گازي مەن ۆاككاس كەزىندەگى ماڭعىت جۇرتىنىڭ ساياسي تاريحى ماسەلەسى تاريحي ادەبيەتتەردە وسال قاراستىرىلعان.

ابدال گاففار كىرىمنىڭ مالىمەتىنە ساي، گازي مەن ناۋرۋز اعالارى مانسۋردىڭ ولىمىنەن كەيىن باراكپەن سوعىسقان. سونىمەن قاتار ولار تاققا كۋچۋك مۇحاممەدتى وتىرعىزعان. وسىدان كەيىن گازي مەن كۋچۋك مۇحاممەد سارايشىقتىڭ دارۋعا قىزمەتىن الدەبىر اياسقا سىيلاعان [20, 95]. ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆتىڭ پىكىرىنشە، مانسۇر حادجي-مۇحاممەدتىڭ نەمەسە كەلەسى نۇسقا بويىنشا گياس اد-ءديننىڭ، كۋچۋك-مۋحاممەدتىڭ جانە باراقتىڭ تۇسىندا، ناۋرۋز ۇلىق مۇحاممەدتىڭ جانە كۋچۋك-مۇحاممەدتىڭ تۇسىندا، كەي-كاۆاد پۋلادتىڭ تۇسىندا، گازي كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ جانە دجۋمادۋكتىڭ تۇسىندا بەكلەربەك بولعان.

مۇندا دەرەكتەگى ءبىرىنشى قايشىلىققا توقتالۋعا بولادى. قادىعرالي ءجالايريدىڭ جازعانى: ەدىگەنىڭ ولىمىنەن كەيىن ونىڭ ۇلى مانسۇر حادجي-مۇحاممەدتى حان ەتىپ جاريالادى (سافارگاليەۆ، 1960, س. 202). سول كەزدە ابدال گاففار كىرىمي جازدى: «اكەسىنىڭ ولىمىنەن كەيىن مانسۇر ورىس جۇرتىندا  جاسىرىندى. سوسىن  ۆولگاعا  ورالىپ، گياس اد-دين بەن شادىبەكتىڭ تۇسىندا بي بولدى. ول ەكى جىلدان سوڭ قايتىس بولىپ، مانسۋر تاققا كۋچۋك-مۋحاممەد بەن تەمىر بەن تەمىر-قۇتلىقتى كوتەردى. الايدا كوپ كەشىكپەي ءوزىنىڭ قامقورلىعىنداعى جاس ادامعا سۋىپ، شىعىس حانى باراقتى قولداۋدى شەشتى [20, 94].

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ەكى دەرەكتىڭ ارقايسىسى دۇرىس، ولاردىڭ اراسىندا قايشىلىق جوق. ەدىگەنىڭ ولىمىنەن كەيىن مانسۇر تاققا حادجي-مۇحاممەدتى كوتەرىپ، ءبىر جىلدان سوڭ ونى باراق قۇلاتادى، ياعني تاقتان تۇسىرەدى. بالكىم، وسىندا حادجي-مۇحاممەد ولتىرىلگەن بولۋى كەرەك. مانسۇر بولسا ورىس جۇرتىنا قاشادى. وسىدان كەيىن ول بۋلگارعا ورالىپ، وسى كەزدە بۋلگاردا تيىن سوققان گياس اد-ءديندى تاققا كوتەرەدى. ا.گ.مۋحامماديەۆتىڭ پىكىرىنشە، گياس اد-ءديننىڭ تيىندارى بۋلگاردا 1422-1425 جىلدارى سوعىلدى [11. 127]. بالكىم، ونىڭ بيلىك ەتكەن ۋاقىتىن، مانسۇر «ورىس جۇرتىنان» ورالعانداعى، 1423-1425 جىلدارعا شەگەرگەن دۇرىس شىعار. گياس اد-ءديننىڭ قىرىمداعى بيلىك ەتكەن ۋاقىتى ەكى جىلدى قۇرادى، ءسويتىپ مانسۇر 1425 جىلى حانسىز قالدى دەپ بولجاۋعا بولادى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ول كەزدە مانسۇر كۋچۋك-مۇحاممەدتى تاققا ءالى كوتەرگەن جوق، مۇنى تەك ءالى ويلاندى. ارينە، كۋچۋك-مۇحاممەد مانسۇردىڭ تۋىسى، سەبەبى ونىڭ اناسى ەدىگەنىڭ ۇلى نە ءنۋراددينىڭ ء(ناتانزيدىڭ تەگەراندىق اۋدارماسى بويىنشا) [20, 58] قىزى، نە ەدىگەنىڭ ءوز قىزى (اوتمج الىنعان ءناتانزيدىڭ اۋدارماسىنا ساي) [4, 263] بولدى دەگەن ي.ل.يزمايلوۆپەن  كەلىسۋگە بولادى.

سونىمەن، رۋسقا قاشقاننان جانە گياس اد-ءديننىڭ بيلىگىنەن كەيىن مانسۇر (اناسى جاعىنان نەمەرە اعاسى) تۋىسى بولاتىن باراقپەن تاتۋلاسۋدى شەشتى. بۇل تۋىستاستىق ەدىگەنىڭ جانە باراق تۋىستارىنىڭ تىعىز بايلانىسىنىڭ ناتيجەسى بولعان كورىنەدى. باراقتىڭ ءۇش نەمەرە اعاسى (ورىستىڭ ۇلى توقتاقيانىڭ بالالارى) بۋگۋچاك، تەنگري-بەردى جانە انيكە-پۋلاد ەدىگەنىڭ 1408 جىلعى موسكۆاعا جورىعىنا قاتىستى [18, 37]. بۇل جەردە مۋيزز ال انساب پەن تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-نامەدە شاتاستىرۋ بولعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. مۋيزز ال انسابتاعى انيكەگە جۇرناق بولعان انيكە-پۋلادقا [4, 112] قاتىستى، ال تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-نامەدە ياگۋدجاك-انەكە، پۋلاد ايتىلعان. ونىڭ ۇستىنە ياگۋدجاك ونىڭ بالالارىن ءتىزىپ ايتقاندا انيكە جۇرناعىنسىز قولدانىلادى [4, 438]. بالكىم، مۇندا مۋيزز ال انساب دۇرىس، ال تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-نامەدە ءۇشىنشى ەسىمنىڭ باسى ەكىنشى ەسىمنىڭ سوڭىن العان قاتە جىبەرىلگەن. مۋيزز ال انسابتا گەومەتريالىق فيگۋرلارداعى ەسىمدەر دۇرىس بولىنگەن.

