قازاق حالقى جاسى ۇلكەندى سىيلاۋدان الدارىنا جان سالماعان. بىزدەن باسقا ەشبىر ەلدىڭ كەلىندەرى (ەڭ جاقىن تۋىس ەلدەردەن باسقا) جۇبايلارىنىڭ جاسى ۇلكەندەرىنە ءيىلىپ ىزەت كورسەتىپ، سالەم ەتپەيدى. قازاق كەلىندەرى كۇيەۋلەرىنىڭ جاسى ۇلكەندەرى تۇگىلى،  جاسى كىشىلەرىنىڭ دە اتتارىن اتامايدى. ەركەلەتىپ، تەرگەپ اتايدى. ءاربىر اتا-انا جات جۇرتقا قىزىن ۇزاتاردا ءوز جۇبايىنا، ونىڭ اتا-اناسىنا، بارلىق تۋىستارىنا قامقور بولۋدى مىندەتتەيدى. قازاق كەلىندەرى سان مىڭداعان جىلداردان بەرى بۇل مىندەتتەرىن ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى.

قازاقتىڭ ەۆروپا حالىقتارىنان باستى ايىرماشىلىعى – ۇرپاعىم دەپ شىر – پىر بولىپ، ول ءۇشىن كوزسىز كوبەلەكتەي وتقا تۇسەتىنى. بۇل ءبىزدىڭ ەڭ ۇلى ۇلتتىق قاسيەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى.

قازىر ءبارىمىز ەلىكتەپ، كوزىمىزدى جۇمىپ، اۋزىمىزدى اشاتىن ەۆروپا (ورىس), امەريكا دەگەندەرىڭ بۇل قاسيەتتەن جۇرداي. ولاردا دۇنيەگە ءبىر رەت كەلەم، ءومىردىڭ قىزىعىن  ءوزىم كورەيىن دەگەن، ءوزىمشىل، مەنمەندىك، قارا باستارىنىڭ قامىن ويلاۋ باسىم. جاسى كامەلەتكە تولعان ۇل – قىزدارىنا ەنشى ءبولىپ بەرەدى دە، جۇگەنىن باسىنا ءتۇرىپ، ءومىر مۇحيتىنا يتەرىپ قويا بەرەدى. ولار بۇدان كەيىن ءبىرىن – ءبىرى ىزدەمەيدى، ولە - ولگەندەرىنشە ءبىر – ءبىرىن كورمەۋلەرى دە مۇمكىن. ال، وزدەرى قارتايعان شاعىندا قارتتار ۇيىنەن باسقا بارار جەر تاپپايدى.

قازاق حالقىندا ءبارى دە باسقاشا. ويتكەنى اتا – بابالارىمىز ءوز قارا باستارىنىڭ قامىنان كورى ۇرپاعىنىڭ قامىن جوعارى قويعان. قازاقتىڭ ەجەلگى شەجىرەلەرىندە ء وز قامىن، بالالارىنىڭ  قامىنان جوعارى قويعان اتا – انا بولعان ەمەس دەلىنەدى. قازاقتىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى دا سول ءداستۇردى جالعاستىرۋدا. قازاق ەۋروپالىقتاردان اقىماق ەمەس، ولاردا ۇزاق جاساۋعا ايرىقشا قۇشتار. ولار ءتىرى پەندەنىڭ ءومىرى شەكتەۋلى ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، ءوزىم ولسەمدە اتىم ولمەسىن دەپ، ارتىنا ۇرپاق قالدىرىپ، ۇرپاعى ارقىلى ۇزاق جاساۋ جولىن تاڭداعان. ء«جۇز جاسا، ۇرپاعىڭمەن مىڭ جاسا» دەگەن العىستى كونە كوز قاريالارىمىزدىڭ اۋزىنان  ءجيى ەستيتىنىمىز دە سودان. «كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق» دەگەن ماقالدىڭ دا سىرى وسى.

قازاقتا: «باقىت – قولداعى مۇز، ەريدى دە كەتەدى، قىز - قولىڭداعى قۇس، ۇشادى دا كەتەدى، ۇل - ارتىڭداعى ءىز؟!» قازاق بالاسىنىڭ ارتىندا تەگىن جالعاستىراتىن ءىز قالۋ كەرەك. ءىز بولعاندا دا تەك ءتىرى جان ەمەس، اسىل ءىز بولۋ كەرەك.

