قازاقتا جىل قايىرۋ، ياعني ساناۋ 12 جىلدان تۇرادى، ياعني 12 جىل ءبىر اينالىم (تسيكل). ون ەكى جىلعا ون ەكى اڭنىڭ اتتارى قويىلعان:  1.تىشقان،  2.سيىر،  3.بارىس،  4.قويان،  5.ۇلۋ،  6.جىلان، 7.جىلقى، 8.قوي، 9.مەشىن، 10.تاۋىق،  11.يت،  12.دوڭىز. كۇنى بۇگىندە جىل قايىرۋ نەگە 12 جىلدان تۇرادى، نەگە ولارعا اڭداردىڭ اتتارى قويىلعان دەگەن سۇراقتىڭ، قازاق تاريحىن بىلۋگە قۇشتار جانداردى ويلاندىرىپ كەلە جاتقانى ءسوزسىز. جالپى بۇل جايلى ءار ءتۇرلى اڭىز، اڭگىمەلەردە جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى:

         سوناۋ ەرتە زامانداردا جاڭا جىل، جىلدىڭ  العاشقى ساتىندە كورىنىپ كەلەدى ەكەن. جىلدىڭ باسى تىشقان اتالاتىن سەبەبى، تىشقان تۇيەنىڭ قۇلاعىنا ءمىنىپ، جىلدى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ كورىپتى. ال،  اڭداردىڭ ىشىندەگى ەڭ بويى ۇزىنى تۇيە، بويىنا سەنىپ جىلدان قۇر قالىپ، قالعاندارى جاقىنداپ كەلە جاتقان جىلدى كورۋ رەتىمەن جىل اتتارىن يەمدەنىپتى  دەلىنەدى. 

         تاعى ءبىر اڭىزدا «شىعىس كۇنتىزبەسىندەگى جىل قايىرۋ اسپان استى تۇرىك ەلىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى حانى قيساعا-ءتاڭىردىڭ كەڭ كولەمدەگى اڭ اۋلاۋ كەزىندە بارلىق اڭدار قاشىپ، سۋدان ءجۇزىپ ءوتىپ قۇتىلۋدى ويلاپتى. سودان ىلە وزەنىنەن تومەندەگى تارتىپپەن ءجۇزىپ ءوتىپتى.  ءبىرىنشى بولىپ سۋعا تىشقان، ونىڭ ارتىنان سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، يت، ەڭ سوڭىنان دوڭىز ءجۇزىپ ءوتىپتى. وسى رەت سانى شىعىس كۇنتىزبەسىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان» (ەۆگەني بەرەزيكوۆ «ۆەليكي تيمۋر» تاشكەنت. 1994 ج.  331 ب.).    

          ەڭ العاشقى ادامدار ەڭ ءبىرىنشى بولىپ الەمدىك قۇبىلىستاردى ەمەس، ءبىرىن-ءبىرى تانىدى. بىرىنە-ءبىرى ات قويدى، سانالارى جەتكەن كەزدە اتا-انالارى بالالارىن سانادى. قازاق ەلى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ءتۇپ اتاسى، الەم مادەنيەتىنىڭ استاناسى، قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى، ەڭ ءبىرىنشى ءسوز بولعان جانە ولاردىڭ تاريحتى ءبىر اۋىز سوزبەن ەڭ ءبىرىنشى شىعۋ تەگىن (باستاۋىن), ودان ارى  رەت-رەتىمەن جالعاستىرا جازاتىن  قاعيداسىنا سۇيەنە وتىرىپ، جىل قايىرۋداعى اڭ اتتارىنىڭ قويىلۋ سەبەبىن سارالاپ تومەندەگىدەي قورىتىندى جاسايمىز:

       -  ون ەكى سانى قازاقتا كيەلى سانالادى. قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى دا (كەنجەسى) 12 اتادان قۇرالادى. ولار ون ەكى اتا بايۇلى دەپ اتالادى.