ەگەر وسى بولجامنان شىقساق، وندا ەدىگەنىڭ باراقتىڭ قارىنداسى كۋيۋرچۋكتىڭ قىزىنا ۇيلەنۋ فاكتىسىن تۇسىندىرۋگە بولادى. بۇل كۋيۋرچۋك ولىمىنەن كەيىن، ورىس-حاننىڭ ۇرپاعى بيلىك ءۇشىن ەدىگەمەن كۇرەسۋدىڭ ورنىنا (ولاردىڭ رەسۋرستارى تەڭ ەمەس-ءتىن), باعىنۋدى شەشكەن سوڭ بولعان كورىنەدى. اتالعان شەشىم ەدىگەنىڭ جانە كۋيۋرچۋك قىزىنىڭ نەكەلىك وداعىمەن بەكىتىلدى. بۇل اركەتتەر XIV عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى بولعان بولار.

ساماركانديدە باراقتىڭ مۇحاممەد ورداسىن باسىپ العانى جايىندا ەكى رەت جازىلعان: حيجرانىڭ 826 جىلى (15.12.1422-04.12.1423) باراقتىڭ مۇحاممەد-حان ورداسىن باسىپ العانى تۋرالى شاحماليكتەن شاحرۋحقا حابار كەلدى، ال وسىدان ءبىر جىل بۇرىن مۇحاممەد-حاننان شاحرۋحقا ەلشىلەر كەلگەن بولاتىن. تومەندە حيجرانىڭ 830 جىلعى حابارلاماسىندا 828 جىلى باراق مۇحاممەد ورداسىن باسىپ العانى، ال 829 جىلى سىعناققا كەلگەنى جازىلعان [4, 374]. جىلناماشى مۇندا 826 جىلعى وقيعانى ايتقان بولار، الايدا مەرزىمىنەن قاتەلەسكەن. نيكون جىلناماسىندا باراق 1422 جىلى ايتىلعان، ەندەشە 1422 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باراق حادجي-مۇحاممەدتى قۇلاتقان، ءتىپتى ولتىرگەن دەپ پايىمداۋعا بولادى. 1422 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە باراق ۇلىق مۇحاممەد پەن داۆلەتبەردىنىڭ نەمەرەلەس اعاسى قۇدايدات-حاندى [5, 205]  جەڭدى

1424 جىدى حۋدايدات ودوي كنيازىنىڭ جەرىنە باسىپ كىرىپ، ۇلى كنياز ۆاسيلي موسكوۆسكي ونى تالقاندايدى. م.گ.سافارگاليەۆتىڭ پىكىرىنشە، ول بۇعان دەيىن ۇلىق-مۇحاممەدتى قۋىپ جىبەرىپ جانە ءسويتىپ ۇلىق-مۇحاممەد ۆيتوۆ يەلىگىنە پايدا بولدى [17, 199]. الايدا، بۇل جەردە قارسىلىق تانىتۋعا بولادى، حۋدايدات ۇلىق-مۇحاممەدتىڭ نەمەرەلەس اعاسى: ەندەشە ۇلىق-مۇحاممەد ءوزىنىڭ نەمەرەلەس ىنىسىنە باسەكەلەس بولۋى ەكىتالاي. ول ونىڭ سەرىكتەسى بولعان شىعار جانە حۋدويداتتىڭ موسكۆا كنيازدىعىنان جەڭىلۋى ونىڭ ۆيتوۆتا پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. وسىدان كەيىن حۋدويدات ءمالىم ەمەس، ال ۇلىق-مۇحاممەد ۆيتوۆ حاتتارىندا حان رەتىندە (العاش رەت 1424 جىلى 22 ماۋسىمداعى حاتتا) ايتىلادى.

مۇندا شادىبەكتىڭ ۇلى گياس اد-ءديننىڭ بيلىگى تۋرالى دا ايتقان ءجون. قىرىميدىڭ مالىمەتىنە ساي، ول ەكى جىل بيلەپ، سوسىن قايتىس بولعان. ال نۋميزماتيكالىق ماتەريالدىڭ مالىمەتىنە ساي ول 1430-شى جىلدارى بيلەگەن [11, 134]. ا.گ.مۋحاماديەۆتىڭ نۇسقاسى بويىنشا، گياس اد-دين ەكى رەت بيلەگەن جانە ونىڭ بيلىگى اراسىندا ۇلىق مۇحاممەد بيلەگەن. بۇل نۇسقانى ا.گ.گاەۆ نۋميزماتيكالىق ماتەريال ءاناليزىنىڭ نەگىزىندە جوققا شىعاردى [2, 35].

1430 - شى جىلدارى گياس اد-دين ءتىرى بيلەۋشى رەتىندە ايتىلماعاندىقتان، اتالعان فاكتىلەردىڭ جازبا دەرەكتەردە دالەلى جوق. ودان باسقا، 1429 جىلعى بۋلگارعا جورىقتى ماحمۋد-حودجا جانە الي-بەي (الي-بابا) باسقاردى، ال ەشقانداي گياس اد-دين ورىس جىلنامالارىندا تىركەلمەگەن، ەگەر ول سونشالىقتى ۇزاق ۋاقىت بيلەگەن بولسا، ول تىركەلگەن بولار ەدى. سونىمەن، گياس اد-دين مانسۇردىڭ كومەگىمەن نەبارى ەكى جىل 1423-1425 جىلدارى بيلەدى دەپ بولجايمىز. تۇركىلەردىڭ شەجىرەسىندە گياس اد –دين باراقتىڭ جانە تەمىر-حاننىڭ ۇلى (كۋچۋك-مۇحاممەد) مۇحاممەدتىڭ اراسىنداعى حان رەتىندە ايتىلعان [4, 400]. بۇل گياس اد-ءديننىڭ باراقپەن قاتار كۋچۋك-مۇحاممەدكە دەيىن بيلەگەنى تۋرالى نۇسقانى جاناما دالەلدەيدى.

ودان ءارى 1426 جىلى باراق پەن 1425 جىلى ونىڭ جاعىنا شىققان جاڭا وداقتاسى مانسۇر ۇلىق مۇحاممەدتەن تالقاندالىپ، شىعىسقا جىلجىعانى تۋرالى ت.ي.سۇلتانوۆتىڭ پىكىرىمەن كەلىسۋگە بولادى [5, 207].