«بالانىڭ اسىل بولعانى –

اتا-اناسىن سىيلاعان» (ابۋباكىر كەردەرى «جولداس بولساڭ جاقسىعا مارتەبەگە جەتەسىڭ» اقتوبە-2011. 50 بەت).

         ەرتەرەكتە (شاماسى «ماتريارحات» شينەلىنەن شىققاندار بولۋى كەرەك) ۇلكەن ءبىر ەلدىڭ پاتشاسى: «قارتايعان اكە-شەشەلەرىڭدى ءولتىرىپ، كوزدەرىن قۇرتىڭدار. قارتايعان كارى كىسىلەردەن ەشتەمە كۇتۋگە بولمايدى. قوعامعا پايداسى جوق»، – دەپ بۇيرىق بەرەدى. ءبارى پاتشانىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ، كەزەك ءبىر جاس جىگىتكە كەلەدى. ول جىگىتتىڭ كارى اكەسى بار ەدى. سول اكەسىن جاردان لاقتىرىپ، كوزىن قۇرتايىن دەپ جاتقاندا اكەسى كۇلەدى. كۇلۋىنىڭ سەبەبىن سۇراعاندا بىلاي دەيدى: «كەزىندە مەن دە اكەمدى سەن سياقتى جاردان قۇلاتقان ەدىم. ەندى مىنە باسىما كەلدى».

         الگى جىگىت ءوزىنىڭ باسىنا وسىنداي زامان كەلەرىن ءبىلىپ، اكەسىن پاتشا نوكەرلەرىنەن جاسىرىپ، ساندىققا سالىپ باعادى. ءبىر كۇنى ول ەلگە ۇلكەن قۋاڭشىلىق كەلەدى. سول اپاتتان قۇتىلا الماي ەلدىڭ مازاسى كەتىپ، پاتشا ءۇنسىز قالادى. سوندا الگى جىگىتتىڭ اكەسى ونىڭ جولىن ايتادى. ءبىر توپ سيىردى ايداپ اپارىپ ولار توقتاعان جەردەن ۇلكەن قۇدىق قازۋىن بۇيىرادى. سوندا ەل قۋاڭشىلىقتان قۇتىلادى دەگەن اقىلىن جايىپ سالادى. سونىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرعاندا ەل راسىندا دا بالەدەن قۇتىلادى. جىگىت سوندا بۇل اقىل-كەڭەستى ءوزىنىڭ تىعىپ اسىراعان اكەسىنىڭ ايتقانىن بىلدىرەدى. سودان كەيىن پاتشا قاريالاردى سىيلاپ، ولارعا ولە-ولگەنشە قىزمەت ەتۋىن، سوندا قانداي ەل بولماسىن قارت كىسىلەردىڭ اقىل-كەڭەسى ارقىلى تۇزەلەتىنىن جار سالادى.

ءبىر جىگىتتىڭ ابدەن قارتايعان قارت اكەسى بار ەكەن. ول تاماعىن ىشكەندە قولدارى دىرىلدەپ، الدىنا توگىپ-شاشىپ الاتىن كورىنەدى. قايتالانا بەرەتىن بولعان سوڭ الگى جىگىت اكەسىمەن اقىلداسىپ، ۇلكەن كىسىنى (اتاسىن) داستارقاننان الاستاتىپ، تاماقتى پەشتىڭ قۋىسىنا اپارىپ بەرەتىن بولعان. الدىنا شاعىن يتاياق استاۋ قويعان دا تاماقتى سوعان قۇيا سالادى ەكەن. ءبىر كۇنى ءۇي يەسىنىڭ 10 جاسار بالاسى قولىنداعى پىشاقپەن الدەبىر اعاش جونىپ جاتادى. جىگىت تاڭدانىپ: «بالام، مىنا ىستەپ جاتقانىڭ نە؟» — دەپ سۇرايدى.

— بۇل -يتاياق! دەيدى بالا.

— ونى نە ىستەيسىڭ؟

— اكە، ءسىز قارتايعاندا انا قۋىسقا اپارىپ تىعامىن دا، وسى يتاياقپەن تاماق بەرەمىن، — دەپتى بالاسى. سول كەزدە ءۇي يەسى ءوز ىسىنەن قاتتى ۇيالىپ، اكەسىن پەشتىڭ قۋىسىنان شىعارىپ، داستارقان باسىنا قايتا وتىرعىزىپتى.

