتىر. باس قالامىزداعى تۋعان ءتىلىمىزدىڭ جاندانۋىنا ءبىر كىسىدەي ۇلەس قوسقان ءسىزدىڭ وسىعان الىپ-قوسارىڭىز بار ما؟
– استانا قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىندا جۇرگەن كەزدە قولداعى بار ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ تولىق مۇمكىندىگىن پايدالاندىق. قازىر ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرە الماي ءجۇرمىز. كونستيتۋتسيامىزدا «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ تۇر. سوندىقتان قازاق بولىپ تۋعان ءار ازامات ءوز ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ەكەندىگىنە ماقتانىپ، سول تىلدە سويلەۋ كەرەك. زاڭىمىزدا دا، باعدارلامالاردا دا «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي جازىلعان. ماسەلەن، استانا حالقىنىڭ 72 پايىزى قازاقتار. وعان تۇركى تىلدەس حالىقتار مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن سلاۆيانداردى قوسىڭىز. «قۋانا بىلگەنگە قۇت قونار، باعالاي بىلگەنگە باق قونار» دەپ قازاق ايتپاقشى، ون ادامنىڭ 7-8-ءى جۇرگەن-تۇرعان جەرىندە ءوز ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دارەجەسىندە كوتەرەتىن بولسا، وندا بىزگە ودان ارتىق ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق. ءبىز باستاعى باقتى باعالاي الماي ءجۇرمىز. كەزىندە تاكسي مەن اۆتوبۋس، جالپى جۇرگىزۋشىلەر: «ەكى تىلدە جازىلعان كەزدە ارىپتەر مايدا بولىپ كەتەدى، الىستان وقىلۋى قيىندايدى. ءارىپ بىرەۋ، سوندىقتان كوشەنىڭ اتىن ءبىر تىلدە جازايىق» دەپ ءوتىنىش جاساعان. ونىڭ ۇستىنە قالا حالقىمەن وتكىزگەن جينالىستاردا دا «قاجەتتىلىكتىڭ ءبىر تەتىگى بولسىن. بالەنباي جىل قازاق ءتىلىن وقىپ جاتقانىمىزدىڭ ناتيجەسىن كورسەتەيىك» دەپ ۇسىنىس تاستاعان سوڭ استاناداعى كوشە مەن ايالداما اتاۋلارىن مەملەكەتتىك تىلدە عانا جازدىق.
– باسپاسوزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىڭىزدا ەگەمەن ەل اتانعالى ءبىر عانا زاڭ جوباسى قازاق تىلىندە قابىلدانعاندىعىن تىلگە تيەك ەتىپسىز. ەندىگى جەردە قازاق تىلىندە زاڭ قابىلداۋ جاعى قالاي رەتتەلەر ەكەن؟
– قازاق تىلىندەگى زاڭداردىڭ كەمشىلىگى جونىندە سەسسيانى جاباتىن كەزدە ءماجىلىس توراعاسى وتە قاتتى ايتتى. ءبىزدىڭ دەپۋتاتتاردىڭ جىل بويى ايتقانىن قورىتىندىلاپ تۇسىنەتىن ادامعا تۇسىنىكتى تىلمەن جەتكىزدى. ءتىپتى، ۇلىتاۋداعى سۇحباتىندا دا ەلباسىنىڭ ءوزى بۇل ماسەلەنى قايتا كوتەردى. ء«وز ۇيىندە سىزۋ سىزباعان ادام كىسىنىڭ ۇيىندە ويۋ ويمايدى» دەگەندەي، مينيسترلىكتەر مەن اگەنتتىكتەردەن كەلەتىن قۇجاتتاردىڭ قازاق تىلىندە قاتە بولىپ كەلەتىنى