        قازاقتا 12 اتاعا بولىنەتىندەر تەك قانا الشىن بايۇلدارى  ەمەس، قازاقتىڭ وزگە دە كوپتەگەن رۋلارى 12 اتانى قۇرايدى. مىسالى:

        «جاعالبايلى 12 رۋعا بولىنەدى. ولار: ورمانتاي، قاراشا، بىلىس، اققوجا، ارىستانباي، تايلاق، بۇلدي، قۇتباناي، بەسكۇرەك، ماناتاۋ، بوزبەت، بالقوجا» (حاميت مادانوۆ «كىشى ءجۇز شەجىرەسى» الماتى، 1994. 109 بەت).

        «ۇلى ءجۇز – اقارىس ون ەكى اتاعا بولىنەدى. ولار: جالايىر، قاڭلى، البان، سۋان، دۋلات، شاپىراشتى، سىرگەلى، شانىشقىلى، ىستى، وشاقتى، ءسارىۇيسىن، قاتاعان تايپالارى ەنەدى. (م.تىنىشبايۇلى «قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى» تاشكەنت-1925. 6 بەت).

        دۋلاتتا ون ەكى  اتا قورالاس - ەسەن، ىرىس، مامەتاي، بەكشورا، قاۋعااياق، شاۋقار، ءيتىم، سارىم، مىرزا، بۋرا، توماي، قوسان رۋلارى بار. (9 بەت).

         «جالايىر — قازاق حالقىن قۇراعان تايپالاردىڭ ءبىرى. شەجىرە بويىنشا، ۇلى ءجۇز قۇرامىنا ەنەدى. ديقانباي باتىر شەجىرەسى (ن.اريستوۆ جازىپ العان) بويىنشا، ۇيسىننەن — اقساقال (اباق تاڭبالى), جانساقال (تاراق تاڭبالى) تاراتىلادى. سوڭعىسىنان — جالايىر تارايدى. باسقا ءبىر شەجىرەدە مايقى بيدەن تارايتىن جانساقال (تاراق تاڭبالى) مەن جالايىر ءبىر ادام دەپ تۇجىرىمدالادى. جالايىردىڭ شىن اتى قابىلان ەكەن. اڭىز بويىنشا، جابايى قۇلاننىڭ جالىن ايىرىپ، سودان جالايىر اتانعان. جالايىر سىرماناق، شۋماناق، بىرماناق بولىپ ۇشكە بولىنەدى. شۋماناقتان — انداس، مىرزا، قاراشاپان، وراقتى، اقبۇيىم (ارىقبۇيىم), قالپە، سىپاتاي اتالارى تارايدى. سىرماناقتان: ارىقتىنىم-بايشەگىر، بالعالى، قايشىلى، كۇشىك تارايدى. بىرماناقتان تەك سيىرشى (بايبوگەن) تارايدى. كەيبىر شەجىرەلەردە بىرماناقتىڭ اتى اتالماي، سيىرشىنى سىرماناققا جاتقىزادى. وسىدان كەلىپ ون ەكى اتا جالايىر اتانعان. سىرماناق، شۋماناق اتاۋلارى سىر مەن شۋ وزەندەرىنىڭ بويىن جايلاعاندىقتان شىققان دەلىنەدى. ال بىرماناق جەكە-دارا، جالعىز دەگەندى بىلدىرەدى. كەيبىر شەجىرەلەردە جالايىردان شىققان، ءبىر اتادان تاراعان ارىقتىنىم-بايشەگىردى ەكى اتاعا ءبولىپ، ون ءۇش اتا جالايىر دەپ اتالادى» (ينتەرنەتتەن الىندى).

        «سولتۇستىك اراب تايپالارىنىڭ اقىلگوي داناسى ءيبراھيمنىڭ ۇلى ءيسمايلدىڭ ون ەكى بالاسى بولعان. سولتۇستىك اراب تايپالارى وسى ون ەكى ۇلدان تاراعان ۇرپاقتار بولىپ تابىلادى» (ا.قۇنتولەۋ «مۇحاممەد پايعامبار» الماتى-2003. 56 بەت).

