«يت ۇرسە قۇت، ۇلىسا جۇت»

حالىق ماقالى

تايماس جاقىندا تاعى تۋدى، جاڭىلماسام بۇل ونىڭ 38-ءشى كۇشىگى. جۇدىرىقتاي دەنەسىمەن وسىنشا كوپ كۇشىكتەگەنىنە قايران قالام. مەن وعان تاماق بەرگەن سايىن: «تايماس، سەن جامان كۇشىك بولما، جاقسى تايماس بول، ساعان ءۇرىپ جۇرگەن جاراسادى، مىنا تابانىمىزدىڭ استىنداعى تۇراقتى سەن قىراعى كۇزەت!»، - دەيمىن. بۇل سوزدەردى ول تۇسىنەتىن شىعار، ويتكەنى مەن ونىڭ الدىندا وسى تىركەستى كوپ جىلدان بەرى بۇزباي قايتالاۋمەن كەلەم، نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، تايماستى كورسەم بولدى وسى سوزدەر تىلىمە ورالا كەتەدى...

كوك قاعازدىڭ كۇشىمەن استانانىڭ ىرگەسىندەگى قوياندى اۋىلىندا ۇلتاراقتاي جەردىڭ يەسى اتانىپ، سول جەرگە ءۇي تۇرعىزباق بوپ تىربىنىپ جاتقان العاشقى كۇنى وسى كاندەك كۇشىك شاۋىلدەپ اۋلاعا ءوزى كەلدى. «اۋلا» دەپپىن عوي، ول كەزدە قايداعى اۋلا! تەك ۇزاق جوسپارداعى ۇلكەن ءۇيدىڭ باسسۇعارلىق ءبىر بۇرىشى دايىن بولعانشا پانالاي تۇرۋعا كيىز ءۇي تىگىپ قويعانمىن. مەنىڭ «اۋلا» دەپ وتىرعانىم سول كيىز ءۇيدىڭ اينالاسى بولاتىن.

يت كەلگەن سول كۇنى ءبىز تۋىس-تۋعان دوس-جارانمەن اسارلاتىپ، اقىلاتىپ ءجۇرىپ ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن باستاپ قۇيىپ جاتقانبىز. كۇشىكتىڭ ماعان ۇناعانى ونىڭ شاۋىلدەگەن داۋسى ەدى... العاشقى ىشكەن جۋىندىدان كەيىن-اق ول مۇندا ءوزىن ەركىن سەزىندى. ارى بەرى جورتا جۇگىرىپ، كيىز ءۇيدى ءبىر-ەكى اينالىپ شىقتى دا، ىرگەگە تۇرا قالىپ ۇرە باستادى، سودان ۇلكەن جولداعى قايشىلاسىپ ءوتىپ جاتقان كولىكتەردىڭ دوڭگەلەگىنە جارماسا قۋالاپ، اۋدەم جەرگە بارىپ قايتا كەلدى.

– قانشىق ەكەن، قۋىپ جىبەرەيىك، – دەدى قۇرلىسشى جىتتەردىڭ بىرەۋى.

– قازاق كاندەك ءيتتى اسىرامايدى، ءوزىنىڭ جارىماعان ءتۇرىن قاراشى! مۇنى قايتپەكسىڭ؟ – دەدى تاعى بىرەۋى.

– جوق، بۇل ءۇردى، جۇمىستى باستاعان كۇنى كەلدى عوي، ەرتەڭ قۇماي تازى كەلگەنشە وسى كاندەك جۇرە تۇرسىن، – دەدىم مەن قالجىڭداپ.

يا، مەن كوشىپ جۇرگەلى قاي زامان، وردا بۇزار شاقتان اسقانشا تابان تىرەر تياناعىم بولمادى. ەندى مىنە، قۇداي قالاسا وسىندا تۇراقتايمىن، بۇل مەنىڭ العاشقى جەكە باسپانام بولماق. مەن وسى جەردىڭ يەسىمىن! مۇندا مەنىڭ ءۇيىم بولادى! قاراشى، انە، ەسىك الدىمدا ءيتىم ءۇرىپ ءجۇر، ول دا ءوز پاناسىن تاپقانداي.