ەكى دەرەكتىڭ قاراما-قايشى اناليزىنە نەگىزدەپ، مانسۇر ەدىگە ولىمىنەن كەيىن باراقتان جەڭىلىس تاۋىپ، سوسىن قايتىس بولعان حادجي-مۇحاممەدتى تاققا كوتەرگەنى تۋرالى بولجاۋعا بولادى. مانسۇر رۋس تەرريتورياسىنا قاشتى، ودان بۋلگار ۆيلايەتىنە ورالىپ، شامامەن 1425 جىلى قايتىس بولعان گياس اد-ءديندى حاندىققا ۇسىندى. وسىدان كەيىن ونىڭ الدىنا ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋ، ياعني ديلەمما تۋىندادى، نە كۋچۋك مۇحاممەدتى حان كوتەرۋ، نەمەسە باراقتىڭ بەكلەربەگى بولۋ. ول ەكىنشىسىن تاڭدادى دا، كۋچۋك-مۇحاممەد ول جولى حان بولعان جوق. مانسۇردىڭ ولىمىنەن كەيىن، ونىڭ اعالارى سۇلتان-ماحمۋد، گازي جانە ناۋرۋز باراققا قارسى شىعىپ، جانە ونىڭ ولىمىنەن كەيىن موعولستانمەن شەكارادا تاققا كۋچۋك-مۇحاممەدتى كوتەردى.

بۇرىن باراققا قارسى شايقاسقا ماحمۋد-حودجا، ناۋرۋز جانە كازي قاتىستى دەپ ويلاعامىز. سونىمەن، ماحمۋد-حودجا  اعالى-ءىنىلى قازيدىڭ جانە نۋرۋزدىڭ حانى بولدى [13, 169].اتالعان پىكىرمەن د.ن.ماسليۋجەنكو كەلىستى[6, 98]. سونداي-اق، مۇندا ءبىز گازيمەن جانە ناۋرۋزبەن شايقاستا باراقتىڭ قارسىلاسىنا قاتىستى ءوز كوزقاراسىمىزدىڭ وزگەرگەنىن كورسەتۋدى ءجون كوردىك. ق.ز.وسكەنبايدىڭ پىكىرى بويىنشا، سۇلتان-ماحمۇدتىڭ باراقتى جەڭگەنى تۋرالى ساماركانديدەگى مالىمەت، نە سۇلتان-ماحمۋدتىڭ، نە ۇلىعبەكتىڭ جالعان اقپاراتى [21, 25]. جالعان اقپارات ءۇشىن ەشقانداي سەبەپ بولعان جوق، سوندىقتان ءبىز اتالعان پىكىرمەن كەلىسپەيمىز. مۇنداي جالعان اقپاراتتىڭ ەشقانداي ساياسي ديۆيدەندى بولعان جوق. بۇل جەردە سۇلتان-ماحمۇد ساماركانديدە دجالال اد-دين قارىنداسىنىڭ جانە ەدىگەنىڭ ۇلى رەتىندە ايتىلعان [4, 368-369]، باراققا قارسى كۇرەسكەن سۇلتان-ماحمۋد ەدىگەنىڭ ۇلى بولعانىن جانە اعالارى قازيمەن جانە ناۋرۋزبەن بىرگە اعاسىن ولتىرگەنگە قارسى كۇرەسكەنىن ءبىز تولىعىمەن بولجاي الامىز. سونداي-اق، ابدال گاففار كيريمي دەرەك رەتىندە [21, 25] سەنىمگە تۇرارلىق دەگەن ق.ز.وسكەنبايدىڭ دايەكسوزىمەن جارتىلاي كەلىسۋگە بولادى، بىراق تا قازيدىڭ جانە ناۋرۋزدىڭ حانى ۇلىق –مۇحاممەد بولدى دەگەن ق.ز.وسكەنبايدىڭ دايەكسوزىمەن كەلىسە المايمىز. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، اعالى-ءىنىلى قازي، ناۋرۋز جانە سۇلتان-ماحمۇد باراققا قارسى (ابدال گاففار كىرىميدىڭ مالىمەتىنە ساي) بۇل كەزدە ءالى كامەلەت جاسقا تولماعان جانە اعالى-ءىنىلى قازي، ناۋرۋز جانە سۇلتان-ماحمۋد ءۇشىن قولايلى كۋچۋك مۇحاممەدتى ۇسىنعان [16, 101]. باراقتىڭ ولىمىنەن كەيىن كۋچۋك مۋۇاممەد حان ەتىپ جاريالاندى. بۇل شايقاس بولىپ وتكەن موعولستانمەن شەكارادا بولعان بولار.

سونىمەن گازي تۇسىندا كىم حان بولعانىن جانە سۇلتان-ماحمۇدپەن نە بولعانىن تالداۋ ءۇشىن دەرەكتەردىڭ ەكى توبىن قاراستىرۋعا بولادى:

1. ابدال گاففار كىرىمي گازي مەن ناۋرۋز مانسۇر ولىمىنەن كەيىن كۋچۋك مۇحاممەدتى حان كوتەرگەن تاريحتى مالىمدەيدى. ابدال گاففار كىرىمي مەيلىنشە سوڭعى دەرەك، دەگەنمەن شيرين رۋىنان شىققان جانە قىرىمدا ءومىر سۇرگەن اۆتوردىڭ مانسۇرلار اراسىندا كۇندىلىكتى ايتىلعان اڭىزدى جازىپ الۋى تولىعىمەن مۇمكىن. مانسۇرلار بەكلەربەك مانسۇردىڭ ۇرپاعى ەكەنىنە كۇماندانباۋعا بولادى، ەندەشە بۇل شىعارمانىڭ ءتيىمدى ءدانى بار.

2.ورتاازيالىق دەرەكتەر:

2.1. فاسيح جيناعىنىڭ مالىمدەۋىنشە، حيجرانىڭ 832 جىلى (1428-1429 جىل) «بۋراك وگلاندى ماحمۇد سۇلتاننىڭ  موگول[يستان]دا ولتىرگەنى تۋرالى حابار كەلدى... ماحمۇد سۇلتاندى موگول[يستان]دا مۇحاممەد گازيدىڭ جازالاۋى»[1] [22, 202-203]. باراقتىڭ ءولىمى تۋرالى حابار 3 دجۋماد ال-اۆۆالدە (1429 جىلدىڭ 8 اقپانى) تىركەلگەن حابارعا دەيىن ايتىلعان. ال ماحمۇد سۇلتاندى جازالاۋ تۋرالى حابار 17 شاۆۆالدا (1429 جىلدىڭ 20 شىلدەدە) تىركەلگەن حاباردان كەيىن ايتىلعان. ەندەشە، بۇل ەكى وقيعا اراسىندا جارتى جىل ۇزىلىستەن كەيىن بولعان.

