كوپ جاعدايدا بىزدەر ءوزىمىزدى عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋگە كۇش سالعان ەكونوميكاسى قۋاتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىپ، كوكىرەك كەرىپ ماقتانۋعا قۇمارمىز. سوڭعى ۋاقىتتا اعىلشىننىڭ ايگىلى ءانشىسى سارا برايتماننىڭ ورنىنا جەرلەسىمىز ايدىن ايىمبەتوۆتىڭ عارىشقا ۇشاتىنى ءمالىم بولعالى بەرى، ءبىز ءۇشىن عارىش قول سوزىم جەردە تۇرعانداي بولدى. ارينە، ۇزاق جىلداردان بەرى جاتتىعۋ جاساپ، عارىشقا ۇشۋعا دايىندالعان جەرلەسىمىزدىڭ عارىشقا ۇشقانىنا قارسى ەمەسپىز. بىراق ءبارى جونىمەن بولسا قانەكي. سوندىقتان ءتىلىمىزدى تىستەپ، ءۇنسىز قالۋدى ءجون كورمەدىك. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ايتار بازىنامىز بار.
جالپى، ا.ايىمبەتوۆتىڭ عارىشقا ۇشۋىنان قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىمەن عىلىمىنا قاندايدا ءبىر پايدا بار ما؟ بىزدىڭشە، ەشقاندايدا پايدا جوق. تەك قازاقستاننان ءۇش بىردەي عارىشكەر شىقتى دەگەن دۇردەي اتاققا عانا مالدانامىز دا قويامىز. قازىرگىدەي قارجىلىق-ەكونوميكالىق قيىنشىلىقپەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزەڭدە ا.ايىمبەتوۆتىڭ جولىنا قىرۋار اقشانى شاشىپ، عارىشقا ۇشىرۋ بارىپ تۇرعان ىسىراپشىلدىق.
اعىلشىن ءانشىسى س.برايتمان «سويۋز» عارىش كەمەسىمەن ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە حالىقارالىق عارىش ستانساسىنا ۇشۋى كەرەك ەدى. الدەقانداي سەبەپپەن ءانشى عارىشقا ۇشپايتىن بولدى. بۇدان كەيىن «روسكوسموس» كومپانياسى ا.ايىمبەتوۆتىڭ اعىلىشىن ءانشىسىنىڭ ورنىنا عارىشقا ۇشۋ مۇمكىندىگى پايدا بولعانىن مالىمدەدى. بۇگىندە سول اقپارات شىندىققا اينالىپ وتىر. عارىشقا ۇشۋ ءۇشىن رەسەي ازاماتى بولۋعا ىقىلاس تانىتقان ا.ايىمبەتوۆ عارىشقا ۇشاتىن بولدى. سوندا ول ءانشى س.برايتمان سياقتى عارىشقا تۋريست سياقتى ساياحاتتاپ قايتا ما؟ جاعدايدى سارالاعان ادامعا سولاي كورىنۋى مۇمكىن. ءيا، ا.ايىمبەتوۆتىڭ عارىشكەر ەكەنىن بىلەمىز. عارىش كەمەسى باسى ارتىق ادامدى تيەپ الىپ جۇرە بەرەتىن پويىز ەمەس. ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ مىندەتى ناقتىلانعان. س.برايتمان تۋريست رەتىندە ۇشپاقشى بولعانى كوپشىلىككە ءمالىم. ءانشى ون كۇنگە سوزىلاتىن ساياحاتى ءۇشىن «روسكوسموس» كومپانياسىنا 30 ملن. دوللار تولەۋگە ۋاعدالاسقان ەدى. ءبىزدىڭ تۇسىنۋىمىزشە، س.برايتماننىڭ ورنىنا عارىشقا ۇشقان ادام اقىسىن تولەپ، عارىشقا ساياحات جاساپ قايتۋى كەرەك. سوندا عارىشقا ۇشايىن دەپ جاتقان ۇلانىمىز تۋريست بولعانى ما؟ وسى سۇراق ءبىزدىڭ قاتتى مازالاعانىن جاسىرىپ قايتەمىز.