– كاھ، كاھ، كاھ... كەلە عوي كۇشىگىم! كەل! مەن سەنى بۇدان بىلاي تايماس دەپ شاقىرام. دەنەڭ كىشكەنتاي ەكەن، بىراق سەن مەن ءۇشىن ۇلكەنسىڭ. سەن ءۇردىڭ، ۇرە بەر، تايماس! ءۇنىڭدى شىعارىپ ءۇرىپ جۇرگەنىڭ سەنىڭ بار ەكەنىڭنەن دەرەك بەرەدى، ءبىر جاعىنان سەن ەندى وسى اۋلانى كۇزەتەسىڭ!...

سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي ون جىل ءوتتى. توقىمداي اۋلا تايماستىڭ الەمىنە اينالدى، ول وسىندا ءالى ءجۇر. ەشكىمدى قاۋىپ جارالاپ جامان اتقا قالعان جوق، بىراق تىنباي ۇرەدى. تايماس سول اششى شاۋىلىمەن–اق بۇكىل اۋىلعا تانىمال بولدى. اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارى ونىڭ كۇشىگىن الۋ ءۇشىن ءاردايىم ۇيگە قاراي ەنتەلەيدى. كەيبىرى ايقايلاپ ازىلدەپ وتەدى، ولار مەنىمەن جاقىن ارالاساتىن قوياندىلىقتاردىڭ بالالارى بولسا كەرەك. «سەن جامان كۇشىك تاپپا، جاقسى تايماس تاپ، كۇشىكتەرىڭ قايدا سەنىڭ؟ سەن ولاردى قىراعى كۇزەتپەسەڭ الىپ كەتەمىز» دەيدى... مۇناي كەزدە مەن ۇيدە وتىرىپ مىرس ەتەم، ال تايماس سىرتتا اششى داۋسىمەن ءشاۋ ەتە قالادى.

تايماس ءار ءتورت-بەس اي سايىن ىلىعادى، ءار جولى كەم دەگەندە ءبىر كۇشىك، كەيدە ءتىپتى بەس-التى كۇشىكتەن شۇبىرتادى. ول ىلىققاندا بۇكىل قوياندىنىڭ يتتەرى ءبىزدىڭ اۋلاعا جينالادى. سول كەزدە توبەتتىڭ نەشە ءتۇرىن كورەسىز، بىزگە ەلەۋسىز بولعانىمەن وزىنشە ءبىر ورتا پايدا بولادى مۇندا، يتتەردىڭ ءبارى ۇرپاق ءۇشىن ءوز مۇمكىندىگىن جىبەرمەۋگە تالپىنىپ جاتادى... ءبىر-بىرىمەن سويلەسكەن سىڭايلى ىرىلداسادى، تالاسادى، قىڭسىلايدى.

بۇرىنعىداي ەمەس قازىر تايماستا اكىمدىك تاراپتان بەرىلگەن بولات تاڭبالى قۇجات بار، دەمەك ونىڭ مۇنداعى جۇرىستەرى زاڭدى. ول سونى بىلگەندەي كەيدە اۋىلدىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى جاعىنا قىدىرىپ كەتەتىندى شىعاردى، دەسەدە العاشقى ادەتىنەن ەش جاڭىلعان جوق، ول توقتاۋسىز ءۇرىپ شاۋىپ جۇرەدى... مەنى ەركەلەپ قارسى الادى، ءۇرىپ شىعارىپ سالادى، مەندە بازاردان يتىمە جىلى جۇمساق بىردەمەلەر الا كەلەم. بۇل سالت ەكەۋارا بۇلجىماس ۋادەگە اينالعانداي. وعان ۇنەمى ءوز قولىممەن تاماق بەرەم، كەيدە تاماعىن جەپ تاۋىسقانشا قاراپ تۇرام، قاراپ تۇرىپ ويعا كەتەم...

بالا كۇنىمدە ءبىزدىڭ ۇيدە وسى قاندەنمەن اتتاس تايماس دەيتىن ءبىر كارى توبەت بولعان. ونىڭ ۇلكەندىگى سونشالىق، جونى 5-6 جاستاعى مەنىڭ بويىمنان اسىپ تۇراتىن، تايىنشاداي ءداۋ ەدى. ءتۇرى تىم سۇستى، اشۋلى بولعاندىقتان ودان ادام تۇگىلى ماڭايداعى ماقۇلىقتار دا ۇركە قاشاتىن. كورەر كوزگە قانىشەردەي تايماس بىلايشا وتە مومىن، قويداندا جۋاس بولىپ قالعان. بالامىن عوي، مەن ونىڭ قۇلاعىنان سۇيرەلەپ، باۋرىنان تەكپىلەپ جاتسام دا ول ماعان ەش قارسىلىق كورسەتپەيتىن، كوزىن اشىپ-جۇمىپ ءمۇلايىمسىپ جاتا بەرەتىن. سەنەسىز بە؟ بايعۇستىڭ داۋسى جوق ەدى، «مىلقاۋ» بولاتىن. ەس بىلگەلى مەن ونىڭ ەڭ بولماعاندا ءبىر رەت ۇرگەن ءۇنىن ەستىمەپپىن. ايتسەدە، قىزىق! ءسال بۇرىندار بايلاۋدا تۇرعاندا، تايماس كەيدە وزىنشە ۇرگەن كەيىپ تانىتادى، اۋزىن اشىپ-جاۋىپ، كادىمگىدەي الاسۇرىپ، تىپىرلاپ جەردىڭ شاڭىن شىعارادى، بىراق قانشا بۇلقىنسا دا ودان ء«ۇپ» ەتكەن ءۇن ەستي المايسىز، ويتكەنى ول ءتىلسىز عوي. تەك ىشقىنعان دەمى مەن ەسىكتەي كەۋدەسىنەن شىققان كۇشتى تىنىسى ونىڭ ءۇرىپ جاتقانىنان دەرەك بەرىپ تۇراتىن. بارا-بارا ءبارى ءوشتى، ءبىز الىپ ءيتتىڭ تەك ءتىرى جاتقان دەنەسىن عانا كورەتىن بولدىق...

تايماستى كوزىن اشپاي تۇرىپ ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر تۋىسىمىز اكەلىپ تاستاپتى. ءبىتىمى تايداي تايسالماس كەيپىن بايقاعان اكەم وعان «تايماس» دەپ ات قويىپتى ءارى كۇندىز-ءتۇنى شىنجىرلاپ ۇستاپ، ءوز قولىمەن تاماقتاندىرىپ ءجۇرىپتى. ايتپاقشى، كۇشىك كەزىندە ول كادىمگى يتتەردەي ۇرگەن ەكەن، ەسەيە كەلە ارسىلداعاندا داۋسى جەر جارارداي بولىپتى. ول كەز مادەني سوققىدان ەسەڭگىرەگەن ەلگە ىشكى ولكەلەردەن(ىشكى قىتاي) ساتىمساق-كەلىمسەكتەردىڭ العاش كەلە باستاعان شاعى ەكەن. اۋىلدىڭ بەرەكەسى كەتىپ، ۇرلىق-قارلىق جيىلەپتى. ءدال سول تىنىشسىز ورتاعا قاس قىلعانداي ءبىزدىڭ تايماس تا تەز ءوسىپتى، ەكى ءۇش ايدا ايۋداي اقىرىپ شىعا كەلىپتى.

– مىناۋ ديۋ ما، نە؟ ادامدى كوزىمەن اق جۇتىپ قويارداي، مەن مىنادان قاتتى قورقتىم، – دەپتى تىنىشتىق تەكسەرە كەلگەن ءبىر باسشى.

– قورىقپاڭىز! مەنىڭ جانىمدا تۇرعان ادامدى بۇل قاپپايدى. قازاقتار ءيتتى قۇت سانايدى. بۇل ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كۇزەتشىسى عوي، – دەپ كۇلىپتى اكەم. الگى باسشى دا، ودان كەيىنگى ۇلكەن-كىشى تەكسەرەتىندەر دە، كەلگەن سايىن ۇيگە كەۋدەلەي كىرىپ تايماستى كورگەندە تىكسىنە قالىپ، تايساقتاي قاشاتىن بولىپتى. ءوز مىندەتىن ءمىنسىز وتەپ جۇگەن بۇل يتكە ۇيدەگىلەردىڭ سەنگەنى سونشالىق، ەسىك، تەرەزە، داربازا، قاشانى اشىق تاستاپ كەتە بەرەتىن بولىپتى. ويتكەنى ورىستەن قايتقان سيىر مەن اۋلاداعى تاۋىق قازدى توبەت قوراعا ءوزى قايرىپ كىرگىزەدى ەكەن. الىپ تايماستىڭ ايبارىنان سەسكەنگەن ۇرىلار سودان كەيىن ءۇيدى قويىپ ءبىزدىڭ كوشەنىڭ ماڭايىنا جولامايتىن بولىپتى.

