ىلگەرى نومەرلەردە ەۆروپا، ازيا پات­شالارىنىڭ جايىنان ءھام رو­س­سيا­نىڭ ىشكى، تىسقى ىستەرىنىڭ جايى­نان قىسقا-قىسقا سويلەپ، از دا بولسا ماعلۇمات بەرگەننەن كەيىن ەندى قازاق ىستەرى جايىنان سوي­لەمەكپىز. قازاقتىڭ كەمتىگى، كەرەگى كوپ. كەمتىگىن تولتىرىپ، كەرەگىن تابۋعا ىستەگەنى از، ءتىپتى جوق. ءبىزدىڭ كەرەگىمىزدىڭ كوبى بۇرىنعى كۇيىمىزدە بولماعان، وسى كۇنگى جايىمىزعا قاراي كەرەك بولىپ تۇرعان نارسەلەر.

بۇرىن بىزگە عىلىم دا، ونەر دە قاجەت ەمەس ەدى. كەڭ دالادا ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن تۇرىپ، مال باعىپ، بار كەرەگىمىز مالدان تابىلىپ، باسقا نارسەلەردى كەرەك قىلا قويماۋشى ەدىك. زامانىندا سول قالپىمىز جايلى دا، جاقسى دا ەدى. زامان قازىر دە سول قالىپتى بولسا، قازاققا عىلىم، ونەر كەرەك بولماس ەدى. ادام عىلىم مەن ونەر ءۇشىن جاراتىلعان ەمەس، عىلىم مەن ونەر – ادام ءۇشىن شىققان، ادامنىڭ ءوزى تىرشىلىگىنە كەرەك بولعان كەزدە ويلاپ تاپقان نارسەلەر. نە نارسەنى دە بولسا ادام كەرەگى بولسا ىزدەپ جوق­تايدى، قاجەتى جوق نارسەنى كىسى جوقتامايدى. 
…بۇرىنعىداي كەڭ دالانى قازاق جالعىز مەنشىكتەپ وتىرعان جوق، باسقالاردا كەلىپ تىعىلدى. باسقالارمەن ارالاسۋ ەندى كوبەيدى ءھام جىلدان-جىلعا كوبەيىپ با­رادى. ولارمەن ارالاسقان سوڭ ءبىزدىڭ بۇرىن كەرەك قىلماعان نارسەلەرىمىز كە­رەك بولا باستادى ءھام جىلدان-جىلعا كەرەگى كوبىرەك بولا باستادى ءھام جىلدان-جىلعا كەرەگى كوبىرەك بىلىنەر. وزگەلەردەن كەم بولماي، تەڭ بولامىن دەگەن جۇرت قاتارىنان قالماسقا تىرىسادى. تەڭ بولعاندا ادام بولسىن، جۇرت بولسىن، ءبىلىمى، ونەرىمەن تەڭ بو­لادى. قالىسپايمىن دەگەندە وسىلارىمەن قالىسپاسقا تىرىسادى.
تىرشىلىك – باسەكە، جارىس. دۇنيە – بايگە ۇيلەستىرۋشى. وزعانعا قاراي بايگە بەرەدى. جارىستىڭ الدى بوپ كەلگەن بايگەنىڭ الدىن الادى، ورتاسى بوپ كەلگەن ورتاسىن الادى، سوڭىندا قال­عان بايگەدەن ءتىپتى قۇر قالادى. دۇنيەنىڭ ءىسى وسىلاي بولعان سوڭ ادامنان ادام، جۇرتتان جۇرت، ۇلتتان ۇلت وزسام دەيدى. وزعاننىڭ ءىسى قاي ورىندا دا بولسا، ءۇستىن ءتۇسىپ، قالعاننىڭ ءىسىن باسپاقشى. عىلىم، ونەرىمەن اسقاندار ءبىلىمسىز، ونەرسىزدەردى بىلىمىمەن جىعىپ، اياعىنا باسپاقشى. مالىمەن اسقاندار بايلىعىمەن قامىتتاپ جۇمىسىنا جەكپەكشى. ءبىز وزىمىزبەن ءوزىمىز بولىپ، باسىلىپ بارا جاتقانىمىزدى، باتىپ بارا جاتقانىمىزدى بىراق بىلەتىن كورىنەمىز. بىزدە عىلىم جوق، ونەر جوق، كاسىپ جوق. بۇلاردىڭ بۇرىن جوقتىعى كەرەگى بولماعاننان ەدى. ەندى دە كەرەك ەمەس پە؟ بۇلاردى ەندى كەرەك قىلماساق كۇنى بۇرىن ءوزىمىزدى قۇدايعا اتاعان مالداي، باسقالاردىڭ ەسىگىنە ارناپ قويۋ كەرەك.
وقىماعان، ونەرسىز، كاسىپكە ەبى جوق ادام باسقالارعا جالدانعان مالايلىقتان با­سقا نەگە جارايدى؟ وزىندە عىلىم جوق، ونەر جوق، كاسىپ جوق جۇرتتىڭ دا وزگە عىلىمدى، ونەرلى، كاسىپشىل جۇرتقا مالاي­لىققا جالدانعاننان باسقا قولىنان كەلەرى جوق. ونىڭ شەت جاعاسىن بايقاعان ادامدار كو­رىپ تە وتىر. نەگە باسقالاردان قا­زاق ەسىگىنە ءجۇرىپ مالاي بولۋشىلار از، باسقالاردىڭ ەسى­گىن­دە قازاقتان جالشىلىقتا جۇرۋشىلەر كوپ. بۇل باسقالاردىڭ ءىسىنىڭ ۇستەمدىگىن كورسەتەدى. وسىعان وسى باستان كوز سالىپ، ويلانارعا كەرەك. بۇل جەڭىل-جەلپى قاراي، كوزدىڭ قىرىن سالىپ قانا وتەتىن ەمەس، كوپ توقتاپ قاراپ، مىقتاپ ويلاناتىن نارسە. «باسىڭنىڭ ساۋىندا بەر ساداقاسىن»، «ۇشا الماس سالساڭ بۇركىت توماعاسىن» دەگەندەي، بالەدەن باسقا كەلمەي تۇرعاندا ساقتانباساق، توماعا كيىلگەن سوڭ ءجون تاۋىپ ۇشۋ قيىن بولار.