 ساماركانديدىڭ ەكى قولجازباسى:

2.2. «موعولستاندا ۇلى شايقاس بولىپ جانە سۇلتان-ماحمۇد باراقتى ءولتىردى... ماۋرەنناحردان قايتادان شابارمان كەلىپ موعولداردا ماحمۇد-گازيدىڭ سۇلتان-ماحمۇد-وگلاندى ولتىرگەنىن جەتكىزدى» [9, 168]. بۇل جەردە وگلان جۇرناعى ەركەكتەر لينياسى بويىنشا شىڭعىس-حان ۇرپاعىن بىلدىرەدى، الايدا، سۇلتان –ماحمۇد ءتۇرلى تىزىمدەردە وگلان جۇرناعىمەن جانە جۇرناعىنسىز ايتىلادى، ال جوعارىدا ساماركانديدە ول ەدىگەنىڭ ۇلى رەتىندە ايتىلعانىن اتاپ كەتكەن ءجون.

2.3. «سۇلتان-ماحمۇد (س قولجازباسىنا وگلان رەتىندە قوسىلعان) پەن باراق-وگلان اراسىندا موعوليستاندا ۇلكەن شايقاس بولىپ ءوتتى جانە باراقتى سۇلتان-ماحمۇد ءولتىردى» [4, 378].

ناتيجەسىندە، ساماركانديدىڭ ەكى قولجازباسىنىڭ دەرەككوزى بولعان نە ءفاسيحيتىڭ ءوزى، نە ءفاسيحتىڭ دەرەگى، ونىڭ ۇستىنە فاسيحتاعى وقيعالار تۇپنۇسقاعا مەيلىنشە جاقىن سيپاتتالعان.

شىندىعىندا، اعالى-ىنىلىلەردىڭ باراقتى جەڭگەننەن كەيىن، قازي ءوزىنىڭ نەمەرەلەس اعاسى سۇلتان-ماحمۇدتى ءولتىرۋى مۇمكىن دەپ ءبىز بولجاي الامىز. مۇنى ناۋرۋزدىڭ قالاي ۇلىق مۇحاممەدكە تاپ بولعانى تۇسىندىرە الادى: ول قازي تاراپىنان قۋدالاۋدان قاۋىپتەنىپ، كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ قارسىلاسى - ۇلىق مۇحاممەد حانعا قاشۋىنا بولار ەدى. قازيدىڭ وزبىرلىقپەن بيلەگەنى تۋرالى جاناما فاكتى تاريحي ءابىلحاير-حانيدەن ۇزىندىدە ايتىلعان:

دەشتى-قىپشاق كوسەمدەرى مەن امىرلەرى گازي-ءبيدىڭ جاۋىزدىعىنا شىدامدارى تاۋسىلىپ جانە ونىڭ قاناۋى مەن زورلىعىنان ەڭىرەگەندە، ولار [امىرلەر مەن كوسەمدەر] كەلىسىپ، ونى ءولتىرىپ، بۇل مەملەكەت تۇرعىندارىنىڭ باسىنان جاۋىزدىقتىڭ بەتىن ءارى قىلدى. [وسىدان كەيىن] ءۇمىتى اقتالعان [ولار] دجۋمادۋك-حاننىڭ سارايىنا بەت الدى. [دجۋمادۋك-] حان سارايىنا جەتىپ، [ولار] [وعان] قىزمەتكە تۇرۋ جانە ۇلى امىرلەر مەن جوعارى مارتەبەلى حاننىڭ مالايلارى قاتارىندا بەكۋ قۇرمەتىنە يە بولدى. الايدا، ولاردىڭ دجۋمادۋك-حان راقىمشىلىعىنا جانە قۇرمەتىنە بولەنۋ ءۇمىتى اقتالعان جوق جانە جوعارىدا اتالعان حان پاديشاحتىق وركوكىرەكتىگىنەن جانە جوعارى بيلەۋشىگە ءتان پيعىلىنان ول ادامداردىڭ جاعدايىنا نازار اۋدارعان جوق[8, 141].

بۇرىن ءبىز گازيدى ولتىرگەن اتالعان امىرلەر كەزىندە گازي بەكلەربەك بولعان ماحمۋد-حودجا-حاننان قاشتى دەپ بولجاعامىز [15, 111].

الايدا، قازىرگى بولجامىمىز بويىنشا، گازي كۋچۋك-مۇحاممەد تۇسىندا بەكلەربەك بولعان ەكەن. ال دجۋمادۋك تەمىرلىكتەرمەن وداقتىق بايلانىستا بولدى، تەمىرلەرگە باراقتىڭ ەلشىسى بولىپ بارىپ جانە باراق پەن تەمىرلىكتەردىڭ قاتىناسى شيەلەنىسكەن كەزدە، ول حان بولىپ جاريالاندى. سونىمەن، گازيدى ولتىرگەن امىرلەر، گازي بەكلەربەگى بولعان كۋچۋك-مۇحاممەدپەن قايشىلىقتى قاتىناستا بولعان، دجۋمادۋك حانعا قاشتى. ءبىز بىلەتىندەي، گازيدىڭ ميراسقورلارى بولعان ماڭعىتتار باسىنداعى ۆاككاس جانە ابباس [20, 99]. ۆ.ۆ. ترەپاۆلوۆتىڭ پىكىرىنشە، ۆاككاستىڭ گازي ولىمىنە قاتىسى بولۋى مۇمكىن [20, 100]. ونىڭ ۇستىنە، مانسۋردىڭ ۇلى تەمىر ماڭىنداعىلاردىڭ ۆاككاسقا ۇستانعاندارى مۇلدەم تۋىستىق سەزىم ەمەس ەكەنىن ۆ.ۆ. ترەپاۆلوۆ اتاپ وتەدى [20, 99]. بىزگە بۇل ۆاككاستىڭ ءابىلحايىر-حان ءۇشىن «ساين-حاننىڭ تاعىن ەكى رەت باسىپ الۋىمەن» بايلانىستى سياقتى كورىنەدى [20, 98]. ەكىنشى رەت ءابىلحايىر-حاننىڭ كۋچۋك-مۇحاممەدوۆيچپەن شايقاسى كەزىندە بولدى، ال ءبىرىنشى رەت ءابىلحايىر-حاننىڭ تومەنگى ەدىل بويىن يەلەنۋ ۋاقىتىن انىقتاۋ قيىنعا سوعادى.