بۇل اڭگىمە تاعى ءبىر نۇسقاسىندا كەلىنگە دە بايلانىستى ايتىلادى. كەلىنى قارتايعان اتاسىنا يتاياققا قۇيىپ تاماق بەرىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى ۇلى اعاشتى جونىپ بىردەڭە جاساپ وتىرادى. سول كەزدە اناسى: بالام، نە جاساپ وتىرسىڭ؟-دەپ سۇراپتى.

يتاياق جاساپ وتىرمىن، سەن قارتايعاندا تاماقتى وسى ىدىسقا قۇيىپ بەرەتىن بولامىن دەپتى  بالاسى. سول كۇننەن باستاپ الگى كەلىن اتاسىنا جاقسى قاراپتى دەسەدى.

«بىردە ساحابا ءابۋ ھۇرايرا (ر.ا.) جولدا كەتىپ بارا جاتىپ ءابۋ عاسساندا (ر.ا.) جولىقتىرادى. ءابۋ عاسساننىڭ سوڭىنان ءبىر كىسى ەرىپ كەلەدى ەكەن. ءابۋ ھۇرايرا ارت جاقتا كەلە جاتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىن سۇرايدى. ءابۋ عاسسان ول كىسىنىڭ ءوز اكەسى ەكەنىن بىلدىرگەندە، ءابۋ ھۇرايرا وعان دەرەۋ. – بۇل ءىسىڭ ءجون ەمەس، پايعامبارىمىزدىڭ سۇننەتىن ەسكەرمەگەن ەكەنسىڭ. اكەڭنىڭ الدىندا ءجۇرۋ – ەرسى قىلىق. اكەڭنىڭ نە ارتىنان ءجۇر، نە وڭ جاعىندا ءجۇر. استىڭ ءدامدىسىن اۋەلى اكەڭنىڭ الدىنا تارت. تاماققا اكەڭ الدىمەن قول سوزسىن. قاباعىڭمەن بولسا دا جاسقاپ، ونىڭ كوڭلىنە سەلكەۋ تۇسىرمە. ول تىزە بۇكپەي تۇرىپ، سەن وتىرۋشى بولما. اكەڭ ۇيىقتاماي جاتىپ، سەن جاستىققا باس قويما! – دەپ اسىل ءدىنىمىزدى اتا-انانى قۇرمەتتەۋ شارتتارىن بايان ەتتى» ء(ابۋ ھۇرايرا «اكەڭدى سىيلا»).

قاسيەتتى قۇران كارىمدە اتا-انانى سىيلاۋ جايلى وسيەت لۇقپان حاكىمنىڭ اۋزىمەن ونىڭ ءوز  ۇلىنا ايتىلادى:

-              «14. ...ماعان جانە اتا-اناڭا شۇكىر ەت (العىس، ريزالىق ءبىلدىر). قايتۋلارىڭ ماعان (ماعان قايتاسىڭدار)»;

-              ماعان سەرىك قوسۋشىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلما، ولارعا باعىنبا (14 ايات);

-              نامازدىڭ بارلىق شارتتارىن ساقتاپ، تولىق ورىنداۋ (17 ايات);

-              باسقا تۇسكەنگە سابىر ەتۋ (17 ايات);

-              «18.ادامداردان بەتىڭدى (مەنمەنسي) قيسايتىپ بۇرما ءارى جەر بەتىندە كەردەڭدەپ جۇرمە. اقيقاتىندا، اللاھ ءاربىر وركوكىرەكتى ءارى ماقتانشاقتىقتى جاقسى كورمەيدى»; ءتاپسىر: ادامدارمەن قاتىناستا ءتۇزۋ بول، مەنمەنسىپ، كورسەتۋ (كورىنۋ) ءۇشىن كەردەڭدەمە. اسا ۇلى اللاھ وزىنە ءسۇيسىنىپ ءماز بولۋشى ماقتانشاقتى جەك كورەدى. يبن كاسير.

-              «19.ءارى جۇرىسىڭدە ورتاشا، بىرقالىپتى بول جانە داۋىسىڭدى باسەڭدەت. ويتكەنى داۋىستاردىڭ ەڭ جاعىمسىزى – ەسەكتىڭ داۋىسى;» (لۇقمان سۇرەسى). ءتاپسىر: ءجۇرىس تۇرىسىڭدا قاراپايىم، ادەپتى بول. ا.سادي.

© ازاتتىق راديوسى

       «-باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

       -ماقتانىپ كوڭىلىن وسىرگەن،

       بىلگىشپەن دەپ ەسىرگەن،

       ەسىرىك ۇلدان كەلەمىن.