         «اباق-كەرەيدەن تارايتىن ۇرپاقتاردى ون ەكى اتا دەپ اتايدى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «شەجىرەسىنىڭ» دەرەگى بويىنشا ولار: جانتەكە، جادىك، جاستابان، شۇبارايعىر، شەرۋىش، ايتەلى، يتەمگەن، مولقى، مەركىت، سارباس، قاراتاس، كەڭساداق. شاكارىم اقساقال وسىنىڭ كەڭساداعىن ن.ا.اريستوۆ شيمويىن دەپ جازادى. سول دۇرىس بولار»، - دەيدى. ال، م.تىنىشپاەۆ بۇل شيمويىندى جانە قاراقاستى اشامايلى-كەرەيگە جاتقىزادى (سالعاراۇلى قويشىعارا «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» الماتى-1992. 265 بەت).

         «قازىر «12 اتا اباق» دەپ جۇرگەن بىرلەستىك ءاۋ باستا سول اباق بايبىشەنىڭ ءوزى تاربيەلەگەن ون ەكى نەمەرەسىنەن وربىگەن دەلىنەدى. ولار:  باحرام، شىڭويلى، بايتالاق، جادىك، مەركىت، جانتەكەي، يدەلى، مولقى، شۇبارايعىر، جاستابان، شەرۋشى، قاراقاc, كەڭساداق» (دەرەك ينتەرنەتتەن الىندى).   

         «قاراكەسەك ون ەكى اتا ارعىندى بەكەماي بالالارى بيلەپ كەلدى» (بەكبولات قازىبەكۇلى (بەكبولات بي) (1714-1790 جىلدارى) اتاقتى قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ بالاسى)  

        «اتىعاي —  ون ەكى اتا ا. ء(داۋىت) اتىعاي-قاراۋىل دەپ تە اتالادى.  كەيبىر دەرەكتەردە 14 اتا ا. دەلىنەدى. شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا ا-دان: قۇدايبەردى، بايىمبەت، بابا، مونىس، باباسان، باعىس، اقكيىك، قۇلانسۋ، قويلى، ەسەنشاڭىراق، مايلىبالتا، جاۋعاش اتالارى تارايدى».

        شەجىرە دەرەگى بويىنشا ون ەكى اتا تاراقتىنىڭ ءبىر اتاسى قىدىر بولسا، ودان – قارجاۋ، ودان – ەسەنگەلدى، ودان – سۇتەمگەن، ودان – نايمانتاي باتىر، ... (ينتەرنەتتەن).

        «قاڭلى – ون ەكى اتا. سارى قاڭلى، قارا قاڭلى بولىپ ەكى اتاعا بولىنەدى: سارى قاڭلىنى: ومىرتقا، قۇمىرسقا، الىمبەت، اقباراق، سۇلتانىم، توقاي. قارا قاڭلىنى: توعىزباي، ونباي، قاراماناس، قاسپان، بادىراق، قىزىلقاڭلى دەپ تارقاتادى (15 بەت).  

        تاراقتىدان – اپاي، توقتاۋىل، قىدىر، ءجاشى، ءالى، سارى، ايتەي، قوساناق، الاكوز، شاۋكە، كوگەدەي بولىپ ون ەكى اتا ەل تارايدى (19 بەت).

        اتىعايعا ون ەكى ارىس قۇدايبەردى، بايىمبەت، باا، مونىس، باباسان، باعىس، اقكيىك، قۇلانسۋ، قويلى، ەسەنتانىراق، مايلىبالتا، جاۋعاش ەلدەرى كىرەدى» (19 بەت).

        قوڭىراتتىڭ سارى رۋى ون ەكى اتا – قۇبا، تەبەي، قوساي، باراق، ەرسىمبەت، سۇلۋ، قۇل، بوگەنباي، كەنجەقارا، قورا، بەگەن، قارا (28 بەت).  (م.تىنىشبايۇلى «قازاق رۋلارىنىڭ شەجىرەسى» تاشكەنت-1925). 

