1927 جىلى جيىرمانىڭ ىشىندەگى جاس جىگىت، تومسك تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن، تاۋ-كەن ينجەنەرى قانىش يمانتايۇلى موسكۆا قالاسىنان «ەر ەدىگە» اتتى كىتاپ شىعاردى. جيناققا جازعان العىسوزىندە كەلەشەك ۇلى عالىم ەدىگە اڭگىمەسىنىڭ ءبىر شەتى التايدى، ءبىر شەتى قىرىمدى مەكەندەيتىن تۇركى ناسىلدەستەردىڭ بارلىعىندا ايتىلاتىندىعىن ەسكەرتە كەلىپ (ساتباەۆ ق.ي. عىلىم جانە مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى  ماقالالارى، الماتى، 1989, 356-بەت.), ءوزى شىعارتقالى وتىرعان اتالعان كىتاپتىڭ 1842 جىلى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ پەن بالاسى شوقاننىڭ قىپشاق ارىستانباي مەن جۇماعۇلدىڭ اۋزىنان حاتقا ءتۇسىرىلىپ، 1905 جىلى سانكت پەتەربۋرگتە پ.م. مەليورانسكيدىڭ كىتاپ ەتىپ شىعارتقان نۇسقاسىن قارجاس قوپاباي دەيتىن اقساقالدىڭ ايتۋىنداعى جىرمەن سالىستىرىپ، ءبىرسىپىرا قازاقشالانعان ءتۇرى ەكەندىگىن ەسكە سالادى. جانە بۇل جەردە العىسوز يەسى پ. مەليورانسكي باسىلىمىنىڭ كەيبىر سوزدەرىنىڭ تاتارشالانۋ سەبەبىن شىعارمانى شىڭعىس پەن شوقان جازباسىنان «اققا كوشىرگەن» احمەت ەسىمدى تاتار مەن وتكەن عاسىرداعى «نوعايشا سويلەۋدى» ءسان كورەتىن قازاق جاقسىلارىنىڭ ادەت-داعدىسىمەن بايلانىستى تۇسىندىرەدى. سولاي دەي وتىرىپ، قوپاباي ايتۋىنداعى جىردىڭ وزىندە دە جيىرماسىنشى جىلداردىڭ وقىرمانىنا توسىن كورىنەتىن ءبىراز كونە سوزدەردىڭ بار ەكەندىگىن، ال سونىڭ ءوزى حالىقتىڭ ء«تىل ساقتاۋ»، ء«تىل بايىتۋ» سياقتى ماسەلەلەرىندە ايىرىقشا باعالى ەكەندىگىنە ەرەكشە كوڭىل اۋدارادى (ساتباەۆ ق.ي. عىلىم جانە مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى  ماقالالارى، الماتى، 1989, 351-352-بەتتەر.). ءسوز جوق، مۇنىڭ بارلىعى عىلىمي تۇرعىدان قاراعاندا، بارىنشا قادىرلەۋگە تۇراتىن پىكىر، ال ەڭبەكتىڭ مۇمكىندىگىنە قاراي قوپاباي سىندى اقساقالدىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن  نۇسقامەن سالىستىرىلىپ، قازاقشا قالپىن باسپادان شىعارتۋ، بۇل كەمەڭگەر عالىمنىڭ ەدىگە جىرىنا، قازاق فولكلورىنا جاساعان ۇلكەن قىزمەتى بولاتىن.

عالىم نەگىزىنەن جىردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر بولعان التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى توقتامىس پەن ەدىگەنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا ارنايى توقتالا كەلىپ ايتقان مىنا پىكىرلەرى: بىرىنشىدەن، «تاريحي جاعىنان العاندا ەدىگە باتىردىڭ اڭگىمەسى ءحىV عاسىردىڭ ىشىندە باستالۋى كەرەك» دەيتىن، ەكىنشىدەن، اراب تاريحشىسى يبن-ارابشاحتىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، توقتامىس پەن تەمىردىڭ اراسىنداعى جانجالعا ءاۋ باستا ەدىگە سەبەپشى بولسا كەرەك، ەدىگەنىڭ سۇيەنگەنى ورىسحاننىڭ بالاسى قۇتلۇع تەمىر دەيتىن سۇلتان بولعان، دەي وتىرىپ، سونداي-اق، تەمىردىڭ توقتامىس ورداسىنا اۋىر قولمەن اتتانۋىنا اقوردا مەن التىنوردانى جەكە بيلەگەن توقتامىستىڭ باققا ماستانىپ 1388 جىلى تۇركىستان جاعىنا شەرۋ تارتقاندىعىن ايتاتىن، ۇشىنشىدەن، ەدىگە اڭگىمەسىنىڭ ءارتۇرلى تۇركى حالىقتارىندا بارلىعىن ەسكەرتە كەلىپ «قاي جۇرتتا بولسىن، بارعان سايىن باسقى سوزگە ءوز تۇسىنان ءتۇرلى جالعاۋلار قوسىپ وتىرماقشى» (سوندا 353-356-بەتتەر.) دەيتىن، تورتىنشىدەن، ەل بىرەۋدى سۇيسە ونىڭ بويىنا تاعىلماعان جاقسىلىق بولمايدى; ەدىگە وسىنداي ەلدىڭ شىن سۇيگەن، شىن ارداقتاعان ەرلەرىنىڭ ءبىرى دەيتىن، بەسىنشىدەن «ەل اۋزىندا تاراپ جۇرگەن ەدىگە تۋرالى تاعى دا سوراپتار بار شىعار، سولاردىڭ ءبارى دە تەگىس جينالىپ قاعاز بەتىنە تۇسسە، ەدىگە باتىردىڭ تولىق سىنى سوندا ايقىندالار ەدى» دەگەن (Cوندا. 352- بەت.), وي-تۇيىندەرى ەدىگەمەن توقتامىس، اقساق تەمىردىڭ زامانىن، نەگىزىنەن ولاردىڭ ءوزارا قاتىناسىن جىر ەتكەن اۋىز ادەبيەتىنىڭ كونە مۇراسى «ەر ەدىگەنىڭ» تانىمدىق قاسيەتىن، شىنشىلدىق بەدەلىن تولىق باعالاۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇننىڭ دە، كەلەشەك كۇندەردىڭ دە زەرتتەۋشىلەرى نازار اۋدارارلىقتاي قۇندىلىققا يە ەكەندىگىن كورسەتەتىندىگىن دە داۋ جوق. ويتكەنى، ەدىگە جىرىنىڭ دا، ونىڭ ورتالىق كەيىپكەرلەرىنىڭ ە شىن كەيپى مەن شىنايى باعاسى وسى ماسەلەلەردى جەتە ەسكەرگەندە عانا تولىق اشىلماق. ەندى وسى پىكىرلەرگە بايلانىستى ءوز پايىمداۋلارىمىزدى ورتاعا سالعىمىز كەلەدى.

بىرىنشىدەن، التىن وردا بيلەۋشىسى توقتامىس حان مەن ەدىگەنىڭ ارازدىعى شارىقتاعان ۋاقىت – 1391 جىل (يباتوۆ ا. ءحىV عاسىرداعى حاندار جارلىقتارىنىڭ ءتىلى. الماتى، 1990, 13-بەت.). جىردا  ولاردىڭ ارازدىق سەبەپتەرى جاداعاي تۇردە بەينەلەنگەنمەن، جىرشى ءبىر نارسەنى ايقىن اڭعارتادى: ەدىگەنىڭ ساتەمىرگە، ياكي تەمىر امىرشىگە قاراي ساپار شەگۋى بۇكىل ۇلىستى ۇرەيلەندىرىپ، وسىعان وراي توقتامىستىڭ توڭىرەگىندەگى باسشى، قوسشىلارىمەن اقىلداسقاندىعى. سوندا تالاي بي، تالاي باتىر پىكىر بىلدىرگەن، ەڭ اقىرىندا كوپتى كورگەن كونەنىڭ كوزى – ەلدىڭ ابىزى سىپىرا جىراۋ جىر تولعاعان. دەمەك، بۇل تۋىندىنىڭ نەگىزگى وزەگى وسى وقيعادان باستالىپ، ارمەن قاراي ءارتۇرلى تولىقتىرۋلارمەن بەزەندىرىلگەن، قىرنالعان، جونىلعان دەپ مولشەرلەۋگە بولادى. ال، جىردىڭ باس قاھارمانىنىڭ سولايشا جاڭعىرىپ، جاڭارۋىنا كوزى تىرىسىندە قارسى بولماعانى حاق. ولاي بولسا عالىم ايتقانداي، جىردىڭ ءحىV عاسىردىڭ ىشىندە، دالىرەك ايتقاندا توقسانىنشى جىلداردىڭ اقىرىندا قانداي كولەمدە بولسا دا جىرلانا باستاعاندىعى كۇمانسىز.

ەكىنشىدەن، توقتامىس پەن تەمىردىڭ ارازدىعى جانە وسىعان بايلانىستى ەدىگە، ت.ب. بەت-بەينەسى تۋرالى ماسەلەلەر. قانىش يمانتايۇلىنىڭ وسى پىكىرى كۇللى التىن وردانىڭ ىدىراۋ ۇدەرىسىنە قاتىستى ماسەلەنىڭ دە، ەدىگە تۋرالى جىردىڭ دا ناعىز شيەلى ءتۇيىنىن شەشەتىن جەرى دەپ ايتۋعا بولادى. شىندىعىندا ەگەر تاريحتا ەدىگە مەن توقتامىس ارازداسپاسا، ومىردە التىن وردا ءداۋىرىنىڭ توقتامىس حاندىق قۇرعان كەزەڭى ءدال سول تۇستىڭ ادامدارى كۋاگەر بولعانداي جايدى كەشۋى ەكى تالاي  بولار ەدى. ال، ونداي وقيعا بولماسا، قازىر ءار حالىق وكىلدەرىنىڭ  ەلدىك رۋحاني مۇراسى بوپ جۇرگەن ەدىگەنىڭ دە مازمۇنى باسقاشا بولار ەدى.