ءابىلحايىر-حان مەملەكەتىندەگى ۆاككاس ءرولى ماسەلەسى وتە تارتىمدى.

دەرەكتەردە ۆاككاس ارەكەتى تۋرالى مالىمەت وتە از كەزدەسەدى.

تاريحي ءابىلحاير-حانيدە ول تەك بىرنەشە جاعدايدا عانا ايتىلعان[2]:

1.ءابىلحاير-حاندى تاققا كوتەرۋى (بۋزانچار قياتتان جانە ەكى سەيدتەن سوڭ 4-ءشى پوزيتسيادا ايتىلعان).

2.كۋچۋك مۇحاممەد ۇلدارىنىڭ احماد پەن ماحمۋدقا جورىعى جانە وردا-بازاردى باسىپ الۋ (اداد-بەك بۇركىتتەن جانە بۋزۋنچار قياتتان بۇرىن ءبىرىنشى پوزيتسيادا ايتىلعان).

3. سىعناققا جورىق (باحتيار-سۇلتاننان كەيىن، ەكىنشى بولىپ ايتىلعان). باحتيارمەن (حىزىر-حاننىڭ ۇلى) جانە مانە-وگلانمەن (تانگۋتتىڭ ۇرپاعى، مۋرات-ءسۋفيدىڭ ۇلى) قاتار سىرداريالىق ۇزگەند قالاسىن تارتۋ رەتىندە العان ادام رەتىندە ايتىلعان.

4.ۆاككاستىڭ مۋستافا-حاندى ءابىلحايىر-حانعا قارسى قويۋى. مۋستافا-حاننىڭ جەڭىلۋى.

5.حورەزمگە جورىق. ماسۋد كۋحيستانيدە جازىلعان:

ابۋ-ل-حاير-حان ءماجىلىس جانە كەڭەس ءۇشىن اسكەر كوسەمدەرىن جانە جاۋجۇرەك جەڭىمپاز اسكەر [قولباسشىلارىن]، سەيدەردىڭ قايماعىن, تا-حا ماقتانىشىن جانە داڭقتى يا-ءسيندى [قالايدا] شاقىرتىپ الدى. كۇل-مۇحامماد-سەيدتى، كارا-سەيدتى، باحتيار-سۇلتاندى، اداد-بەك بۇركىتتى، كيبەك-حودجا-بي بۇركىتتى، بۋزۋندجار-بي كىياتتى، مۇحامماد-بەك كونگراتتى، حاكيم-شايح-باحادۋر كۋشچيدى، كۋنگۋر-باي-باحادۋر كۋشچيدى، تۋلي-حادجي-بي كۋشچيدى، داۋلات-حودجا-ديۆان كۋشچيدى، اكچا-ۋرۋس كۋشچيدى. كىلىچ-باي-باحادۋر ۋيگۋرعا، سۋفي-بەك نايمانعا، كارا-ۋسمان نايمانعا، حودجا-لاك كۋرلاۋتقا، باگلى-حوجدا كونگراتقا، ياحشي-بەك-تارحانعا، كۋتلۋك-بۋكا-تارحانعا، حان-كۋلي نايمانعا جانە جەڭىمپاز اسكەردىڭ باسقا  قولباسشىلارىنا حان حوروەزمدى جاۋلاپ الۋ ماقساتىنا بەكىگەن نيەتىن ايتتى: «مەن اسكەردى تارتىپكە، جەڭىسكە پانا كەلتىرۋ ارقىلى، حورەزم حاكيمىمەن كەسكىلەسكەن شايقاسقا اتتانعىم كەلەدى» [8, 149]. ودان ءارى كەلەسىدەي مازمۇنمەن ءۇزىندى بار:

 [ابۋ-ل-حاير-حان] حورەزمدى جاۋلاپ الۋعا باتىل كىرىسىپ جانە الەمدى جاۋلاۋشى حاكاندار مەن مەملەكەت امىرشىلەرىنىڭ داستۇرىمەن [العا] بەت الدى. ەرجۇرەك تەڭىزىنىڭ قولتىراۋىنى بولعان باحتيار-سۇلتاندى اۆانگارد باسىنا تاعايىندادى. ۇلى امىرلەر جانە الەم تۇرعىندارى جانە قاتىسۋىمەن الەمدى بەزەندىرىپ، داڭقىن شىعارعان جوعارى مارتەبەلى سەيدتەر بىردە: سەيدتەر قايماعى- داڭق پەن باقىت كوزى — كۇل-مۋحامماد-سەيد جانە قارا-سەيد، ۆاككاس-بي مانعىت، بۋزۋندجار-بي قىيات جانە بارلىق امىرلەر مەن باسقا ۆيتيازدەر جانە باحادۋرلار، جەڭىمپاز اسكەردى تارتىپكە كەلتىرىپ، حورەزم جاققا بەت الىپ اتتاندى [8, 150].

ياعني، اۋەل باستان ۆاككاس ءابىلحايىر-حاننىڭ حورەزمگە جورىقتى تالداۋ ءۇشىن شاقىرعاندارىنىڭ قۇرامىندا بولعان جوق. الايدا، حورەزمگە شىعاردا ول اسكەر قۇرامىندا بولىپ، ءۇشىنشى پوزيتسيادا اتالادى، ال بۇل ونىڭ جورىقتا ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. ءبىز بۇل جەردە ونىڭ نەگە ءبىرىنشى قۇرامدا اتالماي، ەكىنشى قۇرامدا اتالعانىنا ءوز تۇسىنىكتەمەمىزدى ۇسىنا الامىز. ۆاككاستىڭ حورەزمگە جورىقتىڭ باستاۋشىسى بولۋى تولىعىمەن مۇمكىن. ول ءابىلحايىر-حاننان جەڭىلگەن سوڭ، مۋستافا-حانمەن حورەزمدە بولۋى مۇمكىن. مۋستافا-حاندى حورەزمدە ياكۋب (كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ ۇلى) كۋنگراتتارمەن وداقتاسىپ تاقتان قۇلاتقاننان كەيىن، ۆاككاس ءابىلحايىر-حانعا قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ەندى ءابىلحايىر-حان ەلىندە ءجۇرىپ، ۆاككاس وعان حورەزمگە جورىق جاساۋدى ۇسىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان ول ماجىلىسكە شاقىرىلعان امىرلەر تىزىمىندە ايتىلماعان، ول بۇل كەزدە ءابىلحايىر-حان ورداسىندا بولدى.