21 شىلدە كۇنى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ سۇحبات بەرىپتى. كوكەيدە جۇرگەن كوپ ساۋالعا وسى سۇحباتتان جاۋاپ تاباتىن شىعارمىز دەگەن ۇمىتپەن سۇحباتتى باستان-اياق بار زەيىنىمىزدى قويىپ وقىپ شىقتىق. اعامىز ا.ايىمبەتوۆتىڭ ادامگەرشىلىك قىرى جايىندا كوپ بايانداپ، ماقتاۋ ءسوزىن اياماپتى. ءوز كەزەگىندە ت.اۋباكىروۆ الداعى قىركۇيەكتە كوككە سامعايتىن «سويۋز تما-18 م» عارىش كەمەسىنىڭ كومانديرى – رەسەيلىك سەرگەي ۆولكوۆ، بورتينجەنەر – دانيالىق اندرەاس موگەنسەن، ال ەكىنشى بورتينجەنەر قىزمەتىن جەرلەسىمىز ايدىن ايىمبەتوۆ اتقاراتىنىن العا تارتتى.
ا.ايىمبەتوۆتىڭ عارىشقا ۇشۋىنان قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىمەن عىلىمىنا قاندايدا ءبىر پايدا بار ما؟ بىزدىڭشە، ەشقاندايدا پايدا جوق. تەك قازاقستاننان ءۇش بىردەي عارىشكەر شىقتى دەگەن دۇردەي اتاققا عانا مالدانامىز دا قويامىز. قازىرگىدەي قارجىلىق-ەكونوميكالىق قيىنشىلىقپەن بەتپە-بەت كەلگەن كەزەڭدە ا.ايىمبەتوۆتىڭ جولىنا قىرۋار اقشانى شاشىپ، عارىشقا ۇشىرۋ بارىپ تۇرعان ىسىراپشىلدىق.
سۇحبات بارىسىندا گازەت ءجۋرناليسى «بۇل ۇشۋ قازاقستانعا نە بەرەدى؟» دەگەن كوپشىلىكتىڭ كوكەيىن تەسكەن سۇراعىنا تۇڭعىش عارىشكەرىمىز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «قازاقستان عارىش سالاسىن مەيلىنشە يگەرۋدى ۇمىتقان جوق. عالامات جوسپارلار جاسالدى. ونىڭ كورىنىسى، مىنە تاعى ءبىر عارىشكەرىمىز ۇشۋعا دايىندىق ۇستىندە. عارىش ءىلىمىنىڭ بۇگىنگى عىلىم كوشىنىڭ باسىندا تۇرعانىنا ەشكىمنىڭ داۋى بولا قويماس. عارىشتى يگەرۋ – الەم ەلدەرىنىڭ قولجەتپەس ارمانى. سول ءۇشىن دە ولار عىلىمي-سالالىق ءبىر ورتاعا بىرىگۋگە ىنتالى. مىنە، وسى ارادا، بارشامىزعا بەلگىلى سەبەپتەرگە قاتىستى قازاقستاننىڭ مۇمكىنشىلىگى ءسوز ەتىپ وتىرعان سالادا باسىمدىققا يە. ءبىلدىڭىز بە؟ وسى جاعىنان كەلگەندە ايدىننىڭ بولاشاق ساپارى – قازاق حالقىنىڭ، قازاقستاننىڭ ۇلكەن جەڭىسى دەر ەدىم»، – دەپ بۇلدىر جاۋاپ بەرىپتى.
