الماتى – قازاق حالقىنىڭ جۇرەگى. الماتى – مەملەكەتىمىزدىڭ ايناسى. "الماتى - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ التىن بەسىگى" (پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءسوزى). اسقار تاۋلى، جاسىل جەلەكتى الىپ قالاعا قاراپ بۇكىل الەم قازاقتى تانيدى. ەلىمىزدىڭ وركەندەۋى مەن دامۋى وسى قالانىڭ قال-جايىنان-اق بايقالىپ تۇرادى. سوندىقتان دا بۇل قالادا ىستەلۋى قاجەت كەشەندى جۇمىستار جەتەرلىك. ءبىز بۇگىن سونىڭ بىرنەشەسىن، ياعني قالا تۇرعىندارى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەردى قالانىڭ سۋ جاڭا ءھام جاپ-جاس اكىمىنە اتاپ كورسەتىپ، ونىڭ حالىق الدىنداعى مىندەتىن ەسىنە سالساق دەيمىز.

اسا مارتەبەلى، باۋىرجان بايبەك مىرزا! يمانعالي تاسماعانبەتوۆ الماتىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدە قالامىزدىڭ جاعدايى جاپ-جاقسى بولاتىن. سول تۇستا از دا بولسا الماتىدا بىرنەشە كوپىر سالىنىپ، قالا تازارىپ، ءبىر جەتىسىپ قالعان ەدىك. يمانعالي نۇرعاليۇلى كەتكەن سوڭ، الماتىدان «يمان» كەتتى.

الماتى – الەمدەگى ەڭ لاس 25 قالانىڭ تىزىمىنە كىرەدى ەكەن. بار بولعانى 2 ميلليون حالقى بار الماتى لاستانۋ كورسەتكىشى جاعىنان  20 ميلليوننان استام تۇرعىنى بار مەحيكو، 17 ميلليونداي حالىق ءومىر سۇرەتىن تەگەران مەن شانحاي، 10-15 ميلليوننىڭ ارالىعىندا حالقى بار نيۋ-يورك ، لوس-انجەلەس ، لوندون، ىستامبۇل، توكيو مەن ماسكەۋ سياقتى قالالاردىڭ الدىندا تۇر. ولاردىڭ قاسىندا اياداي الماتىنىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتا الماي جۇرگەنىمىز ۇيات. مۇنى ءبىرىنشى ماسەلە دەپ قويىن داپتەرىڭىزگە ءتۇرتىپ قويارسىز. ال ارى قاراي...

ەكىنشى ماسەلە – قالا كوشەلەرىندەگى كەپتەلىس. بۇگىندە رىسقۇلوۆ – ەمتسوۆ، رىسقۇلوۆ – تىلەنديەۆ كوشەلەرى قيىلىسقان جولمەن ءجۇرۋ مۇمكىن بولماي كەتتى. ونىڭ ۇستىنە رايىمبەك داڭعىلى مەن تىلەنديەۆ كوشەلەرى قيىلىسقان تۇستا جوندەۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتقاندىقتان (نەگىزى مۇنداي جۇمىستار ءوزىڭىز ايتپاقشى، تۇندە ىستەلگەنى ءجون) اتالعان اۋماقتان ءوتۋ ەلگە قيامەت-قايىم بولدى. ەسىموۆتىڭ كەزىندە رىسقۇلوۆ پەن ەمتسوۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنا اينالمالى كوپىر سالۋ ماسەلەسى ءجيى كوتەرىلەتىن. بالكىم، ءسىز وسى ءىستى اتقارىپ، حالىقتان العىس الارسىز.  

رايىمبەك داڭعىلىنىڭ دا بويىندا دا ءجيى كەپتەلىس بولادى. رايىمبەك – جەتىسۋ، رايىمبەك – جانگەلدين، رايىمبەك – ءسۇيىنباي («ساياحات» اۆتوبەكەتى جانىنداعى كوپىردىڭ جوباسى سىن كوتەرمەيدى), رايىمبەك – بايزاقوۆ، رايىمبەك – تۇرعىت وزال، سونداي-اق، رايىمبەك داڭعىلىنداعى التىن-وردا  بازارى ماڭى ەلدىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ ءبىتتى. جالپى حالىقارالىق جولداردىڭ بويىندا بازار بولماۋى ءتيىس. 