تاۆاريحي گۋزيداي نۋسرات-نامەدە ايتىلعان، ءابىلحايىر-حان كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ ۇلدارى احماد پەن ماحمۋدتى ەكى رەت تاقتان ايىردى جانە وزىنە بۋليار مەن بۋلگار ەلدەرىن باعىندىردى [10, 219].

وتەمىس-ءحادجيدىڭ جازعانى: ءابىلحايىر-حان تاحت ەلىن بارلىعى ءۇش رەت باعىندىردى، ودان كەيىن ونىڭ اتىنا وردا-بازاردا حۋتبا وقىلدى [19, 65].

ءمالىم بولعانداي، مۋستافا-حان جەڭىلگەن سوڭ، ءبىز كۋچۋك-مۇحاممەدتىڭ ۇلى ياكۋبپەن تەڭدەستىرگەن، ياكۋب-وگلان ونى تاقتان قۇلاتقانعا دەيىن حورەزمدى بيلەدى.

 مۋستافانىڭ حادجي-تارحاندا جىلىن كورسەتپەي، تيىن سوققانى ءمالىم [3, 29].

سونىمەن، ءابىلحايىر-حان ءىس جۇزىندە تاحت ەلى (حادجي-تارحان) تەرريتورياسىن ءۇش رەت باسىپ العانىن بولجاۋعا بولادى: ەكى رەت تەرريتوريانى كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ بالالارىنان تارتىپ الدى جانە وسىعان دەيىن اتالعان تەرريتوريانى ۆاككاس بەكلەربەگى بولعان مۋستافا-حاننان تارتىپ الدى.

ماحمۋد بەن ۆاليدە ايتىلعان، ءابىلحايىر-حان اۋەل باستا كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ بالاسى ماحمۋدتى جەڭىپ، ونى قاشۋعا ءماجبۇر ەتكەن. ودان كەيىن ءابىلحايىر-حان حورەزمگە جورىق جاساپ، ودان ەدىگە ۇرپاعىن قۋىپ شىققان. وسىدان كەيىن ءابىلحايىر-حان قايتادان كۋچۋك مۇحاممەد ۇلدارى احماد پەن ماحمۋدقا جورىق جاسايدى. كۋچۋك مۇحاممەد ۇلدارى ءابىلحايىر-حاننان قاشىپ، ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ ايتقانداي، ءابىلحايىر-حاننىڭ قالماقتارمەن سوعىستاعى ساتسىزدىككە دەيىن ەمەس [19, 62]، ءابىلحايىر-حاننىڭ ولىمىنە دەيىن مانگىشلاك تەرريتورياسىنداعى قامالداردىڭ بىرىندە جاسىرىندى [1, 84-85]. 1465 جىلى ماحمۋدتىڭ حادجي-گيرەيدەن [19, 63] جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن ەسەپكە الىپ، ونىڭ ءومىرىنىڭ بۇل ەپيزودى ءابىلحايىر-حانمەن ەكى شايقاس ارالىعىندا بولعان دەپ بولجاۋعا بولادى.

ءابىلحايىر-حاننىڭ احمادپەن جانە ماحمۋدپەن ءبىرىنشى قاقتىعىسىن ءبىز 1460-شى جج. باسى دەپ بەلگىلەيمىز [13, 177]. سونىمەن قاتار، ءبىز كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ قايتىس بولعان ۋاقىتى مەيلىنشە داۋلى دەگەن د.ن.ماسليۋجەنكونىڭ پىكىرىمەن دە تولىقتاي كەلىسە الامىز [7, 84].

بۇل ءابىلحايىر-حان قارسىلاستارىنىڭ اراسىندا ياكۋب ەسىمىنىڭ جوقتىعىمەن جاناما دالەلدەنەدى. ول، بالكىم، بۇل كەزدە قازا تاپقان شىعار (1460-61 جج. ول مۇستافا-حاننىڭ باسەكەلەسى رەتىندە كورسەتىلگەن) جانە ونىڭ ورنىنا، سونداي-اق، ءابىلحايىر-حاننىڭ قارسىلاسى رەتىندە كورسەتىلگەن، ونىڭ بالالارى دجۋاك پەن باشياك وتىردى.

سوندا كۋچۋك-مۋحاممەدوۆيچكە قارسى شايقاستا ءابىلحايىر-حان اسكەرىنىڭ قاتارىندا ۆاككاس-مىرزانىڭ پايدا بولۋى تۇسىنىكتى بولادى. ول، بالكىم، حورەزمدە مۋستافا-حاننىڭ ياكۋب-وگلان باستاعان كۋچۋك-مۋحاممەدوۆيچتەردىڭ تاقتان قۇلاتقانعا دەيىن، بەكلەربەگى بولعان شىعار. وسىدان كەيىن، ۆاككاس مۋستافا-حاننان ايرىلىپ، ءابىلحايىر-حاننىڭ كۇشىن كەك الۋ ءۇشىن پايدالانۋدى شەشتى دە، وعان قوسىلىپ، كۋچۋك-مۋحاممەدوۆيچتەرگە قارسى شىعۋعا  كوندىرەدى. بۇل جەڭىس ءابىلحايىر-حاننىڭ ەكىنشى رەت تومەنگى ەدىلدە «ساين-حان تاعىن» باسىپ الۋدىڭ كوزى بولدى. الايدا، وسىدان كەيىن، بالكىم، ءابىلحايىر-حان گازيدىڭ ۇلى حودجاشقا ۆاككاستى ولتىرۋگە جول بەرگەن بولار. ۆاككاستىڭ بالالارى ءابىلحايىر-حاننان ءبولىنىپ، ساراي ماڭىندا كوشىپ قوندى [20, 100].