ءيا، عارىشتى يگەرۋگە كۇش سالعانىمىز جاقسى. بىراق، قىرۋار اقشا جۇمساپ كوككە كوتەرىلەيىن دەپ تۇرعان عارىشكەرىمىزدىڭ العا قويعان ماقساتى ايقىن بولسا، قانداي جاقسى بولار ەدى. بۇل رەتتە بارىنە ا.ايىمبەتوۆتى كىنالاي بەرۋدىڭ ءجونى جوق. وسىنداي شتاتتان تىس جاعدايلار ورىن العان ساتتە قازاقستاننىڭ اەروعارىش كوميتەتىنىڭ عارىشتى يگەرۋگە قاتىستى شۇعىل ءىس-شارا جوسپارى بولۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، كوميتەت توراعاسى تالعات مۇساباەۆ ابجىلدىك تانىتىپ، كۇنىبۇرىن جوسپار دايىنداي الماعانى انىق. دايىندالعان جوسپار بولسا، ونى توقتار اۋباكىروۆ بىلەر ەدى. سوندىقتان بۇل جولى ا.ايىمبەتوۆتىڭ عارىشقا ۇشۋى «قازاقستاننان ءۇش عارىشكەر شىقتى» دەگەن ەسەپتى تولىقتىرۋ عانا بولايىن دەپ تۇر.
تاياۋدا «روسكوسموس» كومپانياسى ءبىزدىڭ «قازعارىشقا» ا.ايىمبەتوۆتى بايقوڭىردى جالعا بەرۋ وتەماقىسى ەسەبىنەن ۇشىرۋعا دايىن ەكەندەرىن مالىمدەدى. سوندا ا.ايىمبەتوۆتىڭ ۇشۋ اقىسى ورىستاردىڭ ەسەبى بويىنشا ءبىر ميلليارد ءجۇز ميلليون ءرۋبلدى، ياعني 20 ملن. دوللاردى قۇراعان. «روسكوسموستىڭ» ەسەپشىلەرى: «بۇل سوما كوممەرتسيالىق ەمەس، ءتيىمدى ۇسىنىس بولىپ تابىلادى. سەبەبى، كوممەرتسيالىق باعا 50 ملن. دوللارىن قۇرايدى»، – دەپ قازاقتاردىڭ ەسەپ-قيساپتىڭ ءجونىن بىلمەيتىندەردىڭ قاتارىنا قوسىپ جىبەرگەنى رەنىشىمىزدى (اشۋلانۋعا دا بولار ەدى) تۋعىزعانىن جاسىرىپ قايتەمىز. ال كوممەرتسيالىق باعىتتا عارىشقا ساياحات جاساۋدى كوزدەگەن اعىلشىن ءانشىسى س.برايتمان ون كۇندىك ساپارعا 30 ملن. دوللار تولەۋگە كەلىسكەنىن «روسكوسموس» جارتى الەمگە جار سالعان ەدى.
سوندا «روسكوسموس» رەسەيدىڭ قۇداي قوسقان كورشىسى، اينىماس سەرىگى قازاقستان ازاماتتارىنا كوممەرتسيالىق باعىتتا عارىشقا ساياحات جاساۋ ءۇشىن 50 ملن. دوللارعا دەيىن «جەڭىلدىك» جاساپ وتىرعانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ وسى ءبىر قاراپايىم جايتتان-اق، «روسكوسموس» قازاقستاندى عارىشتى يگەرۋدە ارىپتەس ەل سانامايتىنىن اڭعاردىق. قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا ءتيىس قر ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى اەروعارىش كوميتەتىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ بولسا بۇعان تاعى دا باس يزەپ، كەلىسىمىن بەردى. ەندى 2016 جىلى رەسەيدىڭ بايقوڭىردى جالداۋ اقىسىنىڭ ءبىراز سومماسى قازىناعا تۇسپەي قالۋى مۇمكىن. مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تۇسەتىن ميلليونداعان دوللار ا.ايىمبەتوۆتىڭ «اسىل ارمانىن» ىسكە اسىرۋعا باعىشتالادى.