            -باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

            -سۇيەكتەن ءسوزىن وتكىزگەن،

            ميىنا شاشاق ەككىزگەن،

            كەساپات قىزدان كەلەمىن.

       -باقىت قايدان كەلەسىڭ؟

       -اتا-اناعا جاقپاعان،

       وتىرىك، بالە جاتتاعان،

كەلىننەن قاشىپ كەلەمىن» (قابان (قابليسا)  جىراۋ اسانۇلى «باقىت قايدان كەلەسىڭ؟). 

ەل اۋزىنان بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ەجەلگى اڭگىمەلەردىڭ بىرىندە: ەرتەدە ءبىر جاس جىگىت، ەلىندەگى  دانا قاريادان «اتا مەن ەڭ ءبىرىنشى قۇرمەتىمدى كىمگە ءبىلدىرىپ، كىمدى سىيلاۋعا ءتيىسپىن؟ – دەپ سۇراپتى. اناڭدى. – دەپ جاۋاپ بەرىپتى قاريا ويلانباستان. ەكىنشى كىمدى؟ -  دەپ سۇراپتى سانالى جىگىت. اناڭدى. – دەپ جاۋاپ بەرىپتى، قاريا. ۇشىنشىگە دە اناڭدى، – دەگەن جاۋاپ العان جاس جىگىت، اتا ەندى ءتورتىنشىسىن ايتشى؟ - دەگەندە بارىپ اكەڭدى دەپ جاۋاپ قايتارىپتى.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن،  شالا قازاق ەمەس، شىن قازاقتىڭ بالاسى جەتى اتاسىنىڭ اتىن سايراپ، دۇعاسىن جولداپ، ارۋاعىن تەربەتىپ وتىرادى. سەبەبى، اتا – بابا ارۋاعىن سىيلاۋ، وعان جۇگىنۋ – ەجەلگى سالتىمىز. سولاردان قولداۋ تىلەپ جاتامىز. ء«ولى جەبەمەي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ماقالدى دا ءجيى ايتامىز. ولار ەۋروپالىقتار سياقتى اتا – انالارىن  كارتايعان شاعىندا، قارتتار ۇيىنە تاپسىرىپ، وزگەگە جاۋتەڭدەتكەن ەمەس.

بۇل قاسيەت ءبىزدىڭ بۇكىل الەمگە ۇلگى بولعان جانە ءبارى مويىنداعان ەڭ ۇلى ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز.       

ماسەلەن، باق مالىمەتتەرىنىڭ حابارلاۋىنشا ءبىر تامىردان تاراعان اعايىنداس تۇرىك ەلىندە دە (ەۆروپاعا ەلىكتەۋدىڭ سالدارى), ۇيلەنىپ، ءۇي بولعان ۇلدارى اكە-شەشەلەرىمەن وتە سيرەك قاتىسادى، اعالى-ىنىلەر ىلۋدە بىرەۋى بولماسا ءبىر-ءبىرىن ىزدەي قويمايدى. سوڭعى جىلدارى سيرەكتە بولسا، بۇل جاعداي بىزدە دە بايقالىپ ءجۇر. قازاقي وبلىس بولىپ سانالاتىن ءبىر عانا ماڭعىستاۋ وبلىسى اقتاۋ قالاسىنداعى (2008 جىلعى دەرەك بويىنشا)  قارتتار ۇيىندەگى 160 قارتتىڭ 65% قازاقتار، 70% پايىزىنىڭ بالالارى بار. ودان 10-15 جىل بۇرىن مۇنداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 0,1-0,5% بولعان. بۇدان كورىنىپ تۇرعانى، بۇرىن قارتتار ۇيىنە قازاقتىڭ قاريالارى ءبىرلى – ەكىلى تۇسسە، ەندى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. بىلتىر، ياعني 2014 جىلى قازاقستانداعى قارتتار ءۇيىنىڭ سانى 85-كە جەتكەنى، ونداعى قاريالاردىڭ سانى 7 000-نان اسقانى جاريالاندى. ولاردىڭ 80 پايىزىنىڭ بالالارى بار كورىنەدى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق، ماڭعىستاۋدا ءبىر عانا قارتتار ءۇيى بار، وندا 112 قاريا (باسىم كوپشىلىگى وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلى) تۇراقتاعان. ال قالعان 84 قارتتار ءۇيى مەن ونداعى 6888 قاريا وزگە 13 وبلىسقا تيەسىلى ەكەن. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقستاننىڭ ورىسى كوپ سولتۇستىك ايماقتارعا تيەسىلى كورىنەدى.  بۇرىن بازارلار مەن ۆوكزالداردا، اۋراحانالار مەن مەشىتتەردىڭ جانىندا قازاق قاريالارىنىڭ قايىر سۇراپ وتىرعانىن كورمەسەك، بۇگىندە ولاردى ءجيى كورەتىن بولىپ ءجۇرمىز. ونىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى، كەيبىر ازاماتتارىمىزدىڭ ماسكۇنەمدىككە، ناشاقورلىققا سالىنىپ ازعىنداۋى جانە «كەلىندەرىمىزدىڭ» ەۋروپاعا ەلىكتەپ، قارا باستارىنىڭ قامىن ويلاۋى بولىپ تابىلادى. Cوڭعى كەزدەرى ولاردىڭ ىشتەرىندە لاۋازىمدى قىزمەتتە  جاسايتىن «ازامات» اتانىپ جۇرگەندەر دە كەزدەسۋدە. ناعىز «ازعىندىق»  دەپ وسىنى ايتسا بولماس پا؟! دەمەك، بۇگىنگى وزگە ءتىلدى قازاقستان بيلىگىنىڭ جاستارعا كورسەتىپ جۇرگەن ۇلگى-تاربيەسىنىڭ سيقى وسى.