ماقالا سوڭىندا قورىتىندى جاساۋدى ءجون كوردىك. ەدىگە ولىمىنەن كەيىن، مانسۇر، تيمۋرلىقتاردىڭ كومەگىمەن باراق قارسى شىققان، حادجي-مۇحاممەدتى تاققا كوتەرەدى. حادجي-مۇحاممەد شامامەن 1422 جىلى ءولتىرىلدى. مانسۇر ورىستارعا قاشتى. ودان بۋلگارعا كەلىپ جانە شامامەن 1423 جىلى شادىبەك-حاننىڭ ۇلى گياس اد-ءديندى تاققا كوتەرەدى. 1425 جىلى گياس اد-دين ولىمىنە بايلانىستى مانسۇر الدىندا تاڭداۋ تۇردى: ەدىگە ۇرپاعىنىڭ وتباسىندا تاربيەلەنگەن كۋچۋك مۇحاممەدتى تاققا كوتەرۋ مە، الدە جيەن اعاسى باراقتىڭ (اناسىنىڭ اعاسى) جاعىنا شىعۋ ما. مانسۇر 1425 جىلى باراقتىڭ جاعىنا شىعادى.

باراق حادجي-مۇحاممەدپەن كۇرەستە ءوز جەڭىسىن جەتىلدىرىپ، 1424 جىلى سونداي-اق، ورىستاردان جەڭىلىپ، بيلىگىنەن ايرىلعان حۋدايداتتى 1422 جىلى تالقاندايدى. ونىڭ نەمەرەلەس اعاسى ۇلىق مۇحاممەد 1424 جىلى حان بولادى جانە ۆيتوۆتاعا قاشىپ بارىپ، سونىڭ كومەگىمەن ول 1426 جىلى باراق پەن مانسۇردى تالقاندايدى. ءسال كەيىن باراق مانسۋردى ولتىرەدى. ولتىرىلگەن مانسۇردىڭ اعالارى سۇلتان-ماحمۇد، قازي جانە ناۋرۋز باراقتان قاشىپ جانە وعان قارسى شىعادى.

باراققا قارسى شايقاسقا ءالى بالا كۋچۋك-مۇحاممەدتى يتەرمەلەگەن سۋلتان-ماحمۋد، گازي جانە ناۋرۋز قاتىسادى. اعالى –ىنىلىلەردىڭ باراقتى ولتىرگەننەن كەيىن، گازي ءوزىنىڭ نەمەرەلەس اعاسى سۇلتان-ماحمۇدتى ءولتىرۋى مۇمكىن. مۇنى ناۋرۋزدىڭ قالايشا ۇلىق مۇحاممەدكە كەلگەنى تۇسىندىرە الادى. ول گازيدىڭ قۋدالاۋىنان قاۋىپتەنىپ، قاشتى. كەيىنىرەك الدەبىر كەپەك-حودجا مەن ۋمار بۇركىت (كەپەك-حودجا ماڭعىت دەپ اتالعان، الايدا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇل جالعان جانە ول ۋمار بۇركىتتى اكەسى، بۇركىت بولعان)  باستاعان قاسكۇنەمدەر گازيدى ءولتىرىپ، دجۋمادۋككە قاشتى. كەيىن بۇل بۇركىتتەر ماحمۇد-حودجا-حانعا قوسىلدى. كۋچۋك مۇحاممەد بولسا شىعىستان باتىسقا بىرقالىپتا جىلجىپ وتىردى: موگوليستانمەن شەكارادا ول حان ەتىپ جاريالاندى (باراق ولىمىنەن كەيىن), ودان كەيىن ول حورەزمگە جورىق جاسادى جانە ناتيجەسىندە ونىڭ يەلىگى قازاقستاننىڭ باتىس بولىگىندە ورنادى.

ۆاككاس بولسا اۋەل باستان ءابىلحايىر-حاندى قولدادى. دەگەنمەن وسىعان قوسا، ۆاككاس ءابىلحايىر-حاننىڭ اسكەري وپەراتسيالارىنا قاتىسقان جوق جانە اۆتونومدىعىن ساقتاپ قالدى. 1440-شى جىلدارى ءابىلحايىر-حان ۆاككاسپەن بىرگە سىر وڭىرىندەگى قالالارعا جورىق جاساپ، ولاردى باسىپ الدى. ۆاككاس تەك ۇزگەندى الدى جانە ءوزىن الالانعانداي سەزىندى. وسى ءۇشىن ول گياس اد-ءديننىڭ ۇلى مۋستافا-حاندى العا شىعارىپ، جانە مۋستافا-حان اتىنان تيىن سوعىلعان حادجي-تارحانعا دەيىن ءوز بيلىگىن تاراتتى. مۋستافا-حان ءابىلحايىر-حاننان جەڭىلگەننەن كەيىن ء(ابىلحايىر-حاننىڭ تاحت ەلىن ءبىرىنشى رەت باسىپ الۋى), ۆاككاس ونىمەن بىرگە حورەزمگە قاشىپ، كۋچۋك مۇحاممەدتىڭ ۇلى ياكۋب وندا باسىپ كىرىپ، كۋنگراتتارمەن وداقتاسىپ حورەزمدى باسىپ العانعا دەيىن، ونىڭ بەكلەربەگى بولادى. سول كەزدە مۇستافا-حان قازا بولعان كورىنەدى. بۇل وقيعاعا دەيىن ءابىلحايىر-حان كۋچۋك-مۇحاممەدتىڭ ۇلى ماحمۋد-حاندى تالقاندايدى جانە ەكىنشى رەت تاحت ەلىن باسىپ الادى. ۆاككاس ياكۋبتان جەڭىلگەن سوڭ، ءابىلحايىر-حانعا قاشۋعا ءماجبۇر بولىپ، وندا ءابىلحايىر-حاندى حورەزمگە جورىق جاساۋعا شاقىرادى. ونىمەن بىرىگىپ، ول حورەزمگە جورىق جاساپ جانە اعالى-ءىنىلى (احماد پەن ماحمۋدتى) جانە ياكۋبتىڭ ۇلدارىن (دجۋاك پەن باشياكتى) تالقاندايدى. ءابىىلحايىر-حان ءۇشىنشى رەت تاحت ەلىن باسىپ الدى. وسىدان كەيىن، كوپ ۇزاماي ۆاككاس، بالكىم، ءابىلحايىر-حاننىڭ ۇندەمەي بەرگەن كەلىسىمى بويىنشا شىعار، حودجاش قولىنان قازا بولادى.