وسىدان. ويتكەنى، ولار ءوزىنىڭ مينيسترلىگىندە قازاق تىلىندە جازبايدى، سويلەمەيدى. پارلامەنتكە كەلىپ سويلەيمىن دەيدى دە ءسوزى قاتە شىعادى، جازىپ اكەلگەنى ەكىلىك العان وقۋشىنىڭ داپتەرى سەكىلدى قىزىلعا بويالادى. سوندىقتان قازاق ءتىلى الدىمەن ولاردىڭ مەكەمەلەرىندە ەنگىزىلۋى كەرەك. مەنىڭشە، مينيسترلىكتەردە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋدىڭ ەڭ توتە جولى – قازاقشا قۇجات جازىپ اكەلگەن قىزمەتكەردەن ورىسشا جازۋدى تالاپ ەتپەۋگە ءتيىس. ماسەلەن، قۇجاتى مەملەكەتتىك تىلدە دايىندالسا، قىزمەتكەر ونى ورىس تىلىنە ءوزى اۋدارادى. ال، كەرىسىنشە ورىس تىلىندە بولسا، قازاقشاعا اۋدارماشى ءتارجىمالايدى. قازىر كەز كەلگەن مەكەمەدە 90 پايىز قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى جۇمىس جاسايدى. ىلەسپە اۋدارماشى ارقىلى سويلەي الاتىندار. ولاردىڭ دەنى قازاق تىلىندە جازا الادى. ولار ءوز تىلىندە جازاتىن بولسا، سوندا زاڭىمىز دا قازاق تىلىندە ساۋاتتى بولاتىن ەدى. «كەلگەن زاڭداردا قاتە جىبەرىلەتىن بولسا ول قىزمەتكەرگە شارا قولدانىلادى» دەگەن زاڭ قابىلداندى. زاڭ كۇشىنە ەندى، ەندىگى جەردە اياقتارىن تارتاتىن شىعار.
– مەملەكەتتىك قىزمەتكە ۇمىتكەرلەر قىزمەتكە تۇرۋ ءۇشىن 4-5 جىلدان بەرى تەست تاپسىرىپ ءجۇر. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيىن باعالاۋدىڭ جالپىعا ورتاق وتاندىق جۇيەسى بولىپ سانالاتىن «قازتەست» ءوز مىندەتىن قانشالىقتى ورىنداۋدا؟
– «قازتەست» و باستا دۇرىس سارالانباي جاسالعان باعدارلاما. بىرىزدىلىك جوق. بالاباقشادان باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرگە دەيىن «مىناۋ وسىنشا ءسوز ءبىلۋ كەرەك» دەگەن تالاپ قويىلماعان. الدىمەن وسىنى انىقتاپ الۋ كەرەك ەدى. ماسەلەن، بالاباقشاداعى بالالار 200 ءسوز ءبىلۋ كەرەك، باستاۋىش سىنىپ وسىنشا ءسوز. بالاباقشانى بىتىرگەن بالا قازاقتىڭ 200 ءسوزىن كۇندەلىكتى ومىردە قولدانا الاتىنداي دارەجەگە جەتكەن سوڭ ارنايى سەرتيفيكات تاپسىرۋ قاجەت. «قازتەست» ءارىپتى باسۋ عانا ەمەس، ەسسە جازۋ، ىسقاعاز دايىنداۋ سەكىلدى تاپسىرمامەن تولىعۋى ءتيىس ەدى. قىزمەتكەر «قازتەستتەن» وتكەنىمەن قىزمەتكە كەلگەندە قازاق تىلىندە جازا المايدى. از بىلسە دە كۇندەلىكتى لەزدەمە جۇرگىزگەندە، شاقىرۋ نەمەسە تەلەفون حات جىبەرگەن كەزدە قازاقشا جازسا داعدىعا اينالدىرار ەدى. ال قازىر كۇنىنە ون قاعاز جازاتىن بولسا ولار سونىڭ بىرەۋىن دە قازاقشا جازبايدى. بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. بىراق، دايىن تۇرعان ورىس تىلىنە اۋىسىپ كەتە بەرەدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك مەكەمەدە «قازتەستتى» تاپسىرىپ كەلگەندەردىڭ ناقتى ەسەبى ساقتالۋى قاجەت. ءجۇز قىزمەتكەردىڭ 25-ىنە تازا مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋىنە جاعداي جاساۋ كەرەك. ول ءۇشىن قازاق تىلىندە قۇجات ازىرلەيتىن قىزمەتكەردەن ورىسشا جازۋىن تالاپ ەتپەۋگە ءتيىسپىز. ونىڭ قازاقشا جازعان قۇجاتىن كەرەك ادام ءوزى اۋدارىپ السىن. بۇگىن ورىس تىلىندە قۇجات دايىنداعان قىزمەتكەردەن قازاق ءتىلىن مىندەتتەمەيدى. ال قازاق تىلىندە دايىنداعان ادامعا ورىسشاسىن ءوزى جازىپ كەلۋدى جۇكتەيدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەپ جۇرگەن جاستار: «قازاقشا جازسام دەپارتامەنت باستىعى نەمەسە ۆيتسە-مينيستر قازاقشا بىلمەيدى، ورىسشا جازعانىمدى قالايدى. ەكى تىلدە جازىپ جۇرگەنشە، ورىسشا جازعانىم جەڭىل»، – دەيدى. بۇرىن ءاربىر مينيسترلىكتەگى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ دەپارتامەنتىنىڭ ءىسى شاش ەتەكتەن بولاتىن. قازىر جۇمىستىڭ بارلىعىن اۋدارماشىعا يتەرىپ تاستادى.
– جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ء«وزىنىڭ انا ءتىلىن بىلمەگەن، سىيلاماعان ادامدى تولىققاندى مادەنيەتتى دەپ ساناۋعا بولمايدى»، – دەيدى. سوندا ءبىزدىڭ تۋعان ءتىلىن بىلمەيتىن، ءبىراۋىز سويلەي المايتىن بۇگىنگى باسشىلارىمىزدى قاي توپقا جاتقىزا الامىز؟
– اۋەزوۆ سەكىلدى الەمنىڭ نەبىر مىقتىلارىنىڭ ءتىل تۋرالى قاناتتى سوزدەرى بار. اتا-بابالارىمىز «جەتى ۇلتتىڭ ءتىلىن ءبىل، بىراق ەڭ باستى ءتىل – قازاق ءتىلى» دەگەن. ءار قازاق جاتسا-تۇرسا ءوز بالاسىنىڭ الدىنا وسىنى ماقسات ەتىپ قويسىن. ال ەندى مەن مينيسترلەرگە، ارىپتەستەرىمە نە ايتا الامىن؟ مۇمكىن ولار اۋەزوۆتى وقىماعان شىعار. مەنىڭشە، ءوزىن-ءوزى سىيلاعان ادام ءوزىنىڭ سول ۇلتتىڭ وكىلى ەكەنىن ماقتانىش ەتىپ، سول ەلدىڭ تىلىندە سويلەۋ كەرەك. وزگە ءتىلدى بىلگەنىن مىندەت قىلماي، كەرىسىنشە، انا ءتىلىن ازامات رەتىندە ەركىن مەڭگەرۋدى ماقسات ەتىپ قويۋ كەرەك. رەسەيدىڭ دۋماسىنا دەپۋتات سايلايتىن كەزدە ءبىزدىڭ الاش ارىستارى «جاقسى ادامداردى سايلاۋ كەرەكپىز» دەيدى. جاقسى ادام بولۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋ شارت ەمەس، ال دەپۋتات بولۋ ءۇشىن جاقسى ادام بولۋ كەرەك. ال جاقسى ادام دەگەن ءوز ەلىنىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، تاريحىن، ءتۇبىن بىلەتىن تەكتى ادام بولۋى ءتيىس. سوندىقتان قۇداي جازىپ، باقتارىن اشىپ دەپۋتات، مينيستر بولعاننان كەيىن تۋعان تىلىندە سويلەسە قانەكەي؟ ادام رەتىندە، قاتار قۇربى رەتىندە بارلىعىنىڭ الدىنان ءوتتىم. ايتپاعان ادامىم قالعان جوق.
– مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ساكەن سەيفۋللين «كەڭسە ءتىلى قازاقشا بولماي، ءىس وڭبايدى» دەگەن ەكەن. مەديتسينالىق مەكەمەلەردەگى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. اۋرۋحانالاردىڭ ءتىلىن «ەمدەيتىن» ۋاقىت كەلگەن جوق پا؟
– تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىندا جۇرگەندە اۋرۋحانالارمەن كۇندەلىكتى جۇمىس ىستەپ، قازاق تىلىنە ءبىرشاما بەت بۇرعىزعان ەدىك. دارىگەرلەردىڭ 90 پايىزى قازاقتار. استاناداعى دارىگەرلەردىڭ كوپشىلىگى اۋىلدان كەلگەن قازاقتار. مەديتسينالىق اكادەميالاردا قازاق ءتىلى وتە جاقسى وقىتىلادى. قازاقشا بىلمەيتىندەردىڭ قاسىندا اۋدارماشى وتىرسىن. ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ناۋقاس ەشقانداي ءجابىر كورمەۋى ءتيىس. «دارىگەر دارىمەن ەمەس، سوزىمەن ەمدەۋ كەرەك» دەيدى عوي. سوندىقتان كەز كەلگەن دارىگەرگە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ مىندەتتەلۋى قاجەت. وسىنى ناۋقاستاردىڭ ءوزى تالاپ ەتسىن. كونستيتۋتسيادا، ءتىل تۋرالى زاڭدا دا بار قىزمەتكەر قازاقشا سويلەسپەي جاتسا، قاجەتتى قۇجاتتى قازاقشا بەرمەسە، پروكۋراتۋراعا ارىز جازسىن. مىسالى، قۇقىعىمىز بۇزىلسا، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە دەيىن جەتىپ بارامىز، ال قازاققا قازاقشا سويلەمەسە، ياكي قازاقشا جازباسا، مۇنى ايتپايمىز. ورىس تىلىندە عانا قۇجات بەرسە، «زاڭنىڭ 19-21-بابىن بۇزىپ وتىر، مەنىڭ مورالدىق قۇقىعىمدى بۇزدى» دەپ جازساڭ، اقشا تاباسىڭ، ەڭ باستىسى مەملەكەتتىك ءتىلىڭدى قولدانىسقا ەنگىزە الاسىڭ. بۇل قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا دا بايلانىستى. قازاق تىلىندە قۇقىق قورعاۋ ورگانىنا ءجابىر كورگەنىن نەمەسە ءوزىنىڭ كىناسىز ەكەنىن قازاق تىلىندە ايتا الماي وتىرعاندار بولادى. قۇقىق قورعاۋ ورگانىنا قاراستى اكادەميالاردا، ۋنيۆەرسيتەتتەردە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن دامىتاتىن ارنايى ستاندارت جاسالعانى ءجون. كەۋدەسىندە ءسال عانا نامىس بولسا، ءاربىر ادام مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ال «ساقشى» گازەتى ءتىل تۋرالى كۇندە ءبىر ماقالا شىعارىپ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى ناشار نەمەسە جاقسى مەكەمەلەرىن اشىق جازسىن.
– ءىىم-دە، ايماقتاردا وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپ بولاتىن «پاراساتتى پوليتسەي» جىل سايىن بايقاۋى وتەدى. وسى بايقاۋدىڭ ەرەجەسىنە ەنگىزىلمەگەن ەرەكشە يدەياڭىز بار ما؟
– بايقاۋعا بولا عانا قازاقشا جاتتاپ كەلگەن ادامعا ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىلدى كۇن سايىن قولدانىپ، وتباسىلىق تىلگە اينالدىرعاندارعا ماراپات بەرگەن ءجون. سول بايقاۋ ۇيىمداستىرىلاتىن كەزدە قاتىسىپ جاتقان كوماندانىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ وتباسىلىق تىلىنە، بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرگەنىن ءبىلىپ الۋ قاجەت. جارىس كەزىندە ول قىزمەتكەرگە ۇپاي قوسۋ كەرەك. جىلىنا ءبىر بايقاۋ وتكىزىپ قويا سالماي، اي سايىن ۇيىمداستىرسا، نۇر ۇستىنە نۇر. مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتايتىن كۇندەلىكتى ءىس-شارا ءوتىپ تۇرۋى كەرەك. قازاق ءتىلىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنىپ العانداردى ناسيحاتتاۋ قاجەت.