       «ونشا تار ەمەس ەدى-اۋ پاتەرىڭ دە،

       وسىندا تاستاپ كەتتىڭ اكەلدىڭ دە،

       سىناپتاي سىرتىن بەرسە تۋعان بالاڭ،

تىرىدەي ولگەنى عوي اكەنىڭ دە» دەگەن «قارا شالدىڭ» مونولوگىندە ايتىلعانداي، «اكەسىن ءتىرى ولتىرگەندەردىڭ» وزدەرىنىڭ دە باسىنا كۇنى ەرتەڭ «اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەدى» دەگەن ماقالدىڭ كەرى كەلەتىنىن ەستەرىندە ۇستاعانى ءجون.

تاريح تاعلىمى: ەگەر كىمدە-كىم اتا-انالارىن قارتتار ۇيىنە تاپسىرسا، ول ۇيدە  قازاق ازاماتى (قازاقتىڭ ۇلى مەن قىزى) ەمەس، ول ۇيدە ادامزاتتىڭ اتاسى مايمىل دەگەن ءدارۆيننىڭ ساندىراق ءىلىمىن باسشىلىققا الىپ، مايمىل بولۋعا جاقىنداپ جۇرگەن ادام بار دەگەن ءسوز. قازاق ماقالى: «اتا-اناڭ جىندى بولسا، بايلاپ باق».     

اتام قازاقتىڭ اتا سالتىندا  بالالارىنا باسقانىڭ بارىمەن ويناسا دا اتاسىنىڭ ساقالىمەن ويناۋعا، ادامدى اينالۋعا، ادامنىڭ ۇستىنەن اتتاۋعا،  داستارحاندى باسۋعا، داستارحاندى اينالۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. كەز-كەلگەن داستارحان باسىنان كەلگەن ىزىڭمەن قايتا شىعۋعا ءتيىسسىڭ. سەبەبى، داستارحاننىڭ ءسوز ءتۇبىرى اس (از), بۇل ەڭ ۇلى تۇپكى اتاڭنىڭ ەسىمى، ياعني بۇلاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ ۇلى جاراتۋشى - اللادان كەيىنگى ەڭ ۇلى قۇرمەتتى ۇعىمى اتاعا بايلانىستى. قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا اتا-اناڭنىڭ كوزى تىرىسىندە دە، اتا-اناڭ انا دۇنيەلىك بولعاندا دا وعان دەگەن قۇرمەتىڭ مەن سەزىمىڭ ەشقاشان وزگەرمەۋگە ءتيىس. ەگەر دە كىمدە-كىم ءوز جۇرەگىندە وسىنداي سەزىمدى سەزىنە الماسا، وندا سەنىڭ اللانىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ مايمىل مەن شوشقاعا اينالىپ بارا جاتقانىڭ.

قازاق تا «اينالاتىن» دۇنيەلەردە بار.  ولار: اي مەن جەر جانە جەردە ايەلى مەن ەرى. اسپاندا اي جەردى اينالسا، جەردە ايەل ەرىن اينالادى. قازاقتىڭ ۇلكەندەرىنىڭ وزدەرىنەن كىشىلەرگە اينالايىن دەيتىندەرى تاعى بار.