سونىمەن، سول كەزەڭدەگى حاندار مەن ولاردىڭ بەكلەربەكتەرىنىڭ ءتىزىمى كەلەسىدەي:

1. حادجي-مۋحاممەد جانە مانسۇر (1421-1423)

2. گياس اد-دين جانە مانسۇر (1423-1425)

3. باراق (1423-1425, 1427-1428)

4. باراق پەن مانسۇر (1425-1427)

5. كۋچۋك-مۇحاممەد جانە سۇلتان ماحمۇد (1428-1429)

6. كۋچۋك-مۇحاممەد جانە گازي (1429)

7. ءابىلحاير[3] (1429-1469) بۋزانچار قيات (حرونولوگيا ايقىن ەمەس)

8. مۋستافا جانە ۆاككاس (حرونولوگيا ايقىن ەمەس)

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. الەكسەەۆ ا.ك. پوليتيچەسكايا يستوريا تۋكاي-تيمۋريدوۆ: پو ماتەريالام پەرسيدسكوگو يستوريچەسكوگو سوچينەنيا باحر ال-اسرار. سانكت-پەتەربۋرگ. يزداتەلستۆو سانكت-پەتەربۋرگسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا. 2006. 229 س.

2. گاەۆ ا.گ. «گەنەالوگيا ي حرونولوگيا دجۋچيدوۆ»//درەۆنوستي پوۆولجيا ي درۋگيح رەگيونوۆ. ۆىپۋسك 4. توم.3. نيجني نوۆگورود. 2002. س. 9-55.

3. زايتسەۆ ي.ۆ. «استراحانسكوە حانستۆو». موسكۆا. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا. 2006. 303 س.

4. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. ت.4. الماتى. دايك-پرەسس. 2006. 620 س.

5. كلياشتورنىي س.گ. سۋلتانوۆ ت.ي. «كازاحستان: لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي». الماتى. راۋان. 1992. 373 س.

6. ماسليۋجەنكو د.ن. «حانى ماحمۋد-حودجا ي حادجي-مۋحامماد يلي ۋلۋس شيبانا ۆ پەرۆوي چەتۆەرتي XV ۆەكا»//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي سرەدنەۆەكوۆىح كوچەۆنيكوۆ ي زولوتوي وردى. سبورنيك ناۋچنىح ستاتەي پامياتي ۆ.پ. كوستيۋكوۆا. استراحان. يزداتەلستۆو: استراحانسكي ۋنيۆەرسيتەت  2011. س. 88-109.

7. ماسليۋجەنكو د.ن. پوليتيچەسكايا يستوريا ستانوۆلەنيا حانستۆا ابۋلحايرا نا يۋگە زاپادنوي سيبيري//سرەدنەۆەكوۆىە تيۋركو-تاتارسكيە گوسۋدارستۆا. ۆىپۋسك 4. كازان. 2012. س. 76-88.

8. ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ XV-XVIII ۆەكوۆ: (يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح ي تيۋركسكيح سوچينەني). الما-اتا. ناۋكا. 1969. 650 س.

9. ماتەريالى پو يستوري كيرگيزوۆ ي كيرگيزي. ۆىپۋسك I. (رومودين ۆ.ا. - رەداكتور). موسكۆا. 1973. 283 س.

10. مۋستاكيموۆ ي.ا. «ۆلادەنيا شيباني ابۋلحاير-حانا پو داننىم تاۆاريحي گۋزيدا نۋسرات-نامە»//ناتسيونالنايا يستوريا تاتار. تەورەتيكو-مەتودولوگيچەسكوە ۆۆەدەنيە. كازان. 2009. س.214-232.

11. مۋحاماديەۆ ا.گ. بۋلگارو-تاتارسكايا مونەتنايا سيستەما XII-XV ۆۆ. موسكۆا، 1983. 192 س.

12. سابيتوۆ ج.م. ۆوستوچنىي داشت-ي كىپچاك ۆ 20-ىە گودى XV ۆەكا//يران-نامە. № 1 (21). 2012. الماتى. س. 266-275

13. سابيتوۆ ج.م. تاريحي ابۋلحاير-حاني كاك يستوچنيك پو يستوري حانستۆا ابۋلحاير-حانا// ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. 2009. №2. س.166-180.

14. سابيتوۆ ج.م. حرونولوگيا سوبىتي ۆ ۆوستوچنوم داشت-ي كىپچاكە ۆ 30-50-ىە گودى XV ۆەكا//ۋرال ي سيبير ۆ كونتەكستە رازۆيتيا روسسيسكوي گوسۋدارستۆەننوستي. ماتەريالى ۆسەروسسيسكوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي «VI ەمەليانوۆسكيە چتەنيا». كۋرگان. 26-28 اپرەليا 2012 گ. س.96-97

15. سابيتوۆ ج.م. حىزىر-حان: حرونولوگيا پراۆلەنيا// ناۋچنىي ۆەستنيك ستوليتسى. №4-6. 2011. س. 109-112.

16. سابيتوۆ ج.م. چەكرە-حان ي «مۋحاممەد-حان»// زەرتەۋشى. 2011. №3-4. س. 98-104.

17. سافارگاليەۆ م.گ. «راسپاد زولوتوي وردى». سارانسك. موردوۆسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 1960. 278 س.

18. سەلەزنيوۆ يۋ. ۆ. ەليتا زولوتوي وردى. — كازان: يزداتەلستۆو «فەن» ان رت، 2009. 232 س.

19. ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. بولشايا وردا - تاحت ەلي. وچەرك يستوري. تۋلا. گريف ي ك 2010. 112 س.

20. ترەپاۆلوۆ ۆ.ۆ. «يستوريا نوگايسكوي وردى». موسكۆا.  ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا. 2001. 752 س.

21. ۋسكەنباي ك.ز. ارالو-كاسپي ۆ پەرۆوي ترەتي XV ۆەكا: ۋپادوك اك-وردى ي ناچالو ۆوزۆىشەنيا مانگىتوۆ// ارالو-كاسپيسكي رەگيون ۆ يستوري ي كۋلتۋرە ەۆرازي. چاست II. اكتوبە، 2006. س. 18-26.

22. فاسيح احماد يبن دجالال اد-دين مۋحامماد ال-حاۆافي. فاسيحوۆ سۆود. (پەر. د. يۋ. يۋسۋپوۆوي). تاشكەنت. فان. 1980. 230 س.

جاقسىلىق ءسابيت

Abai.kz