– تەگىن قازاق ءتىلى كۋرستارىنان گورى اقىلى اعىلشىن، ورىس ءتىلى كۋرستارىنا بارعىسى كەلەتىندەردىڭ قاتارى جەتەرلىك…
– ويتكەنى، قازىر ورىس نەمەسە اعىلشىن تىلىندە ىستەيتىن فيرمالاردىڭ جالاقىلارى جاقسى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ورىس ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسى قازاق تىلىنە قاراعاندا كوبىرەك.
– دەمالىستا جۇرتپەن جۇزدەسىپ، ايماقتاعى حالىقتىڭ حال-جاعدايىن ءبىلىپ قايتتىڭىز. سايلاۋشىلارىڭىز ۇكىمەتكە جەتكىزە الماي وتىرعان سان ساۋالدارىن ءوزىڭىز ارقىلى جەتكىزگەن بولار.
– بۇل جولى الماتى وبلىسىنىڭ بىرنەشە اۋدانىنا بارىپ قايتتىم. سونىڭ ىشىندە، پانفيلوۆ، شونجى مەن ىلە اۋداندارىنىڭ حالقىمەن كەزدەستىم. حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيى، تۇرمىس-تىرشىلىگى جاقسى. ويتكەنى، قازىر جۇرتتىڭ بارلىعى ەككەن ەگىندەرىن جيناپ، مارە-سارە بولىپ جاتقان ۋاقىت. ارينە، ولار ءبىزدى كورگەننەن كەيىن مىندەتتى تۇردە ساۋالدارىن قويادى. نەگىزگى ساۋال ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىن قىسقارتۋ بولدى. سونداي-اق، «ديپلوممەن اۋىلعا» باعدارلاماسىنىڭ كوپ پايداسى تيگەنىن، دەگەنمەن بولىنگەن قاراجات اۋىلعا بارعان جاس مامانداردىڭ ءۇي الۋىنا جەتپەي جاتقانىن ءسوز قىلدى. سەبەبى، قازىر اۋىلدىق جەرلەردە ءۇيدىڭ قۇنى كوتەرىلىپ جاتىر ەكەن. ودان كەيىن ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كوتەرىلۋى، اۋداندى گازداندىرۋ، اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جايلى دا جۇرتشىلىق جان-جاقتى بىلگىسى كەلەدى. ال، قورعاستاعى مەكتەپتە وتكەن كەزدەسۋدە كوپتەگەن مۇعالىمدەر مەن اتا-انالار ۇبت-عا بايلانىستى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. «ۇبت وقۋشىنىڭ ءبىلىمىن تولىق كورسەتپەيدى، بالانىڭ مۇمكىنشىلىگىن تولىق اشپايدى. ونىڭ ورنىنا شىعارما، ەسسە جازدىرىپ، اۋىزەكى تىلدە ايتىپ جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرسەك» دەيدى ولار. كەز كەلگەن اۋديتورياعا بارسام بولدى، مەنى كورگەن كەزدە حالىقتىڭ كوتەرەتىن ەكى ماسەلەسى بار. بىرەۋى – وتباسىنىڭ بەرىكتىگى، ەكىنشىسى – مەملەكەتتىك ءتىل. بۇرىن باق بەتىندە شونجى اۋدانىنىڭ ءتىلى تۋرالى ءبىراز سىني پىكىرلەر ايتىلعان بولاتىن. بىراق باس سۇققان كەز كەلگەن مەكەمەدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى وتە جوعارى. اۋدان ازاماتتارى قازاقشا سويلەپ تۇرعاندا ولاردىڭ قانداي ۇلت ەكەنىن ايىرا المايسىڭ. مەنى كورگەن سوڭ با، ىلە اۋدانىندا بولعان كەزدە دە وزگە ەتنوستىڭ وكىلدەرى قازاق تىلىندە عانا سويلەدى.