«جامي-ات – تاۋاريحتىڭ» اۆتورى قادىرعالي جالايىردىڭ جازۋىنشا، تايحوجاۇلى (تۋيحوجاۇلى) توقتامىش حاننىڭ ەدىگە قۇتلۋقياۇلى شوراسى ەدى (جامي-ات-تاۋاريحتىڭ تەكسى // سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى،1991, 232-بەت.). ونىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى – اكەسى  قۇتلۋ-قابانى (ەدىگەنىڭ اكەسى ءار اۆتوردا ارقيلى جازىلادى. قۋتلۋقيا، قۇتلۋ-قابا، سول سياقتى توقتامىستىڭ اكەسىنىڭ اتى دا تايحوجا، تۋيحوجا بولىپ كەلەدى. – ج.ت.) ولتىرگەن اقوردا حانى ورىس حاننىڭ توقتامىس پەن ارازداسقان كەزىنە تۇسپا-تۇس كەلەدى. 1376 جىلى توقتامىس تەمىردەن ورىس حانعا قارسى كومەك سۇراي بارعاندا ەدىگە ونىڭ قاسىنان تابىلدى. ءسويتىپ، ول توقتامىسقا ءارى اقىلشى، ءارى اسكەرباسى قولباسشى بولىپ ءبىراز ۋاقىت قىزمەت كورسەتتى. بىراق، 1381 جىلى توقتامىس التىن ورداعا ءامىرىن جۇرگىزىپ تۇرعان مامايدى ورنىنان تايدىرىپ، بۇكىل دەشتى – قىپشاقتىڭ بيلىگىن ءوز قولىنا العاننان كەيىن ەدىگە ونىمەن دە شىعىسىپ، جيەنى تەمىر-قۇتلۇع ەكەۋى تەمىرگە بارىپ قىزمەت ەتەدى، ونىڭ توقتامىسقا قارسى كۇرەسىنە كوپتەگەن ەڭبەك سىڭىرەدى. ايتسە دە، 1391 جىلعى تەمىردىڭ  توقتامىستى جەڭگەننەن كەيىنگى ۇلى جورىعىنان كەيىن ول تەمىرمەن دە بايلانىسىن ۇزەدى. ويتكەنى، التىن وردانىڭ قۇلاۋىنا تەمىرگە جەتەقابىل ەڭبەك سىڭىرگەن ادام ەدىگە (ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. توم 1, الما-اتا، 1984, س.369; تىنىشپاەۆ م. يستوريا كازاحسكوگو نارودا. الما-اتا، 1993, س.125.), مىنە، وسى كەزدەن باستاپ قولىنا بيلىكتىڭ تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاي باستاعان ەدى. ەندىگى جەردە ول قالعان شارۋانى بىرەۋدەن كومەك الىپ، سوعان تاۋەلدى بولىپ وتىرىپ شەشەتىن قاۋقارسىز بي ەمەس، سوڭىنان مىڭداردى ەرتكەن، كەرەگىندە حانداردىڭ ءوزىن ايتقانىمەن جۇرگىزىپ وتىراتىن دارەجەگە جەتكەن اققاپتال ساياساتشى، ايبىندى قولباسى بولاتىن. 1395 جىلى تەمىر التىن ورداعا حان سايلاتقان قۇيىرشىق حان ونىڭ ءسۇيدۇنىم اتتى ايەلىنىڭ اكەسى ەدى (جامي-ات-تاۋاريحتىڭ تەكسى. الماتى،1991, 255-بەت.). تەگىندە، تەمىردىڭ قۇيىرشىقتى اۋەلى حاندىق لاۋازىمعا كوتەرىپ السا دا، اراعا جىل ارالاتپاي،  ونىڭ ورنىنا تەمىر-قۇتلۇعتى حان سايلاتۋىندا وسى تۇستاعى ورداداعى جاعدايدى بىلمەيتىن كوپ ەلگە جۇمباق ءبىراز سىر جاتۋى مۇمكىن. بۇل قىلىعى ارقىلى، بالكىم، تەمىر ءامىرشىنىڭ وزىنەن ات تونىن الا قاشىپ جۇرگەن ەدىگەنى قولدايتىن بيلىك يەسى، ىقپالدى ادامداردىڭ جولىن بوگەۋگە دەگەن نيەتى جاتۋى عاجاپ ەمەس. قانشا جەردەن تەمىر-قۇتلۇع ەدىگەگە جيەن بولسا دا ونىڭ بويىنداعى مانساپ قۇمارلىق دەرتى مۇنى تەمىرگە ادال قىزمەت ەتتىرتىپ، ناعاشىسى ەدىگەنىڭ جەتەگىندە جۇرگىزبەس، ال وعان قول جەتپەس جاقىنداردىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىپ، ودان ارمەن وزىمە جالتاقتاۋىن كۇشەيتە تۇسەدى دەپ ويلاۋى دا مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا تەمىر ءامىرشىنىڭ بۇل قىلىعى توقتامىستان گورى ەدىگەگە كوبىرەك بايلانىستى ەكەنى حاق.

اقساق تەمىر مەن توقتامىستىڭ ارا قاتىناسى ولارمەن زامانداس تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە دە، كەيىنگى داۋىردەگى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە دە ءبىراز جازىلعان (كلاۆيحو رۋي گونسالەس دە. دنەۆنيك پۋتەشەستۆيا ۆ سامارحاند كو دۆورۋ تيمۋرا 1403-1406 // پەرەۆود سو ستارويسپ. سپب، 1881; ليانگلە. جيزن تيمۋرا // پەر. فرانتسۋزسكوگو. تاشكەنت، 1890; ۆامبەري گ. يستوريا بۋحارى. //  پەر. س انگل. سپب، 1873; يۆانين م. و ۆوەننوم يسكۋسستۆە ي زاۆوەۆانياح مونگولو-تاتار ۆ سرەدنەازياتسكيح نارودوۆ پري چينگيز-حانە ي تامەرلانە. سپب، 1875.). ولاردىڭ 1376 جىلى تەمىردەن توقتامىستىڭ كومەك الۋعا كەلەتىن ءساتىن سۋرەتتەۋى، 1391 جىلى ەكى مىڭ شاقىرىمدىق قۇلا ءدۇزدى باسىپ ءوتىپ، قالىڭ قولمەن جەر تۇبىندەگى توقتامىستىڭ جەر قايىسقان كوپ اسكەرىن كۇيرەتە جەڭەتىندىگىن بايانداۋلارى – بىرىندە قىسقا، بىرىندە ۇزاق سيپاتتالاتىنى بولماسا، نەگىزىنەن بولعان وقيعانىڭ دەرەگىن بەرۋى جاعىنان ايىرماشىلىقتارى جوق. ال، 1391 جىلى تەمىردىڭ توقتامىسقا قارسى قول جيىپ اتتانۋىن بەرگى زاماننىڭ وقىمىستىسى ا. ياكۋبوۆسكي بىلايشا تۇسىندىرەدى. 1379 جىلى اقوردا تاعىن تەمىر جاردەمىمەن يەلەنگەن توقتامىس كەلەسى جىلى التىن وردانىڭ ءامىرشىسى مامايدى كۇيرەتە جەڭىپ، بيلىكتى قولىنا العاننان كەيىن بۇرىن ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن جوشى ۇلىسىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءبىر ءوزى بيلەيدى دە، 1372-1374 جىلدارعا دەيىن التىن وردانىڭ قۇرامىنا كىرىپ كەلگەن سولتۇستىك حورەزمدى شاعاتاي ۇلىسىنان قايتارىپ الۋدى سىلتاۋراتىپ، 1387-1388 جىلدارى تەمىردىڭ ەلدە جوق كەزىندە ماۆەرانناحرعا شابۋىلداپ، حورەزم شاحى سۋلەيمان ءسۋفيدى تەمىرگە قارسى شىعۋعا ايداپ سالادى. بۇعان تەز كونە كەتكەن حورەزم بيلەۋشىسى، بىراق، تەمىردەن سازايىن تارتادى. استاناسى ۇرگەنىش جەرمەن-جەكسەن ەتىلەدى. حالقى سامارحاندقا كوشىرىلەدى. سونان كەيىن بودانىن وزىنە قارسى ايداپ سالىپ جۇرگەن توقتامىسقا قارسى جورىق باستالادى (ياكۋبوۆسكي ا.يۋ. تيمۋر // تامەرلان. ەپوحا. ليچنوست. دەيانيا. م.، 1992,      س. 28-32.).

ارينە، تەمىر باستاعان اۋىر قولدىڭ اسكەري دايىندىعىنىڭ جوعارى ساپادا بولعاندىعى نەگىزگى جەڭىسكە جەتكىزۋگە سەبەپكەر ەكەندىگىنە داۋ جوق. بىراق، سول كەزەڭدە دۇنيەدەگى ەڭ ءبىر الەۋەتتى بيلەۋشى توقتامىستى تىزە بۇكتىرۋ ءۇشىن ونىڭ ورداعىسىنداعى ىقپالدى دۇشپاندارىمەن دەر كەزىندە جاسىرىن بايلانىسىپ، ولاردى ءوز جاعىنا قاراتىپ وتىرۋدى دا اقساق تەمىر ەسىنەن شىعارماعان (يۆانين م. ي. سوستويانيە ۆوەننوگو يسكۋسستۆا ي  سرەدنەازياتسكيح نارودوۆ پري تەمەرلانە. // تامەرلان. ەپوحا. ليچنوست. دەيانيا. م.، 1992, س.424.). باسقانى بىلاي قويعاندا تەمىردىڭ ارباۋىنان توقتامىستىڭ تۋ ۇستاۋشىسىنىڭ ءوزى قۇتىلماعان (ليانگلە ل. جيزن تيمۋرا // تامەرلان. ەپوحا. ... م.، 1992, س.378.).

جارتى دۇنيەنى دىرىلدەتكەن ءامىرشى بۇل تۋراسىندا ءوزىنىڭ «زاڭدار جيناعىندا» ۇلى دالامەن التى اي بويى جول شەگىپ كەلە جاتقان ونىڭ اسكەرىنىڭ ۇزاق ءجۇرىس پەن اشتىقتان ابدەن قالجىراپ، اسكەر باسىلارىنىڭ وزدەرىنىڭ سوعىسۋعا قۇلقى جوق بولعانىن ايتا كەپ، «كەرىسىنشە بىزگە قاراعاندا ونىكى تىڭ، قۋناقى ەدى... سونى بىلگەن توقتامىس وزدەرىنە بۇدان ارتىق قولايلى ءسات بولمايدى دەپ ەسەپتەپ قۇمىرسقاداي قاپتاعان قالىڭ قولىمەن ماعان تاپ بەردى... مەن جاۋىمنىڭ تۋ ۇستاۋشىسىن ساتىپ العان ەدىم، ول ماعان ەكى جاق ايقاسقا كىرگەن كەزدە ءوزىنىڭ تۋىن جىعامىن دەپ ۋادە بەردى... توقتامىس تۋى قۇلاعان بويدا نە ىستەرىن بىلمەي بىردەن ابدىراپ، قاشۋمەن بولدى. ءسويتىپ، ول بۇكىل اسكەرىن ۇرەيگە بيلەتىپ، قىرعىنعا ۇشىراتتى» (ۋلوجەنيە تيمۋرا // تامەرلان. ەپوحا. ليچنوست. دەيانيا. م.، 1992, س.179.) – دەپ جازادى.