        «ورتا ءجۇز دۋلاتتىڭ ءتورت اتالىعىنىڭ بىرەۋى ون ەكى اتا سيحىم (قىم، شىعىل): بوراس، توعاس، بۋاس، شۋىلداق، قىسىراق، اقىلبەك، قۇتتىباي، ەسكەلدى، باعلان، ەسبول، قاراقويلى، اققويلى». وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. 

       -  تۇرىك حانى قيساعا-ءتاڭىر – ءاز (قازاق) اتامىزدىڭ ۇرپاعى. ءاز (از، قاز) ناۋرىز، ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە، ءاز تۇرىك، قازىرەتى سۇلتان (قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ لاقاپ اتى), قازىرەتى راسۋل، قازىرەتى ءالي، قازىرەتى ومار، قازىرەتى وسپان جانە باسقالارى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. بۇل جەردە جوعارىدا كورسەتىلگەن ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ بالاسى دەپ وتىر.

        -  قيساعا – تۇرىكتىڭ (قازاقتىڭ)  ەڭ ءبىرىنشى حانى. دەمەك، ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ اڭىز، جىر-داستاندارىنىڭ ءسوز باسىن القيسسا - ءال (ال، الاش، الشىن) قيسسا دەپ باستايتىندارى وسىدان. قيان، قيات، قيدان، قيماق ەلدەرىنىڭ ءتۇپ اتاسى وسى اتامىز.

        -  ءتاڭىرىمىز ءسىرا ءوزىمىزدىڭ ءتاڭىر ەمەس پە؟! كۇنى بۇگىندە دە قۇداي ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قاتار قولدانامىز.

        -  اڭدار ىلە وزەنىنەن ءجۇزىپ وتەدى. ىلە وزەنى كۇنى بۇگىندە دە ىلە دەپ اتالماي ما؟! قازاق دالاسىندا ورنالاسقان.

        -  ىلەنىڭ ءتۇبىرى ء«ىل»، بۇل ءوز كەزەگىندە ءتىلدىڭ دە ءسوز ءتۇبىرى. دەمەك بۇل اتاۋ ادام بالاسىنىڭ ءتىلىنىڭ شىعىپ سويلەي باستاعان كەزەڭىمەن سايكەس كەلەدى. ءتىپتى بۇل وزەن اتاۋى ءتىل دەگەن ۇعىمنان بۇرىن قويىلعان.

        -  جوعارىدا كەلتىرىلگەن اڭىزداعى جاڭا جىلدىڭ كورىنىپ كەلۋى مەن ونى اڭداردىڭ رەت-رەتىمەن  كورۋى، ەشقانداي اقىلعا سىيمايدى. ولاي بولسا جاڭا جىلدى ءبىرىنشى بولىپ تىشقان، ەكىنشى بولىپ تۇيە، ەڭ سوڭىنان جىلان،  ال سۋ استىنداعى بالىق ءتىپتى كورمەۋگە ءتيىس. بۇل اڭىزداعى ءبىر انىق نارسە جىل قايىرۋداعى اڭداردىڭ اتتارىنىڭ رەت سانى، وزگە اڭىزدارداعى اڭ اتتارى مەن تولىقتاي سايكەس كەلۋى.

        -  بارلىق اڭداردىڭ اڭشىلاردان قاشىپ اڭداردىڭ وزەننەن ءوتۋى دە جىل قايىرۋداعى رەت سانىمەن ءوتۋى دە اقىلعا سىيمايدى. ولاي بولسا وزەننەن ەڭ ءبىرىنشى بالىق وتۋگە ءتيىس ەمەس پە؟ ال، شىندىعىندا بالىققا ەشقايدا قاشۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ولار سۋدان بالىق اۋلاپ ەمەس دالادان اڭ اۋلاعان جوق پا؟! بۇل اڭىزدا دا ءبىر انىق نارسە اڭ اتتارىنىڭ جىل قايىرۋداعى اڭداردىڭ اتتارىنىڭ رەت سانىمەن سايكەس كەلۋى.

        -  نەگە تىشقان جىل باسى؟ بۇنىڭ سەبەبى، ەڭ العاشقى ادامدار وزدەرى تۇرعان، ۇڭگىر-كەۋەكتەرىندە تىشقاندار مەن بىرگە تۇرىپ، بارلىق اڭداردىڭ ىشىنەن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ تىشقاندى تانىدى. بۇل جەردە ولاردىڭ جىل اتاۋىن يەمدەنۋى بويدىڭ ۇزىندىعى نەمەسە وزەننەن ءبىرىنشى بولىپ ءوتۋى ەمەس، ولاردى العاشقى ادامداردىڭ رەت-رەتىمەن نەمەسە قاتار سانىمەن تانىپ بىلۋىمەن سايكەس كەلەدى.

        -  نەگە ەڭ سوڭىنان دوڭىز تانىلدى؟ شىندىعىندا، وسى دوڭىز، تاعى ءبىر اتاۋى قابان، قولعا ۇيرەتىلگەندەرىنىڭ اتاۋى شوشقا مىناۋ جارىق دۇنيەدە ادام بالاسىمەن ماڭگى بىرگە جاساسىپ كەلەدى. بىراق، دوڭىزدىڭ تولىقتاي «قادىر-قاسيەتى» بۇكىل قازاق بالاسىنا باسقا اڭدارعا قاراعاندا ەڭ سوڭىنان بەلگىلى بولىپ، جىل اينالىمىنىڭ ەڭ سوڭعى اتاۋىن يەمدەنگەن. ادام بالاسىنا ءوز بالاسىن ءوزى جەيتىن شوشقا دا مەيىرىم دەگەن سەزىمنىڭ جوقتىعىنان، ونىڭ ەتىن جەيتىن ادام بالاسىندا دا  مەيىرىم بولمايتىندىعىن تانىپ، ءبىلۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت قاجەت بولعان.

       -  ال، تۇيە نەگە جىلدان قۇر قالعان دەگەن سۇراققا ايتارىمىز، جىل اتاۋلارى ىشىندە تۇيەدەن دە باسقا تۇلكى، قاسقىر، ەشكى، ءپىل، ارىستان ت.ب. جوق ەمەس پە؟ دەمەك، اڭ اتتارى ون ەكى سانىنان اسپاۋعا ءتيىس. ولاردىڭ رەت سانى ادام بالاسىنىڭ سانا-سەزىمىنىڭ ءوسىپ، قورشاعان ورتانى، ونىڭ ىشىندە وزدەرى مەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اڭداردى تانىپ، بىلۋىمەن سايكەس كەلەدى.

      دەمەك، ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ماڭعىستاۋلىق مان اتالارىمىز وزدەرىمەن بىرگە جەراستى ۇڭگىرلەردە تۇرىپ، جيناعان استىعىن ۇرلاپ جەگەن تىشقانداردى تانىدى.

      ەكىنشى بولىپ سيىردى (قوداستى) تانىدى. سيىردىڭ ءپىرى زاڭگى بابا. اتالارىمىز زاڭگى دەپ قارا ءناسىلدى افريكا تۇرعىندارىن اتاعان. افريكا ء(سوز ءتۇبىرى اف، اب، اپ (اپا)) انالىق تەكتى بىلدىرەدى. بارلىق تاريحي دەرەكتەردە كوپ ايتىلاتىن ماتريارحات ءداۋىرىنىڭ وركەندەگەن جەرى. مىنا كورشى ورىستاردىڭ ايەلدەرىن بابا دەيتىندەرى وسى. سيىر، سي جانە ىر دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. سي ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى قي (قيسا، قيدان، قيماق، قيان) توبىنا جاتادى. «ىر» ادام بالاسىنىڭ سانا-سەزىمىنىڭ دامىعان، جاقسى مەن جاماندى ايىرعان، بىرىمەن-ءبىرى سىرلاسىپ، دومبىرا تارتىپ جىر جىرلاعان، بەينەلەپ ايتقاندا بيىك جەرگە قىر دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ، سول قىرعا شىعىپ جان-جاعىنا كوز سالعان كەزەڭى. قيىر، سيىر، جيىر (جيىرما) ۇعىمدارى وسىلاي دۇنيەگە كەلدى. ەكى مەن جيىرما سانى قازاقتىڭ لاقاپ اتى.