تاياۋدا «روسكوسموس» كومپانياسى ءبىزدىڭ «قازعارىشقا» ا.ايىمبەتوۆتى بايقوڭىردى جالعا بەرۋ وتەماقىسى ەسەبىنەن ۇشىرۋعا دايىن ەكەندەرىن مالىمدەدى. سوندا ا.ايىمبەتوۆتىڭ ۇشۋ اقىسى ورىستاردىڭ ەسەبى بويىنشا ءبىر ميلليارد ءجۇز ميلليون ءرۋبلدى، ياعني 20 ملن. دوللاردى قۇراعان. «روسكوسموستىڭ» ەسەپشىلەرى: «بۇل سوما كوممەرتسيالىق ەمەس، ءتيىمدى ۇسىنىس بولىپ تابىلادى. سەبەبى، كوممەرتسيالىق باعا 50 ملن. دوللارىن قۇرايدى»، – دەپ قازاقتاردىڭ ەسەپ-قيساپتىڭ ءجونىن بىلمەيتىندەردىڭ قاتارىنا قوسىپ جىبەرگەنى رەنىشىمىزدى (اشۋلانۋعا دا بولار ەدى) تۋعىزعانىن جاسىرىپ قايتەمىز. ال كوممەرتسيالىق باعىتتا عارىشقا ساياحات جاساۋدى كوزدەگەن اعىلشىن ءانشىسى س.برايتمان ون كۇندىك ساپارعا 30 ملن. دوللار تولەۋگە كەلىسكەنىن «روسكوسموس» جارتى الەمگە جار سالعان ەدى.
ءبىز قانشا جەردەن كوكىرەك كەرىپ ماقتانساق تا عارىشتى يگەرۋگە قاۋقارىمىز جەتپەcى انىق. سوڭعى جيىرما جىلدا قازاقستاندا عارىش سالاسىن جەتىك مەڭگەرگەن ماماندار دايارلانعان جوق. ەگەر بايقوڭىر قازاقستاننىڭ يەلىگىنە تولىقتاي وتەتىن بولسا، ول جاقتان رەسەيلىك مامانداردىڭ ءبارى كەتىپ قالاتىنى بەلگىلى. بۇل سالادا جۇمىس ىستەيتىن ينجەنەرلىك قۇرامنىڭ ءوزى قازىردىڭ وزىندە تاپشى. رەسەيدىڭ ورنىن باساتىن اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى جابدىعى ابدەن توزعان بايقوڭىرعا قىزىعۋشىلىق تانىتۋى ەكىتالاي.
ويتكەنى، بايقوڭىر عارىش ايلاعىنداعى تەحنيكانىڭ كوبى ەسكى، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ ءبىرازىن رەسەي تاراپى ەنگىزگەنىمەن وندا ءالى كۇنگە قازاق دالاسىن ۋلاپ جاتقان ۋلى وتىندى پايدالاناتىن «پروتوندار» ۇشىرىلادى. سوندىقتان تەحنولوگياسى دامىعان ەلدەر بايقوڭىردى يگەرۋدى قولعا السا، وعان قوماقتى ينۆەستيتسيا سالۋىنا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزدىڭ اقپارات قۇرالدارىنا بەرگەن تۇسىنىكتەمەسىندە ساياساتتانۋشى دوسىم ساتباەۆ: «عارىش سالاسى اقشا عانا تالاپ ەتپەيدى، سونىمەن بىرگە مول تاجىريبە مەن مامانداردى دا قاجەتسىنەدى. وكىنىشتىسى سول، بىزدە ونىڭ ەكەۋى دە جوق. رەسەي وقۋ ورىندارىندا عارىش تەحنولوگيالارى ماماندىعىندا ءبىزدىڭ بولاشاق ماماندارىمىز ءبىلىم العانىمەن، ءبىز قاجەتتى ماماندار توبىن ءبارىبىر دايارلاي المادىق»، – دەپ قۋاتتاعان ەدى.