– بۇگىنگى بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالالاردىڭ قاتىگەز بولۋى نەمەسە ءسال عانا قيىنشىلىققا توزە الماۋى ءجيى ورىن الادى. بۇل ۇيدەگى اتا-انانىڭ كىناسى مە، الدە مەكتەپتەگى تاربيەنىڭ ازدىعى ما؟
– ونىڭ بارلىعى كوگىلدىر ەكراننىڭ كەرى اسەرى. بالالار قازىر كىتاپ وقىمايدى، ەسەسىنە نەبىر سۇمدىق فيلمدەردى كورەدى. سوسىن كينو كەيىپكەرلەرىنە ەلىكتەيدى. ال كەشە عانا سىنىپتاسىن ولتىرگەن بالانىڭ اكەسى تاستاپ كەتكەن. ول ومىرگە اشۋلى، بالا بولسا دا كوكىرەگىندە شەر قالادى. سول ءۇشىن اجىراساتىن اتا-انا وزىنەن بۇرىن بالانىڭ بولاشاعىن ويلاۋى كەرەك. استانانىڭ وزىندە عانا مىڭداعان اكە اللا بەرگەن بالاسىنا اليمەنت تولەمەي قاشىپ ءجۇر. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەمەكشى، قاتىگەزدىك بالادان ەمەس، اتا-انادان باستالادى. مەنىڭشە، بالانىڭ قاتىگەز بولۋىنا مەكتەپ ەمەس، وتباسى كىنالى. بالانىڭ قالىپتاسۋى انا قۇرساعىندا قالىپتاسادى. وسىنى بىلگەن اجەلەرىمىز كەزىندە كەلىنى جۇكتى بولعان كەزدە قۇرساقشاشۋ بەرگەن. ول كەلىننىڭ جەرىك اسىن قاندىرايىق، كوڭىلىن كوتەرەيىك دەگەن ۇعىمنان تۋعان. قازىر كەلىنگە قاراپ جاتقان ەنە دە، قوعام دا جوق. مەنىڭ ويىمشا، ەلىمىزدە وسى ءداستۇرلى اجەلەر ينستيتۋتىن جاڭعىرتۋ قاجەت. ءاربىر حالىق ءوز داستۇرىنە سۇيەنىپ، ونى بۇگىنگى وزىق جاڭالىقتارمەن ءساتتى ساباقتاستىرسا، قوعامنىڭ رۋحاني الەۋەتى دە، مادەنيەتى دە ورىستەمەك.
– ۇستاز دەگەن ارداقتى ەسىمدى ەلەڭ قىلمايتىن وقۋشىلار كوبەيدى. وقۋ جىلى باستالماي جاتىپ مۇعالىمنىڭ ار-نامىسىنا تيەتىن بەينەجازبالار تاراپ كەتتى. ۇستاز بەدەلىن قالاي كوتەرە الامىز؟
– ۇستاز بەدەلىن كوتەرمەي، ۇرپاق تاربيەلەۋ مۇمكىن ەمەس. ۇستاز بەدەلىن اتا-انا كوتەرۋ كەرەك. «سۇيەگىڭ مەنىكى، ەتى سەنىكى» دەپ اتا-اجەلەرىمىز ايتىپ وتىراتىن. ال قازىر «بالالاردىڭ قۇقىعى» دەيمىز دە، مەكتەپتىڭ ىشكى جۇمىسىنا اتا-انالار قاتتى ارالاسىپ كەتكەن. دۇرىس ەمەس، ۇيىڭدە بالاڭدى تاربيەلەپ، وقىتىپ ال. ال مەكتەپتى سىيلاۋ كەرەك. مۇعالىم تۋرالى بالاڭنىڭ كوزىنشە جامان اڭگىمە ايتۋعا بولمايدى. كەلىسپەي قالعان جاعدايدا جەكە وتىرىپ سويلەس. ودان كەيىن بيلىكتەگىلەر مەكتەپ مۇعالىمىن قايدا بولسا سوندا جۇمسايدى. ۇستاز بەدەلىن قوعام، بيلىك، اتا-انا باعالاماسا، بالا بيىككە كوتەرەدى دەۋ ارتىق.