جەر – ەر ازامات. جەردىڭ ءسوز ءتۇبىرى ەر بولاتىنى وسى. سەبەبى، ۇلى جاراتۋشى – اللا ادام اتانى وسى جەردىڭ قارا توپىراعىنان الىپ جاراتقان بولاتىن. ال، ازاماتتىڭ ءتۇبىرى از. بۇگىنگى كۇنگە قازاق دەگەن اتپەن جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى  ءاز اۋليە اتامىزدىڭ ەسىمى.

اي ء(اي) – ايەل. اسپانداعى اي جەردىڭ سەرىگى، جەردە ايەل ەردىڭ سەرىگى.

وسى جاعدايلاردى سارالاي كەلە، ەگەر ءبىز وسى ءداستۇرىمىزدى جوعالتىپ الماساق، شىن مانىندە بۇكىل جەر بەتىندە قازاقتىڭ قاريالارىنان باقىتتى ادامنىڭ جوق ەكەندىگىنە كوزىمىز تولىقتاي جەتەدى. ءار ازامات «اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەدى» دەگەن اتا – بابالارىمىزدان قالعان دانالىق وسيەتتى ءاردايىم  ەستەرىندە ۇستاۋعا مىندەتتى.

دەمەك، اتا-اناسىن جانە جاسى ۇلكەندى سىيلاي بىلمەگەن جاننىڭ، ءوزىن قازاقپىن دەپ اتاۋعا دا، جەر باسىپ، ەل بيلىگىنە ارالاسۋعا دا ەشقانداي  قۇقىعى جوق.

قازاقتىڭ الەمگە ايگىلى ۇلى قاعانى شىڭعىسحاننىڭ مىنا ءسوزى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

«دانىشپاندى جىلاتقاندى كەبىسىن كورسەتىپ ون سۇيگىزدىم!

اناسىن جىلاتقاندى مويىنىنا قۇرىم كيگىزدىم،

وتقا جاقتىم، كۇلىن قارعانىڭ ۇياسىنا سالدىم!» (شىڭعىس قاعان).

دەمەك، قازاق دەگەن قاسيەتتى ەسىمنەن ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ جولىن تۇسىنىكتەمە: ء سوز تۇسىنەتىن اقىل-ەسى ءتۇزۋ جانداردى بىردەن مويىنداتاتىن جاعداي، شىڭعىسحان قاعاناتى اقشاسىنىڭ تەڭگە دەپ اتالۋى جانە وندا «قازاق» جانە «الاش» دەگەن جازبالاردىڭ بولۋى.

بارشامىزعا بەلگىلى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ (قىتاي، اراپ، اعىلشىن، فرانتسۋز، پارسى، موڭعول، ورىس ت.ت.) ءتىلدى ەلدەردىڭ (مەملەكەتتەردىڭ) ءبارىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتالارى (اقشالارى) بار. سول اقشالاردىڭ ءبارى سول ەلدىڭ تىلدەرىندە جازىلعان، بارىندە سول ەلدىڭ تاريحىنا قاتىستى اتاۋلارى جانە وندا سول مەملەكەتتەردىڭ اتتارى جازىلعان. بۇل بۇتكىل الەم ەلدەرىنە ورتاق قاعيدا. ءبىزدىڭ دە اقشامىز كۇنى بۇگىندە دە سول شىڭعىسحان زامانىنداعىداي «تەڭگە» دەپ اتالادى، جازبالارى قازاق تىلىندە، ءدال سولاردىڭ اقشالارى سياقتى «قازاق (قازاقستان)» دەگەن جازباسى بار. سەنبەگەندەرگە قالتالارىڭداعى تەڭگەلەرىڭدى الىپ قاراۋعا كەڭەس بەرەمىن.  

شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى، رۋلىق قۇرامى ءبارى-ءبارى بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىمەن تولىقتاي سايكەس كەلەدى.                                                   

 تاريح تاعلىمى: اتا-بابالارىمىز اتا-انالارى مەن وزىنەن جاسى ۇلكەندەردى سىيلاي بىلمەيتىندەردى  ازعىن، نەمەسە «شىرىگەن جۇمىرتقا» دەپ اتاپ، ەلدەن الاستاعان. قازىرگى تاڭدا وندايلاردى، ەلدەن الاستاۋ قولىمىزدان كەلمەگەنىمەن، بيلىكتەن الاستاۋ قولىمىزدان ابدەن كەلەدى.