ءبىز وسى ۋاقىتتا تايعاق كە­شۋ، تار جولدا تۇرمىز. مۇنان امان وتسەك جۇرت بولعا­نىمىز. الاش­تىڭ ازاماتى كوپتەپ، كو­لەم­دەپ اقىلىن قوسىپ، ءبىلىمىن بىرىكتىرىپ، ۇلتىن كەشۋدەن امان وتكىزۋگە جول كورسەتەتىن جەرى وسى. بىلگەنىن ايتىپ، قولدان كەلگەنىن ىستەپ، جۇرتىن سۇيەمەلدەپ تار جەردەن امان وتكىزۋگە قايرات قىلاتىن دا كەزى وسى. 
بىزدە نەگىزگى ءبىر زور اداسقاندىق ءوز ءىسىمىزدى ءوزىمىز ىستەمەي، وزگەگە سەن­گەندىك. ءوزىمىز جاي جاتىپ سۇراي بەرەلىك دەيمىز دە، سۇراي بەرەمىز. سۇراعانىن الماق تۇگىل، قازاق ءالى الدىرۋمەن كەلەدى. «جىعىلعان كۇرەسكە تويماس» دەگەن، الماسا دا قازاق سۇراۋىن قويمايدى. سۇراۋدا دا پارىق بار ەكەنىن ەسىنە دە المايدى. ءبىر سۇراۋ بار – ول ەسىكتە تۇرىپ، ەڭكەيىپ باس ۇرىپ، جىلامسىراپ، ايانىش ءتۇسىرىپ، كوڭىلىن ءجىبىتۋ جونمەن سۇراۋ. بۇل قايىرشىلاردىڭ سۇراۋى. وعان ويلانباي، قومدانباي، وسال، وڭ­تاي نارسە، تيىن-سىيىن بەرە سالادى. بۇل ەلەۋسىز سۇراۋ. ەكىنشى ءتۇرلى سۇراۋ بار – ول توردە وتىرىپ، توبەسىن تەڭ ۇستاپ، قادىرىنە سۇيەنىپ سۇراۋ. بۇل ەلەۋلى سۇراۋ. بۇلاي سۇراعاننىڭ قولقاسى ەس­كە­رۋسىز جەردە قالا قويمايدى. سۇراعانىن بەرەدى، بەرمەسە دە ويلانىپ، قينالادى. 
قازاقتىڭ سۇراۋى بۇل ەكى سۇ­راۋدىڭ قاي ءتۇرى ەكەنىن وزدەرى بى­لەدى. ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز: قا­زاقتىڭ سۇراۋدان ارمانى دا جوق، سۇراعانىن العانى دا جوق. سون­دا دا ءالى سۇراساق مولىعار ەدىك دەپ قامدانادى. سۇراعاننان مولىقسا، قايىرشىلار مو­لى­عار ەدى. قايىرشىلىقتان بايىعاندار بەك سيرەك. ەسىكتەن ەسىككە ءجۇرىپ قايىرشىلىقپەن كۇنەلتكەن تىرشىلىك قانداي، ءوز بەتىنەن كاسىپ قىپ، مال جيىپ، ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن تىرشىلىك قانداي؟ قايىرشىلىقپەن كۇن كورەمىن دەگەن وڭبايتىن ادامنىڭ ءىسى، سۇراۋمەن مولىعامىز دەگەن وڭبايتىن جۇرتتىڭ ءىسى. ءبىز وسى كۇنگە شەيىن سۇراۋمەن كەلدىك، بەرەر دەگەن ءۇمىتتى باقتىق. سۇ­را­عانىمىز كوپ، العانىمىز قانشا، ەسەپكە سالىپ بايقاۋ كەرەك ەمەس پە؟ سۇراۋىمىز كوپ بولىپ، ال­عانىمىز جوق بولسا، سۇراۋدا نە ما­عىنا بار؟ وزگەگە سەنبەي ول­مەس جاعىمىزدى ءوزىمىز كوزدەپ وي­لانىپ، قامدانۋ كەرەك ەمەس پە؟ جوق، الدە بولسا سۇراۋىمىز جەتپە­گەن جەرى بار دەسەك، تولىقتىرىپ سۇرالىق. سۇراعانىمىز قانشا، سۇراعاننان العانىمىز بار ما، سۇ­­راماي تاعى قالعانىمىز بار ما، ءبىلۋ ءۇشىن كەيىنگى نومەرلەردە سو­نىڭ جايىن جازىپ وتپەكپىز. سونان سوڭ سۇراماي قالعان مىناداي نارسە بار ەكەن دەسەك، سۇراۋ جاعىن كەڭەسەرمىز. سۇراماي قال­عانىمىز جوق ەكەن. سۇراساق تا بەرمەيدى ەكەن. سۇراعاننان ەش­­نارسە ونبەيدى ەكەن دەسەك، ون­بەيتىن ءىستى قويىپ، وزگە جولىن قاراس­تىرىپ، اقىلداسۋىمىز ءتيىس ەمەس پە؟

مىرجاقىپ دۋلاتۇلى.

«قازاق» گازەتى، 
1913, №1-44

Abai.kz