ءبىزدىڭ الماتىدا كەپتەلىستەن قۇتىلۋعا بولاتىن كەشەندى باعدارلاما جاسالعان جوق. ءبىزدى بىلاي قويىپ،ارتتا قالعان دەپ تۇمسىق شۇيىرەتىن موڭعوليانىڭ ۇلانباتىر قالاسىنىڭ وزىندە كەپتەلىستىڭ الدىن-الاتىن ءتۇرلى شارالار جولعا قويىلعان. مىسالى، ۇلانباتىردىڭ جول پوليتسەيلەرى توقتاۋعا بولمايتىن جول جيەگىنە قويىلعان كولىكتەردى پورتالعا باسىپ كەتىپ جاتادى. ال، بىزدە جول ساقشىلارى باعدارشامنىڭ ءرولىن اتقارۋدان ارىعا بارا الماي وتىر. تاعى دا ۇلانباتىردان ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. ەگەر ءسىزدىڭ كولىگىڭىزدىڭ ءنومىرى 1 سانىنان باستالسا (ياكي نومىرىڭىزدە سول سان بولسا), ءسىز دۇيسەنبى كۇنى قالاعا كىرە المايسىز، ال ەكى سانىنان باستالسا، سەيسەنبى كۇنى قالاعا كىرۋگە، قالانىڭ ىشىندە جۇرۋگە قۇقىعىڭىز جوق. ارينە، ءبىز موڭعولييانى ۇلگى ەتۋدەن اۋلاقپىز، دەسە دە، اقىلمەن ىستەلگەن ىستە بەرەكە بولاتىنىن ەسكەرۋىمىز قاجەت.  

ەندى ءۇشىنشى ماسەلەگە ويىسايىق.

قازىر قالاداعى قوعامدىق كولىكتەردىڭ جايى سىن كوتەرمەيدى. قوعامدىق كولىكتەردى كوبەيتىپ، اۆتوپاركتەردىڭ جۇمىسىن جۇيەلەۋ قاجەت...

تورتىنشىدەن، قالاداعى مەكتەپتەردىڭ جايى قالا اكىمىنىڭ نازارىندا بولعانى ءجون. ءسىز اكىم بولىپ كەلە سالا «ەندى قالاداعى ەشبىر وقۋشى وقۋلىق ساتىپ المايتىنىن» ايتىپ، ءسۇيىنشى سۇراعان بولاتىنسىز. بىراق، نەگە ەكەنىن قايدام، قازىر «كوك بازارداعى» كىتاپ ساۋداسى قىزىپ تۇر. مەكتەپ دەمەكشى، الماتىداعى 190 مەكتەپتىڭ 50-ءى عانا قازاق مەكتەبى. قالا شەتىندەگى مەكتەپتەرگە بالا سىيماي، قازاق مەكتەپتەرى ءۇش اۋىسىممەن وقۋعا ءماجبۇر (1500-دەن 2000 وقۋشى وقيتىن مەكتەپتەر بار). ال، قالا ورتاسىنداعى ورىس مەكتەپتەرى بار بولعانى 300-400 وقۋشىمەن-اق ءبىلىم كوكجيەكتەرىن كەڭەيتۋدە. وسى ورايدا وقۋشىسى از مەكتەپتەردىڭ جانىنان قازاق سىنىپتارىن اشۋ جۇمىسى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلگەنى ءجون.

بەسىنشى ماسەلە – جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولعان، بىزگە تاۋەلسىزدىك الىپ بەرگەن قاستەرلى الاڭدى اباتتاندىرىپ، تاۋەلسىز ەلدىڭ قاسيەتتى ورنىنا اينالدىرۋ قاجەت. ساتباەۆ كوشەسىندەگى بۇل الاڭدا قازىر ەشقانداي مادەني جيىندار وتكىزىلمەيتىن بولدى. كۇنى-ءتۇنى كولىك زۋلاپ، شۋىلدان قۇلاعىڭ تۇنادى. قايرات پەن ءلاززاتتاردىڭ ارۋاعىنىڭ قۇرمەتىنە وسى الاڭدى «شۋىلدان» قۇتقارۋ كەرەك.

التىنشى ماسەلە – الماتىداعى كوشە اتتارى. الماتىدا اتتاس 50 كوشە بار ەكەن. ءبىر عانا الماتىدا سەگىز كوشە اباي اتىمەن اتالىپ كەتكەن. ەكى كوشە مۇحتار اۋەزوۆ اتىمەن اتالسا، تاعى ءبىر ەكى-كوشە مانشۇك مامەتوۆا اتىمەن اتالادى. ال ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىنداعى كوشەلەردىڭ سانى 12-گە جەتكەن. مۇنىڭ سىرتىندا فۋرمانوۆ (وسى كوشەنىڭ اتى كەنەسارى حاننىڭ اتىمەن اتالسا دەيمىز) سەكىلدى جاتتىڭ اتىمەن اتالاتىن، قازاق ەلىنە ەڭبەگى سىڭبەگەن، سونداي-اق كەڭەستىك كەزەڭدى ەسكە تۇسىرەرلىك اتاۋلار قانشاما؟ سونىڭ ءبارىن ءبىر جونگە كەلتىرسەڭىز قازاق حالقى سىزگە ىرزا بولار ەدى. قازىر الماتىدا «سيتي» مەن «تسەنترلەر» (ورىسشا دۇكەن، مەكەمە اتاۋلارى) كوبەيىپ كەتتى. ءسىز ءۇشىن سول ء«سيتيدى» – كەنتكە، «تسەنترلەردى» – ورتالىققا اينالدىرار كۇن تۋدى.

قانات ابىلقايىر  

Abai.kz