      ءۇشىنشىسى بارىس. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ءسوز ءتۇبىرى ارىس. بۇل ۇعىم ماڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن.  بۇكىل جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى ۇلى مەملەكەت ماد (ماداي، مان اداي) پاتشالىعى كەمەلىنە كەلىپ،  ازاماتتارى ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىققان كەزدە ولار قارامان، قارالار، قاراباستار (شۋمەرلەر), تۇپقاراعان (قاراعان ءتۇپ، قاراعان تۇبەك), ارىستار (اريلەر تەكتى حالىق) دەپ اتالدى. بۇگىنگى اراپ، پارسى، سەگىز ارىس اداي، قازاقتىڭ ءۇش ارىسى ت.ت. ءسوز تۇبىرىندە ار ءسوزى بارلىق حالىقتار (رۋلار، تايپالار)  وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ءبارىنىڭ قارا شاڭىراق يەلەرى مۇڭالدىڭ جارىسى بولماق. دالانىڭ جابايى اڭىن ارىستان،  بارىس، جولبارىس دەپ اتاعاندار سولار. ار قورعاۋشىلار باستاۋىن ماڭعىستاۋداعى قارامان اتا مەن ءتۇپ قاراعاننان الادى.

       ارى قاراي اتا-بابالارىمىز قاي اڭدى قانداي رەتپەن ون ەكى اڭعا دەيىن تانىعانىنا بايلانىستى جىل اتاۋىن يەمدەندى.

       جىل – بىرىككەن ءسوز،  ءسوز ءتۇبىرى ىل، ارى قاراي جىل بولىپ شىعادى. بۇل ۇعىم ادام (ي) اتانىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى، التىنشى نەمەرەسى بۇزاۋدىڭ ەكى بالاسى ايتۋمىس (ۇلكەنى) مەن جەمەنەيلەر زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن. شەجىرە دەرەگى بويىنشا  ايتۋمىستان جالعىز شىلىم، ال جەمەنەيدەن  الداساي، كەدەي جانە جومارت تارايدى. شىلىم اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ ءتۇبىرى «ىل» بولىپ، وعان جەمەنەي اتامىزدىڭ اتى قوسىلىپ قازاقتىڭ جىل، جىلناما دەگەن ۇعىمدارى دۇنيەگە كەلدى. كىم-كىمگە دە مۇنى مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى، «اۆتورلىق قۇقىق» سولاردىكى. ونى ەشكىم  ولاردان تارتىپ الا المايدى. ال مويىنداي الماساق، وندا ءبىزدىڭ بي بولماق تۇگىلى، بي تۇسەتىن ءۇي دە بولا الماعانىمىز.

        ايتۋمىس دەمەكشى، جەردىڭ سەرىگى اسپانداعى ايعا اي دەپ ات بەرگەن وسى بۇزاۋ اتام ۇرپاقتارى. ايتپەسە، ادايدىڭ «بەس جۇيرىگى» اتانعان جىر دۇلدىلدەرىنىڭ ءبىرى كەنجە  اقتان كەرەيۇلى (1850-1912): 

        ...«مەن ادايدىڭ اقتانى

        سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى. (تاقتالاپ سويلەۋ، ياعني ءار ۇعىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەتىن ايتۋ).

        سويلە» دەسەڭ جىرشىڭىز

        الدارىڭدا جورتاقتار.

        ...ارىدەن بەرى سويلەسەم،

        ولدا ءوزىمنىڭ مەرەيىم. (ارعى تۇپتەگى اتالارىنىڭ تاريحىمىمەن ماقتانىپ، مەرەيلەنىپ وتىر).

        تۋعان ايعا ات بەرگەن، (اسپانداعى تۋعان ايعا ات بەرگەن مەنىڭ اتام ايتۋمىس  دەپ وتىر).

        اق قاعاز بەن حات بەرگەن، (قاعازدى دا، قالامدى دا، حات جازۋدى دا ۇيرەتكەن سولار دەپ وتىر).

        ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي

        سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن. (ەڭ العاش سويلەپ، ء«تىل تاڭبانى» يەمدەنگەن سولار دەپ وتىر).

        ايتقان سوزگە تۇسىنبەس

         ادامنىڭ ميسىز اقىماعى» (مۇنى ءتۇسىنىپ مويىنداي الماساڭ، ميسىز – اقىماقسىڭ) دەپ جىرلاماعان بولار ەدى. اقتاننىڭ اتا تەگى: اداي – كەلىمبەردى – بۇزاۋ – ايتۋمىس – شىلىم – وردەك – كەنجە بولىپ تاراتىلادى. (جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت);

         وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، كەنجە ۇلدا ادامزاتتىڭ باستاۋ كەزەڭىندەگى عالامدىق قۇبىلىستارعا ات (ەسىم) بەرگەندەردىڭ كىم ەكەندىگى ساقتالىپ وتىر.

        اتام قازاقتىڭ بارلىق شەجىرەسىندە ايتىلىپ، اۋىزدارىنان تاستامايتىن:

      - قارامان اتا – اقيقات پەن كەلىسىم-شارتتىڭ ءپىرى;    

      - زەڭگى بابا – سيىردىڭ ءپىرى;

      - قامبار اتا – جىلقىنىڭ ءپىرى

      - شوپان اتا – قويدىڭ جانە قوي باعۋشىلاردىڭ ءپىرى;

      - سەكسەك اتا – ەشكىنىڭ ءپىرى; 

      - ويسىل قارا – تۇيەنىڭ ءپىرى;

      - قۇسشى اتا – قۇستاردىڭ جانە بۇركىتشىلەردىڭ ءپىرى;

      - ءدۇلدىل اتا – جۇيرىك اتتاردىڭ ءپىرى;

      - تەمىر بابا – سۋ ءپىرى دەيتىندەرى وسىدان. ءپىر ء(بىر)– ەڭ ۇلى ءبىرىنشى ۇستاز دەگەن ماعىنا بەرەدى.

تاريح تاعلىمى: اتام قازاق ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن جازىپ، سول سوزدە سول ۇعىمنىڭ اتاسىن، ياعني قازىرگىشە ايتقاندا «اۆتورىن» ءسوزدىڭ تۇبىرىندە ايشىقتاپ كورسەتىپ وتىرعان. اتالى سوزگە توقتاعان. ەكى سويلەمەگەن. ۇرپاقتارىنا «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابار»، «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى»، «بي بول، بي بولا الماساڭ، ەڭ بولماسا بي تۇسەتىن ءۇي بول» دەگەن ۇلاعاتتى ماقال-ماتەلدەر قالدىرعان. ۇلى اتالارىمىز ايتقانداي، ءاربىر سوزدە سول ۇعىمنىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحى بار دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا العاندا عانا «بي نەمەسە، بي تۇسەتىن ءۇي» بولا الامىز. ايتپەسە، وسى اداسقانىمىز اداسقان، وسى شاتاسقانىمىز شاتاسقان. بۇل تىعىرىقتان شىعاتىن جول جوق.  مايمىلعا اينالۋ وڭاي. ال، مايمىل ەشقاشان ادام بولا المايدى. سەبەبى، ۇلى جاراتۋشى – اللا ولارعا سانا بەرمەگەن.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم, ماڭعىستاۋ

Abai.kz