وسىلاي ءوتىپ جاتقان كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە تايماس ءتۇنى بويى ۇلىپتى، ۇلي ۇلي داۋسى قارلىعىپتى، جامان ىرىمعا بالاپ قاسىنا شوشىنا جەتكەن اكەم ونىڭ اۋزىنان قان اعىپ تۇرعانىن باقاپتى. سويتسە ءوزى قاباعان ءارى قاپساعاي يتكە ءتىسىن باسقان الدەبىرەۋلەر وعان اياۋسىز قاستىق سايلاپتى. انىعى، ءبىر كەسەك ەتكە ينە شانشىپ الدىنا تاستاعان كورىنەدى.

ينە جۇتقان يت قاتتى اۋىرىپ ءولىمشى كۇيگە ءتۇسىپتى، ۇيدەگىلەر جالما-جان مال دارىگەرلەرىنە جەتكىزىپتى. توبەتتىڭ كومەيىنە قادالعان «تىكەندى» دارىگەرماماندار ونىڭ القىمىن بورشالاپ ءجۇرىپ ارەڭ دەگەندە الىپ تاستاپتى. يت جاندى دەگەن ءسوز بەكەرگە ايتىلماعان عوي، تايماستىڭ ءوزى قاتەردەن امان قۇتىلىپتى، بىراق سودان باستاپ ول ۇرە المايتىن بولىپ قالىپتى، داۋسىن مۇلدەم جوعالتىپتى. ەڭ عاجابى، ول تىلىمەن بىرگە وزگە قاسيەتتەرىنەن دە بىرتىندەپ ايرىلا باستاپتى...

تايماس كۇنى بويى ءتۇسىن سۋىققا سالىپ اۋلادا جاتادى. تاماقتى بەرسەڭ عانا جەيدى، ايتپەسە ىزدەمەيدى، اپتالاپ اش جاتا بەرەدى، قاشادان سىرتقا اتتاپ شىقپايدى. بۇرىندار ءوزى ءۇيىرىپ، ءوزى ايداپ اكەلەتىن سيىر مەن قاز ۇيرەكتەردە قازىر ونىڭ شارۋاسى جوق، بوتەن بىرەۋ باسىنان تەۋىپ كەتسەدە مىق ەتپەيدى. ەشكىمگە ەركەلەمەيدى، اۋەل دەسەڭىز قاسىنان وتكەن ىلىققان يتتەرگە دە ەرمەيدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، يت - يتتىك قاسيەتىن مۇلدەم جوعالتقان...

يت قورلىقپەن وتكەن ءومىرى-اي دەسەڭشى! دەگەنمەن قانشا ازعىنداپ توزسادا ول ءوزىنىڭ قازاقى ۇعىمداعى «جاقسى يت» ەكەنىن دالەلدەپ كەتتى، ولىگىن كورسەتكەن جوق، ءبىر كەشقۇرىم ءىزىم-عايىم جوعالدى، قايدا، قالاي كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ايتەۋىر ءبىرجولا كوزدەن عايىپ بولدى، ونىڭ سوڭىنان ىزدەۋ سالعان دا جان بولمادى...

ودان بەرى كوپ جىل ءوتتى، تايماسقا تاماق بەرگەندە وسى اڭگىمە اۋىق-اۋىق ەسىمە ءتۇسىپ كەتەدى... «تىلدەسۋ» دەگەن جان يەسى ءۇشىن ۇلكەن باقىت ەكەن عوي، ول ادام تۇگىلى يتكە دە قاجەت بولعانى ما؟ – دەپ باس شايقايمىن. اتتەڭ، تايماس-اي! ۇرە العاندا عوي، شىركىن! انا تايداي دەنەسىمەن، انا ايبىندى بەينەسىمەن ول ءوزى سياقتى ءبىراز ءىرىنى سوڭىنا قالدىرار ەدى... امال نە! قور بولدى! تىلىنە جاسالعان قاستاندىق ونى ىلىككە العىسىز ەتىپ، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتتى!

ءجا، دوستارىم، وسى جەردەن دوعاردىم، ويتكەنى كوڭىلىم بوساپ كەتتى. انە، سىرتتا يت ۇلىپ جاتىر، كىشكەنتاي تايماسقا قاستاندىق جاسالماسا يگى ەدى! ءيتتىڭ ءتىلىن تۇسىنبەسەم دە قاراپ كەلەيىن... 

اسەمعازى قاپانۇلى

Abai.kz