وسى وقيعاعا بايلانىستى ءوزىنىڭ ساراي ماڭىنداعىلارىنىڭ ارالاسى بولعانىن، سونىڭ ىشىندە ەدىگەنىڭ ەلەۋلى قىزمەت اتقارعانىن توقتامىس حاننىڭ ءوزى 1393 جىلى ياگايلاعا جولداعان جارلىعىندا:

«بۇرناعى جىلى بەكبولات، قوجامەدىن باستاعان بىرنەشە ۇلاندار، بەكىش، تۇردىشاق-بەردى، ءداۋىت باستاعان بەكتەر ەدىگە دەگەن كىسىنى تەمىرگە استىرتىن جىبەرگەن ەكەن، ول ءتىل (حابار) الىپ كەلگەن ەدى. ولاردىڭ ارام نيەتپەن حابار جىبەرىپ كەلگەنىن سەزىپ، جيىلىپ، سوعىسپاقشى بولىپ تۇرعاندا، ول ارام نيەتتى كىسىلەر بۇرىن قوزعاۋ سالىپ، ارەكەت جاساعاندىقتان ەل قارسى كوتەرىلىپ، بۇل ءىستىڭ ءجونى وسىلاي بولعان ەدى. ءتاڭىرى ءبىزدى جارىلقاپ، دۇشپاندىق قىلعان بەكبولات، قوجامەدىن، بەكىش، تۇردىشاق-بەردى، ءداۋىت باستاعان ۇلاندار مەن بەكتەردى مۇقالتتى، (يباتوۆ ا. ءحىV عاسىرداعى حاندار جارلىقتارىنىڭ ءتىلى. الماتى، 1990, 13-14-بەتتەر.) -دەپ جازدىرتقان.

دەمەك، جىردا ايتىلاتىن ەدىگە مەن توقتامىستىڭ ارازداسۋى، ەدىگەنىڭ ساتەمىر ەلىنە ساپار شەگۋى، ءبارى دە اقيقات. ونى توقتامىستىڭ حاتقا تۇسىرىلگەن سوزىنەن ارتىق دالەلدەۋدى قاجەت ەتەر كۋالىكتى ىزدەۋدىڭ ءوزى ارتىق. جانە توقتامىسقا ريزا ەمەس  ادام ءبىر عانا ەدىگە ەمەس. جارلىقتا دا وسىلاي ايتىلعان، جىردىڭ ىشىندە دە سولاي بولاتىن. ءتىپتى، جىرداعىعا قاراعاندا ياگايلاعا جونەتىلگەن پارمەننىڭ ىشىندەگى ەدىگە تىلەكتەستەرى كوبىرەك. مۇنى اقساق تەمىر بىلايشا ماعۇلىمدايدى:

– مەنىڭ توقتامىسپەن سوعىسىم كەزىندە ونىڭ امىرلەرى ماعان حات جۇزىندە بىرنەشە ۇسىنىس جاسادى. مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ تاراپىنان وزدەرىنىڭ باسشىسى، مەنىڭ دۇشپانىما جاسالعان ساتقىندىق بولاتىن. مۇنداي ۇسىنىستارعا مەنىڭ زىعىردانىم قايناپ وزىمە ءوزىم ىشتەي: «قازىر ءوزىنىڭ بيلەۋشىسىنە وپاسىزدىق جاساپ تۇرعان ولار سەنى دە ساتادى» دەيتىنمىن (ۋلوجەنيە تيمۋرا // تامەرلان. ەپوحا. ليچنوست. دەيانيا. م.، 1992, س.113.).

بۇل سوزدەرگە قاراعاندا التىن وردانىڭ ىشىندەگى توقتامىس پەن ەدىگە تۇسىنداعى الاۋىزدىق تەك  قانا حان مەن ءبيدىڭ اراسىنداعى ارازدىق ەمەس، ودان گورى قۇلاشىن كەڭگە جايعان ۇلكەن باقاستىق پەن باقتالاستىقتىڭ جايىنان حابار بەرەدى. تەمىر ءامىرشىنىڭ سوعان مۇرىندىق بولىپ وتىرعان كىسىلەردىڭ ەسىمدەرىن، ارادا جۇرگەن ەلشىلەرىنىڭ اتىن اتامايتىنى بولماسا، بۇنىڭ دا توقتامىس ايتىپ وتىرعان جايمەن بايلانىستى كەپتەن اڭگىمە قوزعاپ وتىرعاندىعىندا كۇدىك جوق. ءوزىنىڭ سول ادامداردان جيرەنەتىندىگىن ايتا وتىرىپ، ارينە، ولاردىڭ كورسەتكەن قىزمەتتەرىن پايدالانعاندىعى دا داۋسىز. سوسىن، بالكىم، ۋاقىتى كەلگەندە ولاردىڭ كوزىن قۇرتىپ جىبەرۋدەن دە تايىنباعان. تەگىندە جوعارىداعى توقتامىستىڭ حاتىنداعى: ء«تاڭىرى ءبىزدى جارىلقاپ... ۇلاندار مەن بەكتەردى مۇقالتتى» دەۋىندە ءبىر سىر جاتىر. تەمىردىڭ وسىنداي ءادىس-ايلاسىن بىلەتىن ەدىگەنىڭ 1391 جىلدان كەيىن ونىڭ ماڭايىنا جولاماي كەتۋىندە دە وسىنداي گاپ بولۋعا ءتيىس.

قىسقاسى، تاريحي قۇجاتتاردىڭ سوزىنە سەنسەك، ارينە، وعان سەنبەسكە امال جوق، ەدىگە تەك «ەل قامىن جەگەن» ەدىگە عانا ەمەس، ول – وسى جايدى جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اقىرى، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا زەرتتەگەن ارداگەر اقىن، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى ءھام عالىم ساكەن سەيفۋللين ايتقانداي «اتقامىنەر، پارتياگەرشىلدىگىمەن» (سەيفۋللين س. ادەبيەت تاريحى. الماتى، 1932, 185-بەت.) دە ەرەكشەلەنەتىن تۇلعا. بۇل جىرداعى ەدىگەنىڭ ساتەمىر جۇرتىنا كەتۋ وقيعاسىن تاريحي بولمىسپەن سالىستىرعاندا، ارازدىقتىڭ تۇپكى جايىن ىزدەگەندە ەسكەرىلەر جاي. ارينە، مۇنىمەن ءبىز تاريحي تۇلعا ەدىگەنى جازعىرۋدان دا، دارىپتەۋدەن دە اۋلاقپىز. تاريح تا، تاريحي تۇلعا دا كەيىنگى ءداۋىردىڭ وكىلىنىڭ ىرقىمەن، سونىڭ ويلاعانىنداي بولا قويمايدى. تاريح پەن ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنە شاماسى كەلگەنىنشە سول تۇستىڭ ىقپالدى ادامدارى، قوعامى عانا ىقپال ەتپەك، نە وزدەرى سونىڭ ىقپالىندا بولماق. مۇنىڭ بارلىعى تۇتاس قاراستىرىلاتىن، كىلتيپانى دا، كىرپيازدىعى دا جەتكىلىكتى وتە كۇردەلى قوعامدىق ۇدەرىس. سونداي-اق، شىعارما ومىرگە كەلگەن تۇستان باستاپ، بىزگە جەتكەن كەزگە دەيىن جىرعا شىعارماشىلىق ۇلەسىن قوسقان جىراۋلار مەن جىرشىلاردىڭ تانىم-تۇسىنىگى جايلى پىكىر بىلدىرگەندە دە ولارعا سول زاماننىڭ قۇيتىرقى قۇلقىن قولعا ۇستاتقانداي نەگە بايانداماعان دەپ وكپە ارتۋعا بولمايدى. قايتا بەلگىلى جىردى ۇزاق جىلدار بويعى ۇزىلىستەن كەيىن جان-جاقتى قاراستىرۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان كورنەكتى عالىمىمىز ر. بەردىباەۆ جازعانداي: «ەپوستىڭ قۇرىلىسىنا تىرەك بولعان باس وقيعا تاريحي شىندىقتان تۋىندايتىنىن  ەسكەرە وتىرىپ، سول باس وقيعا قالايشا جىرلانعان، ونىڭ سولاي جىرلانۋ سەبەبىن اشۋ عىلىم ءۇشىن پارىز بولماق. سونداي-اق، تاريحي كەيىپكەرلەردىڭ رۋحاني بەت-بەينەسىن تانىتار، ومىرىنەن دەرەك بەرەر تۋىندىدا تاعى دا قانداي جاراسىمىن تاپقان جايتتار بار، جىردىڭ س. سەيفۋللين، ۆ. جيرمۋنسكي، ت.ب. ايتىپ جۇرگەن پوليستاديالىلىعى، كوپ قاباتتىلىعى نەدە، بولماسا ءارتۇرلى نۇسقاداعى اڭگىمەلەردىڭ ارقيلى بولۋ سەبەبىن قالاي تۇسىنەمىز، سول ءارالۋان بولىپ جىرلانعان نۇسقالار ونى دۇنيەگە كەلتىرۋشى، كەيىنگىلەرگە جەتكىزۋشى جىراۋ، جىرشىلاردىڭ كەراۋىز قيسىقتىعىنان با، الدە ولاردىڭ دا ءاۋ باستا ەلگە جاريالاۋدى ماقسۇت تۇتقان، وزدەرى بىلەتىن توسىن دەرەكتەرى بولعان با، مىنەكي، ەگەر قيسىنىن تاۋىپ كورسەتە بىلسە، مۇنىڭ ءبارى دە كوڭىلگە قونىمدى جايلار ەكەندىگىندە شاك جوق. وسىلارعا جاۋاپ بەرۋ ارقىلى قانىش يمانتايۇلى ءسوز ەتكەن ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ماسەلەلەردىڭ دە شەشىمىنىڭ تابىلاتىنى داۋسىز.