– وتاندىق باق-قا قانداي سيپاتتاما بەرە الاسىز؟
– تەلەارنالاردىڭ بارلىعىن «شالقار» مەن «قازاق» راديولارىنان ۇلگى الۋعا شاقىرامىن. ءار قازاقتىڭ بويىنا ۇلتتىق رۋحتى ءسىڭىرتۋ ءۇشىن الىسقا بارماي-اق قوس راديونىڭ رەپەرتۋارىن تىڭداساڭ جەتىپ جاتىر. «بەشبارماق» دەگەن شوۋ اشتى. نە دەگەن سۇمدىق؟ «بەشبارماق» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى جوق. بارماق بەسەۋ ەمەس، بىرەۋ عانا. كەزىندە كورشىلەر بۇل ءسوزدى «بەس ساۋساقپەن جەيسىڭدەر» دەپ ءبىزدى مازاقتاپ شىعارعان. ال ونى ءبىز كەلىپ بۇكىل رەسپۋبليكاعا، تاۋەلسىزدىكتىڭ وسىنداي جىلىندا شىعارىپ جاتىر. بۇعان ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا بولماي وتىر. كەيدە اللا بەرگەن دارىنمەن تانىمال بولعان ازاماتتار وسى تۋرالى ايتقان قانىش ساتپاەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، فاريزا وڭعارسىنوۆا، قونىسباي ەسكەندىرلەردىڭ پىكىرلەرىن وقىماعانىنا قينالاسىڭ. مىسالى، رەسەي جۋرناليستەرى ورىس تىلىندە جوق وسىنداي سوزدەردى قولدانعانى ءۇشىن شارا قولداناتىن زاڭ قابىلدادى. ال بىزدە قازاقتىڭ بەتكە ۇستار قىزدارى «تويbeststar» سەكىلدى باعدارلاما جۇرگىزىپ ءجۇر. تەلەارناعا قاراۋعا جۇرەكسىنەتىن كۇنگە جەتىپ وتىرمىز.
– ارىپتەستەرىڭىزدىڭ اراسىندا قازاقشا كونتسەرتتەردەن، ايتىستاردان ءوزىڭىزدى ءجيى كورىپ قالامىز. مۇنداي جيىندارعا جۇرەك قالاۋىڭىزبەن باراسىز با، الدە قىزمەتتىك دارەجەڭىز سەبەپكەر بولا ما؟
– دەپۋتات بولماي تۇرعاندا-اق ورازكۇل وسىنداي ورتادان ءوز جۇرەك قالاۋىمەن تابىلاتىن. ءبىز ازاتتىقتى اڭساپ وستىك. كەزىندە ءوزىم دە بىرنەشە كونتسەرت ۇيىمداستىرعانمىن. سول كەزدەرى كونتسەرتتىڭ باعدارلاماسىنا 20 ءنومىردىڭ ىشىنە ءبىر ءنومىر دومبىرانى قوسا الماي جىلاعان كەزدەرىمىز كوپ ەدى. دومبىرانى ساحناعا شىعارا الماي شىرىلداعان كەزىمىز بولعان. ايتىس ونەرىن ساحنادان الاستاتىپ تاستاعان. قازىر اللا تاعالا قازاقتىڭ ماڭدايىنا نەبىر تالانتتى ۇل-قىزداردى بەرگەن. ەندى ايتىس ونەرى قايتا ورالعان كەزدە قالاي ۇيدە وتىرا الامىن؟ ويتكەنى، ءوزىم دە، وتباسىم دا ۋاقىت بولسا كونتسەرتتەن، تەاتر قويىلىمدارىنان، ايتىستاردان قالمايمىز. قۇداي قازاقتىڭ قۋانىشىنان قالدىرماسىن!

سۇحباتتاسقان جادىرا ءمۇسىلىم

BAQ.KZ