عارىش سالاسىنىڭ باسىنا ەكىنشى عارىشكەرىمىز تالعات مۇساباەۆ كەلگەندە قازاقستاننىڭ عارىش سالاسىن يگەرۋدەگى جوبا-جوسپارىندا ىلگەرىلەۋ ورىن الاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەندىك. ونىمىز بەكەر بولدى. تاكەڭ كەلگەن بەتتە ەلىمىزدىڭ قازسات جەر سەرىگىنەن ايىرىلىپ، ابىرويىمىز ايرانداي توگىلگەنى بەلگىلى. توبەمىزدەن پروتوننىڭ قۇلاۋى دا ۇدەي تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس. ارينە، تالعات مۇساباەۆتى بىلىكتى عارىشكەر ەكەنىنە ينەنىڭ جاساۋىنداي كۇدىك كەلتىرمەيمىز. ال ونىڭ اەروعارىش كوميتەتىن باسقارۋداعى مەنەدجەرلىك بىلىكتىلىگىنە قاتىستى ءبىراز سىن ايتۋعا بولادى. قازىرگى تاڭدا جۇرت قاراپايىم كولىكتى ساقتاندىرىپ، وقىس جاعدايعا دۋشار بولىپ جاتسا، شىعىنىن ءوندىرىپ الۋ ءۇشىن وتەماقى الىپ جاتادى. وسى رەتتە ت.مۇساباەۆتىڭ «روسكوسموستان» قيرالاڭداپ كوككە كوتەرىلىپ، سوڭىن الا قۇلاپ جاتقان پروتوندارىن حالىقارالىق ساقتاندىرۋ كومپانيالارىندا ساقتاندىرۋدى نەگە تالاپ ەتپەيدى. ەگەر پروتون اپاتقا ۇشىراعاندا ساقتاندىرۋ كومپانيالارىنان وتەماقى الىپ، ەكولوگيالىق احۋالدى رەتتەر ەدىك. ادەتتە، اەروعارىش كوميتەتىنىڭ توراعاسى عارىشتى يگەرۋگە قاتىستى الاتاۋداي امبيتسياسىن ءىرى جيىنداردا ۇدايى ايتىپ جۇرەتىنىن بىلەمىز.
بىزدىڭشە، تاكەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە عارىش سالاسىنا قىزىققان قازاق جاستارىن شەتەلدە كوپتەپ وقىتىپ، بىلىكتى ماماندار شوعىرىن قالىپتاستىرۋعا كۇش سالۋى كەرەك ەدى. بۇل باعىتتا دا ماردىمدى جۇمىستار اتقارىلماعانى بەلگىلى. مامان بولماعان سوڭ، بايقوڭىردىڭ بىزگە قاجەتى قانشا؟ ايتا بەرسەڭ اڭگىمە كوپ.
وسى جولى توقتار مەن تالعات سوڭىنان ەرگەن ىنىلەرى ايدىنعا «قىرۋار اقشا جۇمساپ، بۇل جولى عارىشقا ۇشپاي-اق قوي. سول قاراجاتتى عارىش سالاسىن يگەرەتىن ماماندار دايارلاۋعا جۇمسايىق» دەپ اقىل ايتۋعا جارامادى. بۇل ءسوزدى اۋباكىروۆ ايتسا كۇنشىلدەر «بايدىڭ اسىن بايقۇس قىزعانىپتى» دەپ پىش-پىش اڭگىمە تاراتار ەدى. بىزدىڭشە، بۇل ءسوز بۇكىل سالانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا العان مۇساباەۆتىڭ اۋزىنان شىعۋى كەرەك ەدى. امال نە، تالعات مىرزا ايدىننىڭ اپتىعىن باسىپ، ەكونوميكالىق مۇددەمىزدى قورعاي المادى. تاعى دا «روسكوسموسقا» مايشەلپەك بولعانىمىز جانعا باتادى.
جاربول كەنتۇلى