ەدىگە باتىر تۋرالى جىرلاردان سول زاماننىڭ ءبىراز تاريحىنىڭ سۇلباسىن عانا ەمەس، شىندىعىن دا تابۋعا بولادى. بىراق، سول شىندىق تەك ءبىر عانا نۇسقادا ەمەس، ءارتۇرلى نۇسقالاردىڭ بويىندا  شاشىراپ  جاتىر.  بۇل ورايدا اكادەميك ق.ي. ساتباەۆتىڭ «ەدىگە باتىردىڭ» تولىق سىنى ول جايلى ءارتۇرلى جىر سورابتارى تولىق جينالعاندا ايقىندالار ەدى دەگەن ءسوزىنىڭ (ساتباەۆ ق.ي. عىلىم جانە مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى  ماقالالارى، الماتى، 1989, 352-بەت.) ءوز تۇسى ءۇشىن دە، بۇگىنگى كۇننىڭ مەجەسىنەن دە قاراعاندا  دا دۇرىس ايتىلعاندىعىندا داۋ جوق. ماسەلەن، م.و. اۋەزوۆتىڭ «ەدىگە باتىر» اڭگىمەسىنە نەگىز ەتىپ العان ابۋباكىر ديۆاەۆ نۇسقاسىندا ەلىنە بارعان ەدىگەگە اقساق تەمىر ءبىر ءۋازىرىنىڭ ايداپ سالۋىمەن وشىگىپ، باسىن الۋدىڭ امالىن قاراستىرادى (اۋەزوۆ م. ادەبيەت تاريحى، الماتى، 1991, 59-60-بەتتەر.). راس، مۇندا دا كەيىنگىنىڭ جاماۋى، ەپوستىق اڭگىمەدەن گورى توقتامىستىڭ ايەلى دانابيكەنىڭ كۇيەۋى مەن ەدىگەنىڭ ارازداسۋىنا سەبەپكەر بولعانىنداعىداي، ەرتەگىلىك ەلەمەنتتەر كوپ. بىراق، شىعارمانىڭ ءدال وسى جايعا بايلانىستى ايتپاق بولىپ وتىرعانى – ايەلدىڭ قانداي بولعاندىعىن، تەمىردىڭ دە ازعىرىندى اڭگىمەگە سەنىپ قالاتىن اڭقاۋلىقتان قۇرالاقان ادام ەمەستىگىن ايتۋ ەمەس، ونىڭ ەدىگەگە وشتەسۋىن، سونىڭ كوزىن جويىپ، ولتىرۋگە ءبىرجولا بەل بۋىپ، نيەت ەتكەن ساتتەردىڭ بولعانىنا نازار اۋدارتۋ دەپ بىلەمىز.

تاريحتا وسىنداي جاي بولعان با؟ بولعان. بۇل تۋراسىندا 1403 جىلى تەمىر امىرشىگە جىبەرىلگەن يسپانيا كورولىنىڭ ەلشىلىگى قۇرامىندا بولعان كلاۆيحو رۋي گونسالەس دە ءوزىنىڭ كۇندەلىگىنىڭ ءبىر تۇسىندا، 4 قىركۇيەك كۇنى تەمىردىڭ يمپەراتور توقتامىستىڭ ەلشىلەرىن جونەلتكەنىن (كلاۆيحو گ. يستوريا ۆەليكوگو تامەرلانا // تامەرلان. ەپوحا. ليچنوست. دەيانيا. م.، 1992, س.305.) جازسا، ءبىر جەرىندە اتىشۋلى ءامىرشى شەتتەن كەلگەن ەلشىلەردى قابىلداعان كەزدە ونىڭ تومەنگى جاعىندا وتىرعانداردىڭ اراسىندا، ەلدىڭ ايتۋىنشا، توقتامىستىڭ بالاسىنىڭ دا بولعاندىعىنان حاباردار ەتەدى (سوندا، 307-بەت.). سونداي-اق، ءبىر كەزدە تەمىرگە باعىنىشتى بولعان، وعان قىزمەت ەتكەن ەدىگەنىڭ بۇل كۇندەردە بۇكىل دەشتى – قىپشاقتىڭ تىزگىنى ءوز قولىنا تيگەننەن كەيىن بۇعان قارسى شىعىپ، شاماسى جەتسە ولتىرۋدەن ويى بولعانىن، سوندىقتان قازىر تەمىردىڭ ەدىگەدەن باسقا جاۋى جوق ەكەنىن، ءتىپتى ءبىر جولى تەمىردىڭ وعان قارسى قول باستاپ شىققاندا، ەدىگەنىڭ قاشقانىن، بىراق، ونىڭ ەكى ءجۇز مىڭنان استام قارۋلى قولى ۇنەمى جانىندا بولاتىندىعىن، قازىر دە توقتامىس پەن تەمىردىڭ ەكەۋىنىڭ ءوزارا ءتىل تابىسىپ، ەكەۋى بىرىگىپ ەدىگەنى تورعا تۇسىرگىسى كەلەتىنىن، بۇل رەتتە تەمىردىڭ ەدىگەگە بىردە كىسى جىبەرىپ، ءوزىنىڭ ونى جاقسى-كورەتىندىگىن جانە وتكەندەگى بۇعان جاساعان قاتەلىكتەرى بولسا، سونىڭ ءبارىن دە كەشەتىندىگىن، ءسويتىپ ءبىر نەمەرەسىن ونىڭ قىزىنا ۇيلەندىرگىسى كەلەتىندىگىن حابارلاعاندا، ەدىگە بۇعان ءوزىنىڭ قاسىندا جيىرما جىل بىرگە ءومىر كەشكەندە ودان ارتىق سەنگەن كىسىسى بولماعانىن جانە ونى بەس ساۋساعىنداي جاقسى بىلەتىندىكتەن مۇنى الگىندەي امال-ايلامەن الداي المايتىندىعىن ايتىپ، ەگەر ءبىز دوستاسار بولساق، تەك قانا قولعا قارۋ ۇستاپ، قان مايداندا عانا دوستاسارمىز دەگەنىنەن (سوندا، 340-341-بەتتەر.) ماعلۇمات بەرەدى.

بۇل – اقساق تەمىردى كوزىمەن كورىپ، ەلىنىڭ حابارىن قۇلاعىمەن ەستىگەن سىرت ادامنىڭ ءسوزى. ول، ەدىگەنىڭ، توقتامىستىڭ اڭگىمەلەرىنە جانىنان بىرنارسە قوسىپ ايتۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ول بۇلاردىڭ بۇرىنعى جاعدايلارىن ءارى بىلمەيدى، ءارى ول وعان مۇددەلى ەمەس. بىراق، سوندا دا بولسا، قالايشا توقتامىس پەن تەمىر ءتىل تابىسا قالماق، ولار ءبىر-بىرىمەن ەندى قايتىپ ءجۇز كورىسە الماستاي بولعان جاۋلار ەمەس پە ەدى دەپ ويلاناسىز. سويتسە، ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن باتۋاعا، بىتىمگە كەلگەنى راس ەكەن. ول جايىندا سول وقيعالاردىڭ كۋاگەرى بولعان شەراف-اد-دين يەزدي: 1405  جىلى 14 قاڭتار كۇنى قىتايعا قارسى جورىققا اتتانىپ بارا جاتقان اقساق تەمىر وتىرارعا كەلىپ كىدىرگەندە توقتامىستىڭ قارت قىزمەتشىسى قاراقوجا دەگەن كىسى ارتتارىنان كەلىپ، توقتامىس حاننىڭ ءوز باسى تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز قايىرىن كورگەن تەمىرگە وپاسىزدىق جاساپ، سودان سازايىن تارتقانىن، قازىردەگى جالعىز ءۇمىتى ودان كەشىرىم الۋ ەكەنىن، ەگەر ول وسىعان قولىن جەتكىزسە، ەندىگى  قالعان ومىرىندە قۇل بولىپ قىزمەت ەتىپ، باسقا جولعا بۇرىلمايتىندىعىن، – ماعلۇمداعان انت رەۋىشتەس سالەمىن جەتكىزگەنىن جانە تەمىردىڭ حابار الىپ كەلگەن كىسىگە سىي-قۇرمەت كورسەتە وتىرىپ «قۇداي ءساتىن سالسا وسى جورىقتان كەيىن جوشى ۇلىسىن (ياكي، التىن وردانى) ءبىر جونگە كەلتىرىپ، ونىڭ بيلىگىن توقتامىسقا  تاپسىرماق ەكەنىن حابارلاعانىن»... ءسويتىپ، قاراقوجانى تارتۋ-تارالعىسىمەن توقتامىسقا اتتاندىرعانىن، بىراق، تاعدىردىڭ باسقاشا شەشىم قابىلداعانىن (زيمين ل. پودروبنوستي سمەرتي تيمۋرا. // تامەرلان. ەپوحا. ليچنوست. دەيانيا. م.، 1992, c. 499-500.), – جازادى.

دەمەك، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەدىگە جىرىنداعى تەمىردىڭ ەدىگەنى ولتىرمەك بولاتىنى تاريحتا بار جاي. سوسىن ىلگەرىدە گ. كلاۆيحونىڭ كەلتىرۋىندەگى تەمىردىڭ سالەمىن جەتكىزۋشىگە ەدىگەنىڭ: ەگەر ءبىز دوستاسار بولساق، تەك قانا قولعا قارۋ ۇستاپ، قان مايداندا عانا دوستاسارمىز، دەيتىنى «ەر ەدىگە» جىرىندا توقتامىستىڭ سوڭىنان قۋدىرتىپ جىبەرگەن ادامدارىنا ونىڭ: «تەكسىز يەڭ توقتامىس، ەندى ەڭكەيىپ بارمان-دى. وكپە-پاني ءسوزىمدى كوكتەن وعىم زۋىلداپ، زىمىراپ بارىپ ايتپاسا، ءسىرا، اۋزىمنان ايتپان-دى. ەركەك بوپ اتقا مىنگەن سوڭ، ءبىر جول الىپ جۇرگەن سوڭ، قاتىنداي بولىپ قايتپان-دى» (ساتباەۆ ق. عىلىم مەن مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى ماقالالارى. الماتى. 1989. 373-بەت.) – دەپ ايتاتىن شامىرىققان مىنەزدى سوزدەرىن ەسكە سالادى. سول سوزدەر ارقىلى تاريحي ەدىگەنىڭ شىن ومىردەگى بىربەتكەي، العان ويىنان قايتپايتىن قايسار تۇلعاسىنىڭ سۇلباسى ەلەستەيدى.

جوعارىدا اقساق تەمىر مەن توقتامىستىڭ ەدىگەگە بايلانىستى شيەلەنىسى كۇردەلى ماسەلەدە، قالاي بولعاندا دا ءوزارا مۇددەلەس كىسىلەر رەتىندە تاتۋلاسۋعا ءماجبۇر بولعانىن ايقىن اڭعاردىق. تابيعي بولمىسىندا تەك ۇلى اسكەري قولباسشى عانا ەمەس، تەرەڭنەن پايىمدايتىن سۇڭعىلا ساياساتكەر تەمىر ءامىرشىنىڭ ەگەر قىتايعا قارسى اتتانىپ  بارا جاتقان جورىقتان امان-ەسەن جەڭىسپەن ورالسا، ەندىگى ايقاسى دەشتى-قىپشاق دالاسىنىڭ جاڭا ارىستانى ەدىگەمەن ارادا بولاتىندىعىندا داۋ جوق ەدى. ونداي جاعدايدا بۇل ىسكە تەمىردەن ارمەن مۇددەلى توقتامىستىڭ دا سىرت قالا الماسى ءسوزسىز بولاتىن. ويتكەنى، ءوزىن تەمىر مەن ەدىگە ەكەۋلەپ جەڭگەنىن باسقا كەشىرسە دە، مۇنىڭ كەشىرەر ءجونى جوق. سوندىقتان ول ءوزىن تالاعاندار ءوزارا ارازداسقان تۇستا باياعى وزدەرىنىڭ بۇعان جاساعانىن تالاي جىل قاسىندا كەڭەسشىسى بولعان ەدىگە بيگە بۇل دا كورسەتىپ باقپاق. ول ءۇشىن قازىر جارتى دۇنيەنى تابانىنىڭ استىندا ۇستاپ تۇرعان تەمىر ءامىرشىنىڭ قانداي جولمەن بولسا دا كەشىرىمىن الىپ، قولتىعىنا كىرۋى كەرەك. سوسىنعىسىن كورەدى. تەمىرگە دە كەرەگى سول. شەكسىز دالانىڭ ءبىر بۇرىشىندا جان-جاققا الاقتاپ قاشىپ جۇرگەن قاشقىن توقتامىسقا اسكەر شىعارىپ، ونىڭ قاسىقتاي قانىن شاشقاننان گورى بۇگىندە الدىنا ەلشىسىن جىبەرىپ جالىنىپ وتىرعاندا كەشىرىمىن بەرىپ، قولتىعىنان دەمەپ، كەشە ءوزىن ورعا جىعىپ كەتكەن تاباقتاسىنا قارسى كورسەتەر قايراتىن كورىپ الۋى كەرەك. بىراق، «زافارنومانىڭ» اۆتورى شەراف-اد-دين يەزدي ايتقانداي، «تاعدىر باسقاشا شەشىم قابىلدادى». دۇنيەنى دىرىلدەتىپ تۇرعان تەمىر ءامىرشى ءولىپ كەتتى. مۇنىڭ ءوزى تەمىرگە ەلشىلەرىن قايتا-قايتا جىبەرىپ، وزىنە قۇرىلىپ جاتقان تۇزاقتىڭ ءبىر شەتىن تارتىپ قالماق بولىپ وتىرعان توقتامىستى ەدىگەنىڭ تەزدەتىپ كوزىن قۇرتۋىنا جول اشتى. 1406 جىلى  (ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. ت.ءى. الما-اتا، 1984. س.386.) قاراۋىلعا توبىل باتىر مەن ياتىم باتىردى، ارعىن قاراقوجانى قويىپ، ءوزى بىرنەشە نوكەرىمەن دەم الۋعا جاتىپ قالعان جەرىندە، ەدىگەۇلى نۇرادىن اسكەرىمەن كەلىپ اۋەلى قاراۋىلداعىلاردى، سوڭىنان بەيقام جاتقان حاندى نوكەرلەرىمەن وپات ەتتى (سوندا، 233-بەت; اراب گرافيكاسىنان ترانسكريپتسيالانعان «جامي -ات-تاۋاريحتىڭ تەكسى // سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى. 1991, 233,252 بەتتەر ). بۇل دا ەدىگە اتىمەن بايلانىستى جىردا اڭگىمە بولاتىن وقيعا. بىراق، حالىقتىق شىعارمادا اسىرەلەۋ باسىم: قاسىندا ەشبىر سەرىگى جوق جاپادان جالعىز قالعان توقتامىس حاندى نۇرادىن جەكپە-جەكتە ايقاسىپ، باسىن الاتىن (ساتباەۆ ق. عىلىم مەن مادەنيەت تۋرالى... 386-بەت). بۇل، ارينە، باتىرلىق جىردىڭ تابيعاتىنا، ەجەلگى ەرلەردىڭ بىرمە-ءبىر جەكپە-جەككە شىعىپ، قاي باسىمى جەڭەتىنىنە ءىلتيپات كورسەتەتىن ءداستۇردى سىيلايتىن ەلدىڭ جىرشىسىنىڭ حارەكەتىنەن كورىنىپ جاتقان شىعارماشىلىق مىنەزدىڭ تابى، ءارى حالىقتىق سالتتىڭ ايقىن بەينەسى ەكەندىگىندە داۋ جوق. ايتپەسە، جيىرما جىل بويى ۇلى مەملەكەتتىڭ قوجاسى بولىپ تۇرعان ايبارلى حان توقتامىستى قانشاما باسىنان باعى تايعاندا دا، سوڭىنا ەشكىمنىڭ ەرمەي، جالعىز جىبەرۋى قيسىنعا كەلمەيتىن جاي عوي.

بىراق، باتىرلىقتى، مارتتىكتى قاتتى قاستەرلەيتىن ەلدىڭ باتىرلىق جىرىنىڭ قاھارمانىنىڭ قىلىقتارى قالاي بولعاندا دا سول ەلدىك سالتتىڭ داستۇرلىك شەڭبەرىنە سيۋى قاجەت، ءسويتىپ ءوزىن جۇرتقا جەكسۇرىن كورسەتەتىن قىلىقتان اۋلاق بولۋى كەرەك. مۇنداي شارتتىلىق تەك نۇرادىننىڭ توقتامىستى ولتىرۋگە بايلانىستى وقيعادا عانا ەمەس، كەيىن توقتامىستىڭ ۇلى قادىربەردىنىڭ اكەسىنىڭ تۇبىنە جەتكەن ەدىگە مەن نۇرادىندى  ءولتىرۋ تۇسىندا دا كورىنىس بەرەدى. اكەلى-بالالى ەل بيلەپ تۇرعان  ەكى ەر قادىربەردىنىڭ «ەر بولساڭ ولەرسىڭ، قور بولساڭ جۇرەرسىڭ» دەپ ەدىگەنىڭ باسىنان ءۇش قايتارا اتتاپ وتكەن قورلىعىنا شىداي الماي قۇسا بولىپ ولەدى (ساتباەۆ ق. عىلىم مەن مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى ماقالالارى. الماتى. 1989. 389-390-بەتتەر.). ءسوز جوق، مۇنىڭ بارلىعى – ءارى ەپوستىق ءداستۇردىڭ كۇشى، ءارى ەرلىكتى، نامىستىلىقتى باعالايتىن، وعان  ۇلكەن ولشەمدەرمەن قارايتىن حالىقتىق سانانىڭ رۋحىنىڭ اسقاقتىعىنىڭ بەلگىسى. ال، سول اسقاقتىق كۇشتى قاستەرلى ساناپ قادىرلەۋ توقتامىس، ەدىگە زامانىنىڭ تۇركى ناسىلدەستەرىنە، بەرگى داۋىردەگى قازاق باتىرلارىنا عانا ەمەس، ونى سوناۋ ەرتە زامانداردا  تاعدىردىڭ ايداۋىمەن ەل اسىپ مىسىر توپىراعىنا قونىس تەپكەن مامليۋكتەردىڭ ءوزى وتكەن عاسىردىڭ اقىرىنا دەيىن ۇمىتا الماعان. ۇمىتپاعاندىعى سول، اتاقتى قولباسشى ناپولەون بوناپارت 1799 جىلى وتتامان يمپەرياسىنىڭ بودانى بولىپ سانالاتىن، بىراق، ءالى دە مامليۋكتەر بيلىگىنەن شىعا الماعان مىسىردى جاۋلاپ الۋعا بارعاندا، سول ەلدىڭ باسشىلىعىندا جۇرگەن مامليۋك باتىرى فرانتسۋز قولىنا قارسى ات ويناتىپ شىعىپ، قارسىلاستىڭ قولباسشىسىن جەكپە-جەككە شاقىرعان. بىراق، ونىڭ بۇل قىلىعىنىڭ بايىبىنا بارىپ، قىزىقتاپ جاتۋدى فرانتسۋزدار ارتىق دەپ ساناسا كەرەك، الگى ازاماتتى زەڭبىرەكتىڭ وعىمەن جەر جاستاندىرعان (نەرۋ دجاۆاحارلال. ۆزگلياد نا ۆسەميرنۋيۋ يستوريۋ. ت. 2. م.، 1989. س.148.). مىنە، ەلدىك ءداستۇردىڭ قادىرلىلىگى، – ومىرشەڭدىگى دەگەن وسى. ايتپەسە تاريحتاعى ەدىگە مەن توقتامىس جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن كىسىلىك قاتىناستارى – بۇلار جايلى جىرداعى اڭگىمەدەن الدەقايدا تومەن جاتىر. سونىڭ ايقىن ءبىر بەلگىسى: ولەرىنىڭ الدىندا جىر كەيىپكەرى توقتامىس حان ەلىنەن كەتىپ بارا جاتىپ:

«جالعىز دا قالقام قادىربەردى،

قادىربەردى سۇلتان تۋعان جۇرت...

جالعىز دا قالقام قادىربەردى،

ماڭدايىنان يىسكەپ سۇيمەدىم، – دەپ زارلانادى. نەگە ولاي؟ توقتامىستىڭ شىن مانىسىندە قادىربەردىدەن باسقا جالالاددين، كۇشىك، جافاربەردى، قالىمبەردى دەگەن ۇلدارى، جانيكە دەگەن قىزى بولعان عوي. جانيكەنى ەدىگە ەل باسشىسىنا اينالعاندا توقالدىققا العان. قادىربەردى سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەنجەسى (ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. ت.ءى. الما-اتا. 1984. c.233; سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى.1991. 252-بەت.) قادىرعالي قوسىمۇلى ءوزىنىڭ بەلگىلى شىعارماسى «جامي-ات-تاۋاريحتا»: «جانيكە ءۇش جاسار ءىنىسى قادىربەردىنى ەدىگە بەكتەن ءوتىنىپ الىپ قالىپ، ءبىر كەشتە جاسىرىن قاشىرىپ قىرىمعا جىبەردى» («جامي-ات-تاۋاريحتىڭ تەكسى». // سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى.1991. 252-بەت.),–دەپ جازادى. ءسىرا، تۇتقىن بولىپ تۇرعان سورلى قىزدىڭ قالعان تۋىستارىنا اراشا تۇسۋگە شاماسى كەلمەگەن.

1406 جىلى توقتامىس حان دۇنيەدەن ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە بۇل جايدى، ياكي ءوزىنىڭ قادىربەردىدەن باسقا ۇلدارى ومىردە قالا المايتىنىن ءبىلدى مە، بىلمەدى مە، بىراق سول تۋراسىندا جىر تولعايتىن بابا جىراۋ، 1406 جىلدان كەيىن توقتامىستىڭ تىكەلەي وزىنەن تۋعان ەركەك كىندىكتىدەن جالعىز ۇلدان باسقالارى جەر جاستانعانىن ءبىلىپ وتىر. سوندىقتان ونى جالعىز ۇلدىڭ اكەسى ەتىپ سۋرەتتەيدى. ال، باسقاشا ايتۋعا، ياكي بولعان جايدى تۇگەلدەي تىزۋگە ەدىگە تۇقىمدارىنان ايبىنادى. ءسويتىپ تۇرىپ ول بولعان جايدىڭ، ارعى-بەرگىسىن بىلەتىن ادامعا ءبىر كەزدەگى تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان توقتامىستىڭ قادىربەردىنى «جالعىز» دەپ قاقساعان ءسوزى ارقىلى-اق كوپ نارسەگە يشارات جاسايدى. ول يشارات تەك وسى جەردە عانا ەمەس، ىلگەرى دە حالىقتىق سالتپەن بايلانىستىرىپ ايتىلعانداي، قادىربەردىنىڭ كەيىن «جەزدەسى» ەدىگەنى كەلىپ ولتىرگەن تۇسىندا دا بار. شىندىعىندا ەدىگە باتىر «بالدىزىنىڭ باسىنان اتتاپ كەتكەن «بەيادەپ» قىلىعىنان ولە قالماعان.

ءبىر كەزدە ءۇش جاستا بولعانمەن، 1419 جىلى ەرجەتكەن قادىربەردى حان قىرىم جۇرتىنان اسكەر باستاپ كەلىپ، ەدىلدەن ءوتىپ، ەدىگە بەكپەن سوعىستى. ەدىگە قاتتى جارالى بولدى. قادىربەردى دە جاراقات الدى. ەكى جاق ءبىرىن-ءبىرى قىرىپ سالدى. سول جورىققا اتتانار الدىندا قىرىم ەلىنىڭ اسكەرباسىلارى: «بۇل جىلى جاز وسىندا بولايىق تا، اتىمىزدى سەمىرتىپ، ءوزىمىز ءبىراز كۇش جينايىق، ەدىل قاتا قىستا بارامىز» دەگەندە، ول ءسوزدى قادىربەردى جاراتپاعان. بۇل تۋراسىندا:

«ەدىل توڭسا كىم كەشپەس،

ەدىگە ولسە كىم بارماس،

ەدىل توڭباي تۇرىپ،

ەدىگە ولمەي تۇرىپ» – دەيتىن تۇركى ولەڭى بار. قىسقاسى، الاپات سوعىستان كەيىن ەكى جاق شەگىنىسەدى. سول كەزدە قادىربەردىگە ەدىگەنىڭ ءمىنىس اتىنىڭ كۇتۋشىسى /اتشىسى/ ەشكىلى ۇلى حاسان دەگەن كىسى ەدىگەنىڭ جاتقان جەرىن ايتىپ، حابار جىبەرەدى دە، قادىربەردى كەلىپ ەدىگەنى ولتىرەدى. ءبىراز كۇننەن كەيىن سوعىستا العان جاراقاتىنان قادىربەردىنىڭ ءوزى دە ولەدى (ۆاليحانوۆ چ.چ. سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. ت.ءى. الما-اتا، 1984. س.234; «جامي-ات-تاۋاريحتىڭ تەكسى». // سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى.1991. 234-235, 252-بەتتەر.). بۇل، قادىرعالي قوسىمۇلى جالايىريدىڭ ءسوزى. ونىڭ شىندىعىنا كۇمان كەلتىرە المايمىز. ال، ەندى وسىندا بەلگىلى تاريحشىنىڭ قادىربەردىنى ۇنەمى حان دەپ اتاۋىنا قاراعاندا، ونى سول تۇستا قىرىم جۇرتى وزدەرىنە حان سايلاپ الۋى دا مۇمكىن. اسكەرباسىلارىنىڭ ايتقانىنا كونە كەتپەي، اكەسىنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن قالىڭ قولدى ەرتىپ كەلىپ، ەدىگەنى ولتىرۋىنە قاراعاندا، ول، نە بولعاندا دا جالعىز جۇرگەن ەلەۋسىز بوزبالا ەمەس، بەلگىلى ءبىر جۇرتتىڭ تىزگىنى قولىنداعى ازامات. قادىرعالي جالايىري، بىراق، ونى سول ساپارىندا ەدىگەمەن بىرگە نۇرالىندى دا ولتىرگەن ەتىپ كورسەتپەيدى، نۇرالىن اكەسىنىڭ كوزى تىرىسىندە وتىز جەتى جاسىندا ءىش اۋرۋى ءتيىپ، سودان قازا تاپتى (سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى.1991. 238-بەت.) دەپ جازادى. بۇل جەردەگى تاريحشى مەن جىردىڭ ءسوزى ءبىر-بىرىنە دالمە-ءدال كەلمەگەنمەن پالەندەي الشاق تا كەتىپ جاتقان جوق دەپ ويلايمىز. ويتكەنى، نۇرالىن مىرزانىڭ قادىربەردىدەن بۇرىن قايتىس بولعان ەدىگەنىڭ الدىندا كوز جۇمعانى راس بولسا، بالكىم ونىڭ قازاسىنا دا توقتامىس بالاسىنىڭ ارالاسى بولۋى، تىپتەن سول ءىشى اۋرۋى ءتيىپ ولە قالۋىنىڭ ءوزى سولاردىڭ ماڭايىندا جۇرگەن ەدىگەنىڭ اتىن كۇتۋشى حاسان سياقتى بىرەۋدىڭ قولىمەن جاسالۋى مۇمكىن. ال، وندايدى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جىردىڭ اۆتورى وسىنداي ءبىر قاۋەسەت ەستىدىم دەپ اششى شەكتەي سوزىپ وتىرماق ەمەس. بىراق، ول وسىنداي بۇكپەسى كوپ تۋىندىسىنىڭ ىشىندە بارلىق جايدى تايعا تاڭبا سالعانداي ەتىپ، انىق ەتىپ، ناقتىلاپ «ايقايلاتىپ» ايتپاعان دەمەسەك، سول زاماننىڭ تاريحىن ءبىر كىسىدەي-اق ءبىلۋىن بىلگەن-اۋ دەپ ويلايسىز... سونىڭ تاعى ءبىر دالەلى: توقپاق جالدى اتىنا ءمىنىپ، جۇرتىن جيىپ الىپ تۇرعان توقتامىس حان ەلىنە ايتقان سوڭعى ءسوزىن:

«بۇل بارعاننان بارارمىن،

تەلىكولدەن اسارمىن.

كوكەلدىنىڭ كولىنە

باسا بارىپ جاتارمىن.

تىلەۋ تىلەپ تۇرعايسىڭ،

الدام يە ەس بەرسە،

ارۋاقتار دەس بەرسە،

ون ءۇش جىلدىڭ جۇزىندە

قايتا اينالىپ جەتەرمىن» (ساتباەۆ ق. عىلىم مەن مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى ماقالالارى. الماتى. 1989. 384-بەت.), – دەپ بىتىرمەيتىن بە ەدى؟ وسىنداعى ون ءۇش جىلدىڭ ىشىندە مەنەن ءبىر حابار بولار، بۇل شارۋا اياقسىز قالماس دەگەن توقتامىستىڭ ءسوزى جاي ايتىلعان اڭگىمە ەمەس. بالكىم، تاريحي توقتامىس ءدال وسى «ون ءۇش جىل» دەگەن مەجەنى ايتا قويماۋى دا مۇمكىن، بىراق، جىراۋ ونىڭ اۋزىنا وسى ءسوزدى سالىپ وتىر، دەمەك ول توقتامىس ولگەن ۋاقىتتان كەيىن ون ءۇش جىل وتكەندە بارىپ ەدىگەنى قادىربەردىنىڭ ولتىرگەنىن ءبىلىپ وتىر. بۇل باسقانى ەمەس، سونى مەڭزەۋ. ەگەر جىر اۆتورى بۇل تاريحتى شالا بىلەتىن بولسا ول تسيفردى ايتپاعان بولار ەدى، ءتىپتى ايتا قالعاننىڭ وزىندە دە باسقا سانمەن شاتاستىرۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىز.

بۇدان شىعار قورىتىندى: جىردىڭ 1419 جىلعى وقيعادان كەيىنگى سورابىن جىرلاعان داناگوي ادام ەدىگە مەن توقتامىستىڭ جايىن ءبىراز بىلگەن سياقتى. بىراق، ول وزىنە دەيىن نەگىزگى قاڭقاسى سۇلبالانىپ قالعان تۋىندىنى تۇگەل وزگەرتۋدى ماقساتىم دەپ بىلمەگەن.

دەگەنمەن، تۋىندىنىڭ پوليستاديالىلىعى تۇرعىسىنان ويلانعاندا، شىعارمادا نازار اۋدارتار جايلار دا جوق ەمەس. ماسەلەن، ەدىگەنىڭ قارسىلاستارىنىڭ بەينەسىن الايىق.

شىعارمادا توقتامىس جەكسۇرىن، جاعىمسىز پىشىندە كەيىپتەلمەگەن. ونىڭ ەلىمەن قوشتاسىپ تۇرىپ:

«ەدىگەم مەنىڭ بار ەدى...

ەسكىدەن كەگى بار ەدى،

كەتە الماي-اق ءجۇر ەدى.

كورە الماسى كوپ بولدى،

كوتەرمەسى جوق بولدى.

ەدىگە سىندى باتىردان

قاپىدا ءسويتىپ ايىرىلدىم،

 سۇم جىراۋدىڭ ايتقانى

 اقىرىندا ءدوپ كەلدى»  (ساتباەۆ ق. عىلىم مەن مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى ماقالالارى. الماتى. 1989. 482-بەت.), – دەپ تولعانۋىنىڭ ءوزى – ءار ىسىنە وبەكتيۆتى قارايتىن كىسىنىڭ قالپىن اڭعارتادى. بۇل سوزدەرىنە قاراعاندا ونىڭ ەلىنە جاۋدان اسكەر اكەلىپ وتىرعان ەدىگەنى كەزىندە ورداداعى ءارتۇرلى ءىشى تار ادامداردان قورعاي المادىم، دەپ، سوعان ءوزىن كىنالاپ تۇرعانى بايقالادى. جانە ول ەلىنە: «ەي، جۇرتىم، قويلارىڭدى سويىڭدار، قول قۋسىرىپ الدىنا بارىڭدار. سەندەرگە تيمەس، مەن ءۇشىن بۇلىنبەڭدەر» – دەپ، جەكە باسىنىڭ ابىرويىن ەلىنىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن قۇربان ەتىپ، حالقىن ەدىگەمەن ءتىل تابىسۋعا ۇندەيدى. ەلى دە تاعىنان ءوز ەركىمەن كەتىپ بارا جاتقان توقتامىستىڭ ايتقانىن تىڭدايدى. سونداي-اق، ونىڭ بالاسى قادىربەردى دە قۇيتىرقى قىلىقتى ىشمەرەز ەمەس، دالانىڭ سالقار مىنەزدى، ساليقالى ازاماتى بولىپ بەينەلەنەدى. ونىڭ ەدىگەنى جازالار ءسات تۋعاندا، جاۋىنىڭ بىردەن باسىن شاپپاي: «ەر بولساڭ ولەرسىڭ، ەز بولساڭ جۇرەرسىڭ» – دەپ، باسىنان اتتاپ كەتۋلەرىنىڭ ءوزى سونىڭ دالەلى. ال، مۇنىڭ بارلىعى، ءسوز جوق، كەيىن ەدىگە مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ دەشتى-قىپشاقتى سان رەت الاساپىرانعا ايداپ سالىپ، ەلدىڭ الاۋىزدىقتان ابدەن تيتىقتاعاننان كەيىن جاڭعىرتىپ قوسقان جاماۋلارى ەكەندىگىنە دە كۇمان جوق. ايتپەسە، ەگەر شىعارما ءاۋ باستا تۋىندىنىڭ باس جاعىنداعىداي حالىقتىڭ ەدىگەگە ءىش تارتۋىنان تۋىنداپ، وزگەرىسكە ۇشىراماعان بولسا، ونىڭ ەرەكشە تۇقىمنىڭ ۇرپاعى بولىپ، يىعىنا ەلدىڭ جۇگىن ارقالاعان الىپ ءبىتىمى – شىعارمانىڭ اياق جاعىندا سونشالىقتى الاسارىپ، بالاسىنىڭ قارعىسىنان كوزى شىعىپ، قولى سىناتىنداي، قادىربەردىنىڭ ۇستىنەن اتتاپ وتكەنىنە ۇلى مەن ەكەۋى بىردەي قۇسا بولىپ ءولىپ، تۇقىمى قۇريتىنداي ءجونى جوق.

بىراق، ەدىگە تۋرالى جىردا ونىڭ تۇقىمى قۇرىعانمەن، شىن مانىسىندە تاريحتا ولاي بولماعان. سوسىن جىردىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان نۇسقاسىندا ەدىگەنىڭ اتا-تەگى – ءوز اكەسى باباتۇكتى شاشتى ءازيز، ونىڭ اكەسى باباعۇمارمەن عانا شەكتەلسە، ول جايلى ەل شەجىرەسىن قادىرعالي قوسىمۇلى جالايىري بىلايشا تاراتادى: اۋەلگى باباسى ابۋباكىردەن ماحمۇد اتالىع، ودان كاتيب اتالىع، ودان سۇلتان ھارماز، ودان سۇلتان حاليد، ودان سۇلتان ۋاليد، ودان سۇلتان قىدىر، ودان سۇلتان مۋلۋد، ودان ابۋ الفەيس، ودان سۇلتان ساليم، ودان سۇلتان سادىق، ودان سۇلتان ابۋلحاق، ودان جالالاددين، ودان بابا تۋكلاس، ودان تەرمە، ودان كاريچي، ودان يسلام-قيا، ودان قادىر-قيا، ودان قۇتلۋ-قيا، ودان ەدىگە بي (سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى.1991. 254-255-بەتتەر.).

 بەلگىلى تاريحشى ودان ارمەن بۇل كىسىلەردىڭ قايسىسىنىڭ قاي جەردە پاتشالىق قۇرعاندارىنان حاباردار ەتىپ، ەلدىڭ ايتۋى بويىنشا بابا – تۋكلاستىڭ اتاسىن وزبەك حان مۇسىلمان بولعاندا ۋزاك چورا دەگەن كىسى ارقىلى كاابادان شاقىرتىپ الدىرتقاندىعىن، سوسىن ەل ىشىندە بابا-تۋكلاستىڭ بىرەۋلەر ءۇش ۇلى، بىرەۋلەر ءتورت ۇلى بار دەپ ايتاتىنىن اڭگىمەلەي كەپ، ەدىگەدەن كەيىن ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ جالپى ءتىزىمىن بەرەدى (سىزدىقوۆا ر.، قويگەلديەۆ م. قادىرعالي بي قوسىمۇلى جانە ونىڭ جىلنامالار جيناعى. الماتى.1991. 255-256-بەت.). بۇل جەردە، ارينە، قادىرعالي قوسىمۇلى جالايىريدىڭ ەدىگە تۋرالى شەجىرەنى سيپاتتاۋى كەرەمەت-اق. اسىرەسە ەدىگەنىڭ وزىنەن كەيىنگى مانسۇر، قاسىم، قازي، ناۋرىزدار جايلى، نۇراديننەن قالعان، سونداي-اق، ىلگەرگى تورتەۋدەن وربىگەن ۇرپاقتاردىڭ اتقارعان ىستەرى تۋرالى مالىمەتتەرىنىڭ قۇندىلىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، مۇحامەد پايعامباردىڭ سەرىگى ابۋباكىردەن ەدىگەگە دەيىنگى جيىرما بۋىننىڭ ەسىمىن قامتيتىن گەنالوگيالىق كەستەسى، ەلدىڭ اڭىزىنداعى اراب اۋليەلەرىنىڭ قازاق دالاسىنا قونىس اۋدارۋ سەبەپتەرىن قيىنىن تاۋىپ قيىستىرۋى – ەدىگەمەن بايلانىستى جىرداعى ءنىل دارياسى، ت.ب. ءبىزدىڭ وتانىمىزدان شالعايدا جاتقان گەوگرافيالىق مەكەندەردىڭ، باسقا ايماقتان شىققان كىسىلەردىڭ قازاقى ورتامەن ارالاس-قۇرالاس جۇرۋىنە قۇقىقتىلىق بەرگەندەي بولاتىن جايلار. سونىمەن بىرگە وسى ءتىزىم ارقىلى بۇل ماسەلەنى قاراستىرار زەرتتەۋشىلەردىڭ تالايىن ويلاندىراتىن بىرقاتار جايلاردىڭ ۇشىعى شىعادى. سونىڭ ءبىرى – ەدىگەنىڭ شىققان ناسىلىنە بايلانىستى  ماسەلە...

بىزدىڭشە، قادىرعالي قوسىمۇلىنىڭ ەدىگەنىڭ ارعى تەگىن سونشالىقتى ۇلىلاردىڭ ۇرپاعى، كۇللى مۇسىلمان الەمىنە بەلگىلى كىسىدەن ءوربيتىن ەتىپ كورسەتۋى، تەگىندە، ونىڭ قولىنان شىققان نارسە ەمەس. ويتكەنى، ونىڭ مۇنداي گەنالوگيالىق كەستەنى جاساۋعا مۇددەلى بولاتىن ءجونى جوق. سەبەبى، ول قوعامدىق تۇلعا رەتىندە بۇل تۇقىمعا تاۋەلدى، نەمەسە قانداستىق تۇرعىدان جاقىندىعى بار كىسى ەمەس-ءتى. سوعان قاراعاندا بۇل كەستە ەرتە كەزدە، ءتىپتى ەدىگەنىڭ ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلگەن شەجىرەنىڭ ءىزى دەۋگە لايىقتى. سودان ول جىرعا كوشكەن. ال، جىردا بەلگىلى ءبيدىڭ اتا-تەگى قىسقادان قايىرىلادى. ويتكەنى، جىرشى ءۇشىن ەدىگەنىڭ جيىرماسىنشى اتاسىنا دەيىنگى ءتىزىمدى اتاپ شىعۋ مىندەت ەمەس، تەك ول باس كەيىپكەرىنىڭ كۇللى مۇسىلمان قاۋىمى قاستەرلەيتىن ۇلى اۋليە باباتۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ تۇقىمىنان ەكەنىن ەسىنەن شىعارىپ الماسا بولعانى. سول ارقىلى-اق ەدىگە قانداي زوردىڭ اتا-باباسىمەن دە ارۋاق، تەك سالىستىرعاندا ولقى سوقپايتىن ۇلى تۇلعا بولىپ شىعا كەلمەك. مىنە، جىرداعى دا، شەجىرەدەگى دە ەدىگەنىڭ ەرەكشە جارالعان اۋلەتتىڭ لايىقتى ۇرپاعى بولىپ اڭگىمەلەنەتىن سەبەبى وسىدان. تەك ول ءۇشىن ەدىگەنىڭ  سول بەلگىلى اتا-باباسىنىڭ مۇرات تۇتقان ءدىن جولىنا، ىزگىلىكتەرگە ۇندەيتىن مۇسىلمانشىلىق قاعيدالارىنا قىزمەت ەتۋى قاجەت.

 ال، ومىردە ەدىگە مۇسىلمان دىنىنە قالاي قاراعان؟ بۇل جايلى جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تەمىر ءامىرشىنىڭ استاناسىندا ەلشىلىكتە بولعان گ. كلاۆيحو: «ال، سول ەدىگە وسىعان دەيىن، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعانشا، ەش نارسەگە سەنبەي كەلگەن تاتارلارعا مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداتتىردى جانە قابىلداتتىرۋ ۇستىندە»، – دەپ جازادى، ءوزىنىڭ بەلگىلى كۇندەلىگىندە (كلاۆيحو رۋي گونسالەس دە. دنەۆنيك پۋتەشەستۆيا ۆ سامارحاند كو دۆورۋ تيمۋرا: 1403-1406. // تامەرلان. ەپوحا. ليچنوست. دەيانيا. م.، 1992. C. 342.). ارينە، بۇل جەردە گ. كلاۆيحونىڭ تاتارلار ەدىگە بيلىك جۇرگىزگەنشە ەشبىر ءدىندى تۇتىنبايتىن دەگەن سوزىنە شوشىنۋدىڭ قاجەتى جوق بولار. ولار ءتىپتى ەدىگەگە دەيىن مۇسىلمان بولعاننىڭ وزىندە دە اسا ءدىندار بولماۋلارى عاجاپ ەمەس. ال، ەدىگە سول حالىقتاردى ارعى باباسى ابۋباكىر، بەرگى باباسى باباتۇكتى شاشتى ازيزدەردىڭ ۇرپاعىنا لايىقتى بولارداي ىجداھاتپەن ءدىن جولىنا كۇرت بەت بۇردىرعان. ايتپەسە، قاراۋىنا كىرگەن ەلدەرىنىڭ ءبارىن دە مۇسىلمان ءدىنىن تۇتىندىرۋعا بارىنشا جۇمىلدىرىپ كەلگەن تەمىر ءامىرشىنىڭ ورداسىندا بولىپ وتىرىپ، ەدىگەنىڭ قاراماعىنداعى قاۋىمىن مۇسىلمانشىلىققا بەت بۇردىرتۋداعى قادامدارىن شەت ەلدىك ساياحاتشى گ. كلاۆيحو بۇلايشا جازباعان بولار ەدى دەپ ويلايمىز. ال، ءدىن ءۇشىن ونداي قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قايراتكەردىڭ سول ءدىننىڭ اۋليە-انبيەلەرىنىڭ ۇرپاعى بولىپ جىردا سۋرەتتەلۋىنە دە، ارنايى شەجىرەگە ەنۋىنە دە تاڭدانۋعا بولمايدى. ول سول ەڭبەگى ارقىلى سوعان لايىقتى. ەدىگە زامانىندا دا، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تۇسىندا دا ءومىر ءسۇرىپ، بەلگىلى جىردى جىرلاعانداردا سولاي تۇسىنگەن، ارنايى اتا-تەك كەستەسىن مۇقياتتىلىقپەن تىزگەن شەجىرەشى دە وسى ويدىڭ ۇدەسىنەن كورىنگەن. ال، تەمىر تاراعايۇلى سياقتى بىرنەشە اتادان كەيىن بارىپ شىڭعىس حاننىڭ بابالارىمەن بىرگە تۋىساتىن، موڭعولداردىڭ ۇلىق ۇرپاعىنا جاقىندىعى جوق ەدىگە باتىردى بۇل يدەيانىڭ شوشىندىرماعانى بىلاي تۇرسىن، كەرەك بولسا سوعان ونىڭ مۇددەلى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. 

 بۇگىنگى تاڭدا ازات ەل بولعان قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحىنا كوز سالعاندا، ويلاندىرارلىقتاي دا، شوشىندىرارلىقتاي دا جاعدايلار از بولماعان. سونىڭ ءبىرى – جيىرمانىڭ ىشىندەگى جاس تۇلپار قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان «ەر ەدىگە» اتتى جيناققا بايلانىستى تاعدىرىنا قاتىناستى.

 1944 جىلى 9 تامىزدا بپك /ب/ ورتالىق كوميتەتى «تاتارستان پارتيا ۇيىمىنىڭ بۇقارالىق ساياسي جۇمىسىنىڭ جايى جانە ونى جاقسارتۋدىڭ شارالارى تۋرالى» قاۋلى الىپ، وندا رەسپۋبليكا تاريحشىلارىنا التىن وردا ءداۋىرىنىڭ تاريحىن كوتەرە كورسەتىپ، ەدىگە تۋرالى ەپوستى ناسيحاتتاعان دەگەن ءبىرسىپىرا قاتال سىندار ايتىلعان بولاتىن (كپسس ۆ رەزوليۋتسياح ي رەشەنياح سەزدوۆ، كونفەرەنتسي ي پلەنۋموۆ تسك. 1971. ت.6, س. 119.). مۇنىڭ جاڭعىرىعى اراعا جىل سالىپ قازاقستانعا دا جەتتى. رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى باسىلىمى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە جوعارى جاقتىڭ نۇسقاۋىمەن جازىلعان، بەلگىلى تاريحشىنىڭ قولى قويىلعان «ەدىگە – حالىقتىڭ زۇلىم جاۋى» دەگەن ەلدى دۇرلىكتىرگەن ماقالا 1945 جىلدىڭ 2 قازانىندا جارىق كوردى. مۇنان كەيىن ءتورت جىل سوعىستىڭ ازابىنان موينى بوساعانداي بولىپ، ەلمەن بىرگە ەڭسەسى تىكتەلىپ، بارلىق جىگەر-قايراتىن عىلىمعا جۇمساپ جاتقان عالىمدار اۋىلىنا، ونىڭ ىشىندە التىن وردا ءداۋىرى، جالپى قازاقتىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى حالىقتىق تىرشىلىگىن زەرتتەگەندەرگە تىنىشتىقپەن جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولماي قالدى. ويتكەنى، 1947 جىلدىڭ باسىندا، ياكي 21 قاڭتار كۇنى قازاقستان كپ /ب/ ورتالىق كوميتەتىنىڭ «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىنداعى ورەسكەل ساياسي قاتەلەر تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى. شورتانباي، دۋلات، مۇرات، كۇدەرى، دوسقوجا، ابۋباكىر، عۇمار قاراشەۆ سياقتى ءحىح-حح عاسىر باسىندا قازاق ادەبيەتىندە ەلەۋلى ورنى بار اقىندارعا كەرتارتپا، ۇلتشىل دەگەن ايدارلار تاعىلدى. ولار تۋرالى جازعان، شىعارمالارىن وقۋلىقتار مەن حرەستوماتياعا كىرگىزگەن كىسىلەردىڭ باسىندا نايزاعاي وينادى. سونىڭ جالعاسىنداي بولىپ  1950  جىلدىڭ  26  جەلتوقسان  كۇنگى  «پراۆدا»  گازەتىندە   ت. شويىنباەۆ،    ا. ياكۋنين، ۋ. ايداروۆانىڭ «قازاقستان تاريحىن ماركسيستىك-لەنيندىك باعىتتا يگەرۋ ءۇشىن» دەگەن ماقالاسى شىقتى. وسىعان وراي قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى 1951 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ 10 كۇنى قاۋلى قابىلدادى. سول جىلدىڭ قازان ايىندا رەسپۋبليكا پارتيا اكتيۆىنىڭ جيىنى بولدى. كوپ ۇزاماي ق. جۇماليەۆ، ە. ىسمايىلوۆ، ب. سۇلەيمەنوۆ، ە. بەكماحانوۆ، ق. مۇحامەتحانوۆ، ت.ب. ءبىرسىپىرا بەلگىلى عالىمدار ايدالىپ كەتە باردى. م. اۋەزوۆ جۇمىسىنان بوساتىلدى. جازۋشىلار قاۋىمى دا نازاردان تىس قالعان جوق. ازۋىن ايعا بىلەپ، «شاش ال دەسە، باس الۋعا دايىن»  وتىرعان ساياسي قايراتكەرلەر سول كەزدە ءبىر ۋاقىت تا «ەدىگە باتىردى» كىتاپ ەتىپ باسپادان شىعارتقان، ال، 1951 جىلى دۇنيەنىڭ التىدان ءبىر بولىگىن الىپ جاتقان كەڭەستەر ەلىنىڭ عىلىمي قاۋىمى ءبىراۋىزدان مويىنداعان، كۇللى شىعىستاعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ ىشىنەن شىققان سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش اكادەميگى قانىش ساتباەۆتى ەستەرىنە الادى. اقىرى وسى ناۋقانمەن بايلانىستى قازاقستاندى تەكسەرۋگە كەلگەن كوميسسيانىڭ باسشىسى، بكپ /ب/ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ينسپەكتورى شيكين دەگەن قويماي ءجۇرىپ قانىش يمانتايۇلىن رەسپۋبليكا اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتتىگىنەن تۇسىرۋگە، سول كەزدەگى قازاقستان كپ /ب/ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى جۇماباي شاياحمەتوۆتى ءماجبۇر ەتەدى (ساتباەۆ ق.ي. عىلىم جانە مادەنيەت تۋرالى تاڭدامالى  ماقالالارى، الماتى، 1989, 415-بەت; ءشارىپوۆ ءا. سويقاندى جىلدار // جۇلدىز، 1992, №7, 20-بەت.).

 1951 جىل. ودان بەرى دە جارتى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى. تاۋەلدىلىكتىڭ تورى ىدىراعالى دا ءبىرسىپىرا جىلداردىڭ ءجۇزى اۋىستى. بىراق، ەلدىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن ەلگە قۇت بولعان كەمەڭگەرلەردىڭ ارپالىسپەن وتكەن ءومىرى مەن جۇرگەن جولىنا كوز سالعاندا وسىناۋ قيامەت-قايىم اتاۋلىنىڭ بارشاسى كۇنى بۇگىنگىدەي بولىپ سانانى تىلگىلەيدى. ەل دەپ ءجۇرىپ سۇرىنگەن، ەل دەپ ءجۇرىپ مەرت بولعان ەرەن تۇلعالى ەرلەر بولماسا، ولاردىڭ ارمان-مۇددەسىن جانمەن ۇعار ەلى بولماسا ۇلت پەن ۇلىستىڭ تىزگىنىن كىم ۇستاماق دەپ، ويلاناسىڭ. كەنەۋلى وي كەمەڭگەردى تۇسىنۋگە باستايدى. ال، قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ – دۇنيەگە سيرەك كەلەتىن – كەمەڭگەرلەردىڭ ءوزىنىڭ كوشىن باستايتىنداي كوشەلى بولىپ جارالعان كوسەمى بولسا كەرەك-ءتى.

جۇمات تىلەپوۆ

Abai.kz