كەز-كەلگەن ەلدىڭ دە (مەملەكەتتىڭ دە), كەز-كەلگەن وتباسىنىڭ دا ىشكى ادامي قاسيەتى مەن مادەنيەتىن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بولمىسىنان ايقىن اڭعارۋعا بولادى. دانا ەلدىڭ ۇلانى (ۇلى مەن قىزى) ءوز وتباسىن دا، ەلىن دە دانالىققا جەتەلەيدى. ەگەر دە، كەز-كەلگەن جاس ازامات وزىنەن جاسى ۇلكەندى سىيلاي بىلمەسە،  مەيىرىمسىز، قايىرىمسىز، ايتاتىندارى كىلەڭ لاس (بوقتىق) سوزدەر بولسا، وزىنەن ۇلكەندەرگە اتا، اعا، اجە، اپا دەمەي، شال، الجىعان شال، كەمپىر، ءاي كەمپىر دەيتىن بولسا،  ولاردىڭ ۇيلەرىندە اتا-انالارىنىڭ مادەنيەتى تۋرا سونداي بولعانى. قىسقاسى، بالالارىمىز ءبىزدىڭ ءۇي-ىشىلىك مادەنيەتىمىزدىڭ ايناسى. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە قاريالار (جاسى ۇلكەندەر) وندايلاردان «كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟» دەپ سۇرايتىن. ءبىزدىڭ ەلدە (ماڭعىستاۋدا) بۇل قاعيدا قازىردە دە قولدانىستا بار.

ءبىر وكىنىشتىسى بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك تىلدە ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ دۇرىس سويلەي الماۋ،  ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرىن دە جالعان ۋادە بەرىپ وتىرىك ايتۋ، وزگەنى مەنسىنبەۋ، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىنە ورىس شا، قازاق شا لاس (بالاعات) سوزدەردى قوسىپ سويلەۋ، پارا الۋ، ۇلكەندى سىيلاماۋ ورىس ءتىلدى بيلىك وكىلدەرىنىڭ اراسىندا وتە كوپ كەزدەسەدى. ال، بۇل ءوز كەزەگىن دە مەملەكەتتىك (ۇلتتىق)  مادەنيەتىمىزدىڭ ايناسى.

ازعىن – از ء(از), ىن ء(ىن), عىن (قىن) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. از ء(از اتانىڭ ۇرپاعى، ياعني ەر ادام), قىن – ءسوز ءتۇبىرى ىن ء(ىن),  عىن (قىن، قىناپ) ايەل ادام دەگەندى بىلدىرەدى. «ن» - بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. دەمەك، بۇل ءسوزدىڭ تىكەلەي ماعىناسى ەكى سويلەمەيتىن، ءبىر اۋىز سوزگە توقتايتىن، ارى مەن نامىسىن قورعاي بىلەتىن، ءبىر ءسوزدى ەرجۇرەك ازاماتتىڭ ەر ادامعا ءتان ادامي قاسيەتىنىڭ وزگەرۋى، ياعني ۇنەمى «اناسى جىبەرمەي قالىپ، ۋادەلى جەرگە كەلمەي» ەكى سويلەيتىن ايەل ادامعا اينالۋى. قازاق ۇعىمىندا ەكى سويلەۋ (ۋادەنى ورىنداماۋ), تەك قانا ايەل بالاسىنا ءتان دەلىنەدى.   

ال، وسى سالتىمىزدى مادەنيەت تۇرعىسىنان سارالاساق، بۇل سالتىمىز كوڭىلگە  قونىپ، ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ  كەۋدەسىنە ماقتانىش سەزىمىن وياتىپ، كوڭىلىنە قۋانىش نۇرىن  سەبەدى دەپ ويلايمىن. وركەنيەتتى اتالىپ جۇرگەن باتىس ەلدەرىنىڭ (ىشىندە كورشى ورىس ەلى دە بار) ءبىر قاتارىنىڭ سالت-داستۇرلەرىمەن تانىسقانىمدا، كوبىنىڭ ەر جەتكەن ۇل-قىزدارى، تەك قانا قارا باستارىنىڭ قامىن ويلاپ، كارتايعان اتا – انالارىن  قارتتار ۇيىنە وتكىزەدى دە، وزدەرى ەشبىر ۇيالىپ، قىسىلماي ء«دال ءبىر ولار اۋرۋحانادا جاتقانداي) نەمەرەلەرىن ەرتىپ ارتىنان بارىپ تۇرادى. ولاردىڭ  قاي قالاسىنا بارساڭ دا قاپتاعان قارتتار ءۇيىن كورەسىڭ. وعان دالەلدى الىستان ىزدەمەي-اق، وزىمىزدەن دە تابۋعا بولادى. مىسالى، قازاقي وبلىس بولىپ تابىلاتىن ماڭعىستاۋدا ءبىر عانا  قارتتار ءۇيى بولسا، قازاعى از سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا  ونداي ۇيلەردىڭ  جەتەۋى بار كورىنەدى. ۇيدەگىلەرىنىڭ دە وڭىپ تۇرعانى شامالى، جالعىزدىقتان جانىن قوياتىن جەر تاپپاي يت – مىسىق اسىرايدى جانە ولارى وزدەرىمەن بىرگە  ءبىر بولمەدە تۇرىپ، ءبىر داستارحاننان اس ىشەدى.

«سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا جەتى قارتتار ينتەرنات-ءۇيى بار، وندا قازىر 1700 ادام تۇرىپ جاتىر». (سۆەتلانا بويارسكايا. 30 قىرقۇيەك 2012 جىل. http://bnews.kz/kk/news/post/103301/). كەيبىر دەرەكتەر وسى وبلىستا 13 قارتتار ءۇيى بار دەپ جازىپ ءجۇر.

قازاقي ەلدى مەكەندەردە ءبارى دە باسقاشا، قازاقتىڭ قاي ۇيىنە بارساڭ دا قاريالاردىڭ نەمەرە، شوبەرەلەرىنىڭ اراسىندا، قۋانىش پەن باقىتتان بال – بۇل جانعان جۇزدەرىن كورەسىڭ. قازاق داستارحانىنان يت – مىسىق، تازا قازاقي قالالاردان قارتتار ۇيىندە كورمەيسىڭ.

 قازاق تا بالاباقشا، باتىستا قارتتار ءۇيى جەتىسپەيدى. مادەنيەتتىلىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭى وسى ەمەس پە؟!  دەمەك، ءبىزدىڭ ۇلى اتالارىمىز دا، كۇنى بۇگىنگى بىزدەر دە الەمدەگى ەڭ ىزگى جانە ەڭ ۇلى سايىستان بايگە العاندار بولىپ تابىلامىز.  

ء سوزىمنىڭ سوڭىندا قازىرگى ەۆروپاعا ەلىكتەگىش جاستارعا مىناداي كەڭەس بەرەر ەدىم. كۇن سايىن ءبىر مەزگىل ءوز جۇرەكتەرىڭنەن سۇراپ وتىرىڭدار، اتا-انالارىڭا جانە جاسى ۇلكەندەرگە دەگەن جۇرەكتەرىڭدەگى مەيىرىم دەگەن سەزىمنىڭ دەڭگەيى قانداي؟ ەگەر سەندەر ءوز اتا مەن انالارىڭا قۇرمەت پەن مەيىرىم دەگەن سەزىمدى سەزىنە الماساڭدار، وندا سەندەردى قۇدايدىڭ اتقانى. وندا سەندەر ۇلى اتالارىمىزدىڭ «اتا-اناڭ جىندى بولسا، بايلاپ باق» دەگەن ماقالىنا ساي بولا الماعاندارىڭ. سەندەردىڭ اتا-انالارىڭدى جانە وزدەرىڭنەن جاسى ۇلكەندى سىيلاي الماعاندارىڭ، كەلەشەك تە قازاق حالقىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى بولماق.

تاريح تاعلىمى: ءوز اتاڭ مەن اناڭدى جانە بارلىق جاسى ۇلكەندەردى سىيلاي الماعانىڭ، سەنىڭ ءدارۆيننىڭ ءىلىمىن باسشىلىققا الىپ «مايمىلعا» بالا بولۋعا جاقىنداپ جۇرگەنىڭ. مۇنىڭ سوڭى قۇردىم. ياعني، ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسكەرتىپ كەتكەن «اتامزامانىنىڭ» اقىرى «اقىرزامانىمىز» سول بولماق. ۇلى جاراتۋشى — اللا بارىڭە سانا (اقىل مەن ءبىلىم) بەرىپ شاريعات، تاريحات جانە اقيقات دەگەن ساتىلاردان ءوتىپ، ماعريپاتقا جەتۋگە جازعاي.

«اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەدى» (قازاق ماقالى).

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz