«ەگەر قازاق بىرەۋدىڭ الدىندا بورىشتار بولسا، ول الدىمەن ج.ا.تاشەنەۆتىڭ الدىندا بورىشتار»

قازاق كسر كپوك-ءنىڭ بۇرىنعى 1-ءشى حاتشىسى ي.يۋسۋپوۆ

بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ ۇن ەكسپورتتاۋدان ءبىرىنشى، ال استىق ەكسپورتتاۋدان الدىڭعى بەستىكتىڭ قاتارىنا كىرۋىنە نەگىز بولعان، جارتى عاسىردان ارتىق تاريحى بار «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» جوباسىنىڭ 1954-جىلى باستالعانى بەلگىلى. قازاق جەرىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنان استىق ءوندىرۋ پاتشا وقىمەتىنىڭ كەزىندە-اق جوسپارلانعان. وسى ماسالەگە قىزىل ۇكىمەتتى قۇرۋشى ۆ.ي. لەنين دە قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتقاندىقتان، ءبىزدىڭ جەرىمىزدەن تىڭ يگەرۋ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ الدىندا – اق كۇن تارتىبىنە قويىلدى. استىق وندىرۋمەن بىرگە، قازاقستاندى ودان سايىن وتارلاۋ ءۇشىن مۇجىقتاردى جاپپاي قونىستاندىرۋدىڭ توتە جولىدا بولعاندىقتان، كسرو-نىڭ ستراتەگ باسشىلارى وسى جوباعا قارجىنى اياماي سالدى.

وسىناۋ وتە ۇلكەن، اۋقىمدى جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن «انتيپارتيالىق توپتىڭ» قارسىلىعىنا قاراماي وكىمەت باسشىسى ن.س.حرۋششەۆ «حالىقتى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنان قۇتقارامىز» دەپ، كسرو-نىڭ سوعىستان كەيىنگى جيناعان بار بايلىعىن تىڭ ولكەسىنە (6 وبلىسقا) ءۇستى-ۇستىنە توكتى. بۇعان دەيىن اۋىل-شارۋاشىلىق تەحنيكالارى جەتىسپەگەندىكتەن، ەگىسكە مال كۇشىن پايدالانىپ كەلگەن قازاق جەرىنە، ونىڭ ىشىندە جاڭادان قۇرىلعان مىڭداعان سوۆحوزداردىڭ ارقايسىسىنا ەلەۆاتورلار، متم-دار، ت.ب. سالىنىپ، جۇزدەگەن مىڭ جۇك جانە جەڭىل ماشينالار، تراكتورلار مەن كومبايندار ، ميلليونداعان تەحنيكا قۇرالدارى اكەلىندى. بۇدان باسقا شىعىندارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. تىڭ يگەرۋ بارىسىندا كوپتەگەن قالالار بوي كوتەردى. ونەركاسىپ ورىندارى كوپتەپ سالىندى. بۇكىل اۋىل-اۋدانداردى بايلانىستىرعان تاس جولداردىڭ ۇزىندىعى 14 ەسەدەن استى، تەمىرجولداردىڭ ۇزىندىعى 2,5 مىڭ شاقىرىمعا ءوستى.

تىڭ يگەرۋ قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ ارتۋىنا ىقپال جاسادى. يگىلىگىمەن قاتار تجتجي-ءدىڭ زارداپتارى مەن كولەڭكەلى جاقتارىنىڭ دا از بولماعانى شىندىق. تىڭ يگەرۋ جىلدارى بۇكىل كسرو-دا 42- ملن. گا تىڭ جەر جىرتىلسا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا 27 ملن.گا جەر جىرتىلدى. 1954 ج – اقپانداعى سەزدە تىڭ يگەرۋگە قارسى بولعان ج. شاياحمەتوۆتى ورنىنان الۋ ءۇشىن ورىنسىز سىناعان كپسس وك-ءنىڭ وكىلدەرىنە جالعىز قارسى شىققان اقتوبە وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكونوميست جاس ءبىرىنشى حاتشىسى جۇمابەك تاشەنەۆ 1953 ج – كۇزدە ماسكەۋدە وتكەن وداقتىق پارتيالىق كەڭەستە تىڭ يگەرۋدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعىنان ماڭىزدىلىعىنا ەرەكشە توقتالىپ، قۋاتتاعان ەدى.

سوندىقتان دا ن.حرۋششەۆ 1954 ج – كۇزدە تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ تۇڭعىش جيىنىندا: «تجتج-ءدىڭ كوش باسشىسى، ينيتسياتورى-ج.ا.تاشەنەۆ» دەپ قۇرمەتتەپ، اراعا ءبىراز اي سالىپ، باسقا دا ۇزدىك جەتىستىكتەرىن باعالاپ، قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقا توراعالىعىنا تاشەنەۆتى ۇسىنىپ، سايلاتتى. «كۇن كوسەمدەر» بۇل رەتتە ايتقاندارىنان شىقپايتىن، قولشوقپار، ءارى ىسكەر كادرلار تاربيەلەگىسى كەلدى. بىراق، قازاق جەرىنە وسىنشاما اتىمتاي جومارتتىق تانىتقان ن.س.حرۋششەۆتىڭ ساياساتىنىڭ زىمياندىعى دا كۇننەن-كۇنگە ايقىندالا بەردى. استىقتى ايماقتى رەسەيگە ءبىرجولاتا قوسىپ الۋ ءۇشىن ورتالىق-تەرىسكەي التى وبلىسپەن (تورعاي، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ، اقمولا، پاۆلودار) بىرگە قاراعاندىنىڭ سولتۇستىك بولىگىن بىرىكتىرىپ، مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت «تىڭ ولكەسىن» قۇردى. استاناسى – اقمولا قالاسى بولعان تىڭ ولكەسىنىڭ ءوز الدىنا پارتيا كوميتەتى مەن اتقارۋ كوميتەتى، تىكەلەي ماسكەۋ تاعايىنداعان 1-ءشى، 2-ءشى حاتشىلارى، توراعالارى جانە ءوز الدىنا بيۋدجەتى بولدى. تىڭ ولكەسىندەگى وسى وبلىستاردا قازاق تىلىندەگى بارلىق وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەر جابىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا ءبىر عانا «تىڭ ولكەسى» گازەتى پايدا بولدى ( اقيقات № 8,2010). كازاق كسر – ىندەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوپتەپ جابىلا باستاعانىن ايتپاعاندا، ورىس مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلى ءپانى كەرەكسىز دەپ قىسقارتىلدى.

ەڭ سۇرقياسى – رەسپۋبليكا باسشىلارىنا باعىنباۋى ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىكتى ۋىسىنا ۇستاعان سوۆحوز ديرەكتورلارىن تىكەلەي كرەمل تاڭداپ، جاساقتاپ جىبەرىپ وتىردى. ولاردىڭ كوبى – ازۋلى گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەر، زاۋىتتار مەن فابريكالار باسشىلارى ەدى. كسرو-نىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى ۆ.ۆ.ماتسكەۆيچتى تىڭ ولكەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى عىپ تاعايىندادى. ­وكىمەت باسشىسى نيكيتا سەرگەي ۇلىنىڭ:- مەن پاتشالىق رەسەي 200 جىلدا ىستەي الماعاندى ەكى-اق جىلدا ىستەي الدىم»،- دەۋى تەگىن ەمەس. كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى گوركي اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى ن.ف.كوزينەتس سوۆحوز قۇرىلعانى جونىندەگى اكتىگە «مەن، كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى №5-سوۆحوز ديرەكتورى كوزينەتس، سسسر سوۆحوزدار مينيسترلىگىنىڭ №260-شى بۇيرىعىنا سايكەس جەردى جانە ونداعى ءبىر شوق قايىڭدى قابىلداپ الدىم»، دەپ جەر ءتاڭىرىسى سياقتانسا، حرۋششەۆتا ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «بۇل ۇلان-عايىر – ديحان قولى تيمەگەن جەر. ادام بالاسى باسپاعان ۇشى-قيىرى جوك دالا» ،-دەپ استامسىدى.

ارقانى اتا قونىسىم دەپ ەركىن جايلاعان قازاقتىڭ بۇل جەرلەرى وتە ەجەلدەن-اق ونەر-مادەنيەتى دامىعان، باي تاريحى بار ولكە بولاتىن. ول تۋرالى عۇلاما عالىم الكەي مارعۇلان ەڭبەگىندە: «ەسىل، نۇرانىڭ اراسىنداعى ۇلكەن ايدىن – توعانىستىڭ توقسان ەكى كولى نوعايلى، قازاقتاردىڭ جويقىن ەگىن سالعان جەرلەرى. قىزىلمولا، اقمولا، سۇلۋتام، سىرلىتام، حان سۇيەگى – سولاردىڭ جادىگەرلەرى. قورعالجىن وزەنى تەرريتورياسىنا كەلگەندە ەجەلگى جانە ورتا زاماندىق سۋارۋ كانالدارىنا كوڭىل اۋداردىق. بۇل اۋدان جەر يگەرۋشىلەردىڭ ورتالىعى بولدى.»، – دەپ تاريحي دەرەكتەرمەن تۇيىندەگەن. ساۋلەتتى قالالارىمەن، ونەر – مادەنيەتىمەن، جەرىنىڭ استى – ءۇستى بايلىعىمەن جانە مىس ت.ب. مەتالداردى وڭدەگەن، الەمدەگى تۇڭعىش مەتاللۋرگيانىڭ وتانى بولۋمەن بىرگە قول ونەرىمەن، ساۋداسىمەن اتى شىققان ارقا جەرىنە 13 – عاسىردان-اق ورىستار تۇرماق، ەۋروپا ەلدەرى سۇعاناق كوزدەرىن قاداي باستاعان. سوندىقتان ولار ستراتەگيالىق ماڭىزدى ايماقتارىمىزعا قاتتى قىزىعىپ، ساياحاتشى – زەرتتەۋشى، تىڭشىلارىن جىبەرىپ وتىردى. 5-7 – عاسىرلاردا اقمولا ايماعى تۇركىلەردىڭ كوپ جىلقىسىمەن داڭقى شىقسا، قازىرگى ارحەولوگتار قىزىلجار مەن كوكشەتاۋ وڭىرىندە قونىستانعاندار وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن جىلقىنىڭ سۇيەگىنەن كونكي دە جاساپ، العاش جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپ، ۇزەڭگى مەن اۋىزدىقتى ويلاپ تاۋىپ، وركەنيەتكە ۇلكەن ۇلەس قوسكانىن دالەلدەدى. ال، بۇلاردى شىعىس تۇركىستاننان كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتا شەڭبەردەي دوڭگەلەك مولالارى كاپتاپ جاتقان بۇرىنعى وتكەن مىقتار ما دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.

تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ العاشقى جيىنىنداعى ج. تاشەنەۆتىڭ بايانداماسىندا «مىقتى» ءسوزى بىرنەشە رەت قولدانىلسا، ءانۇرانىمىزدا دا «مىقتى عوي!» ءسوزى قايتا – قايتا قايتالانادى. وسىلاردى ءسوز ساباقتاستىعى، ۇرپاق جالعاستىعى دەمەي نە دەيمىز؟! اۋليە ءماشھۇر ءجۇسىپ – ەرتەدە ارقادا مىق دەگەن جۇرت ءومىر سۇرگەنىن ايتىپ، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە جازىپ كەتكەن. سوۆحوز ديرەكتورى بولعان كوزينەتستىڭ سوزىنەن قازاق وكىمەتىنىڭ بۇيرىعى دا، ۇكىمى دە جوق ەكەنى كورىنىپ تۇر. ءبىر جىلدا 1954- 55- جىلدارى تىڭ ولكەسىندە 337 جاڭا استىق سوۆحوزى قۇرىلسا، كەلەسى جىلى قوستاناي وبلىسىندا عانا 200-گە جۋىق وسىنداي سوۆحوزدار قۇرىلدى. تىڭ يگەرۋدى جەلەۋ ەتىپ، 1954-1960-جىلدارى 2ملن-نان استام سلاۆيان تەكتىلەر قازاق جەرىنە كوشىرىپ اكەلىندى. ولاردىڭ كوبى سوتتالعاندار مەن شوۆينستەر ەدى. ولارعا ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلدى.تىڭعا كەلگەندەر كوپ اقشا الىپ كۇيلەنىپ، ۇيلەنگىسى كەلگەندە حرۋششەۆ ۆلكسم-عا تاپسىرما بەرىپ، ولارعا 25 مىڭ قىز جىبەرگەن. وسى كەلىمسەكتەردىڭ كەسىرىنەن ءوز جەرىندە قازاقتاردىڭ ۇلەسى 30 پايىزعا دا جەتپەي قالسا، سولتۇستىك وبلىستاردا ءوز ۇلتىمىز 10 پايىز شاماسىندا عانا بولسا، كەي اۋدانداردا بۇل كورسەتكىش 1 پايىزعا دا جەتپەيتىن ەدى.

تىڭ يگەرۋ ناۋقانىنا ءوز ەلىمىزدىڭ جاستارى مەن جاس مەحانيزاتورلارى دا ەرەكشە سەرپىن بەردى. الماتى قالاسىنىڭ وزىنەن عانا 2,5 مىڭ جاس تىڭ يگەرۋگە اتتاندى. «قازاقستان ەنتسيكلوپەدياسى» (8-توم، الماتى 2006ج.) : «تىڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-ءشى حاتشىسى سوكولوۆ 1960 ج – اقمولانىڭ اتىن حرۋششەۆگراد دەپ وزگەرتىپ، تىڭ ولكەسىن قازاقستاننان ءبولىپ الىپ، تىكەلەي وداققا قارايتىن ولكە ەتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. ج.ا.تاشەنەۆ رەسپۋبليكانىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋىنا باسشىلىق جاساعان جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. مانعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا تويتارىس بەردى. تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا ەگەتىن اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى شىقتى»، دەپ سول كەزدەگى شىندىقتان قىسقا عانا دەرەك بەرسە، وسى وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ءادي ءشارىپوۆ – «حرۋششەۆ تىڭ ولكەسىن رەسەيگە باعىندىرۋدىڭ امالىن ىزدەپ، ساياسي بيۋروعا قايتا-قايتا ۇسىنىس جاسادى. رەسپۋبليكا باسشىلارى ءبارى دەرلىك تىڭ ولكەسىن رەسەيگە بەرۋگە دە، ورتالىققا باعىندىرۋعا دا قارسى بولمادى.

قارسى بولعان جالعىز ادام – ج.ا.تاشەنەۆ. حالقىمىزدىڭ تاماشا، شۇرايلى جەرىن ءبىر قاتەردەن امان ساقتاپ قالعانىنىڭ كۋاسى بولعانبىز»، – دەپ جازدى ەستەلىگىندە. ال، قازاق كسر كپوك- ءنىڭ سول ۋاقىتتاعى 1- حاتشىسى د.قوناەۆ: ء«اربىر ناقتى جاعدايعا ءامىر ماسكەۋدەن تۇسەتىن. وندا قانداي دا ءبىر اۋماقتى باسقا ايماققا قوسۋ جونىندە ءۇزىلدى – كەسىلدى ايتىلىپ، ول وڭىرلەردى اۋىلداردان، دەرەۆنيالاردان جىلان جالاعانداي تازارتۋدىڭ مەرزىمى كورسەتىلەتىن. بۇل امىرلەر سوزگە كەلمەستەن اتقارىلاتىن. ول كەزدە ماسكەۋگە قارسى شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. كۇيىپ كەتەتىنسىڭ. وسپەيتىن ەدىڭ،» -دەپ زامان شىندىعىن جاسىرماي ايتقان. مۇحتار شاحانوۆ شيرەك عاسىر قازاقستاندى باسقارعان د. قوناەۆتان: «تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسۋدان امان الىپ قالعان ج. ا. تاشەنەۆ، دەيدى. سول راسپا؟ – دەپ سۇراعاندا ديمەكەڭ: يا. ول كەزدە ج. ا. تاشەنەۆ قازاق كسر-ى ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولاتىن، – دەپ (جالىن. 2008ج.№2) قىسقا عانا جاۋاپ بەرەدى. بۇل كىسىنىڭ ساراڭ جاۋاپ بەرگەن سەبەبى – رەسپۋبليكا باسشىسى د. قوناەۆقا تىڭ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىلەرى سول جىلداردا باعىنباي كەتكەنىن اكادەميك – بۇرىنعى سەناتور ع. ەسىموۆ («جالىن» №11. 2009- ج) تولىق ايتقان.

الماعايىپ سول تۇستا تىڭ ولكەسىندەگى سوۆحوز ديرەكتورلارى تۇرماق، ولكە بيلەۋشىلەرى ت.سوكولوۆ، ۆ.ۆ.ماتسكەۆيچ، كوزلوۆتاردى، ءتىپتى كرەملدىكتەردى دە تاشەنەۆ ۇنەمى ايتقانىنا كوندىرىپ،دەگەنىن ىستەتىپ،مەملەكەت يەسى، جەر يەسى قازاقتار ەكەنىن سوزىمەن دە، ىسىمەن دە ۇقتىرىپ، اياقتارىن قيا باستىرمادى. بۇعان قاراپ بۇل كىسىنى ورىس حالقىنا قارسى بولدى دەۋگە بولمايدى. تىڭ يگەرۋشىلەرگە قولىنان كەلگەن بار كومەگىن بەرىپ، قايرات-كۇشىن اياماي جۇمسادى. تەمىرتاۋدا بولسا دا، تىڭ يگەرىلگەن اۋىلداردا جۇرسە دە سول جەرلەردەن تەلەفون ارقىلى وداقتاس رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ دا وسى ىستەرگە نازارىن اۋدارىپ، ءسوزىن وتكىزىپ، قاجەتتى كۇرال-جابدىقتاردى الدىرىپ وتىردى. ۆوروشيلوۆتى دەمالىسى كەزدەرىندە اۋىستىرىپ، ءۇش رەت كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقا توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارعان تاشەنەۆتىڭ تاڭعاجايىپ قابىلەتىن وداق تۇرماق، شەت ەل دە مويىنداعان شاق ەدى. 1959ج.قىتايعا كسرو دەلەگاتسياسىمەن بىرگە بارعانىندا ميلليارد حالقىن جۋساتىپ، ورگىزىپ، جەكە باسىنا تابىندىرىپ وتىرعان ماونىڭ ءزىلدى سۇراقتارىنا ن. حرۋششەۆ، يۋ. اندروپوۆار جاۋاپ بەرە الماي، تىعىرىققا تىرەلگەندە ادۋىندا، ايباتتى جۇمابەك: ءبىز سەندەرگە ەمتيحان تاپسىرۋعا كەلگەن جوقپىز. ساياسي كەلىسسوز جۇرگىزۋگە كەلدىك! – دەپ حانزۋ باسشىلىعىنىڭ ارىنىن بىراق باسقان. حانزۋلاردى 200 جىل بيلەپ، باسقارىپ مەملەكەتىك اتاۋىن (قيدان، قىتان – قىتاي بولىپ اتالىپ كەتكەنى الەمگە ءمالىم) قالىپتاستىرعان قازاق حالقىنىڭ العاشقى قۇراماسىنىڭ ءبىرى تۇرىك تەكتى قيدانداردىڭ تاريحىن جاقسى بىلگەن ج. تاشەنەۆتىڭ حانزۋلارعا وكتەم سويلەيتىن تابيعيدا، تاريحيدا قۇقى بار ەدى.جۇمەكەڭ دالانىڭ ءۇستىرت جوتالارىن ءجونسىز جىرتقىزباي، مال شارۋاشىلىعىن دا تيىسىنشە دامىتتى. ەلىمىزدەگى بارلىق وندىرىستەردى، سان سالالى شارۋاشىلىقتاردى بارىنشا وركەندەتىپ، تۇسكەن تابىستى ەل يگىلىگىنە اياماي جۇمساپ وتىردى. «قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ» ىسكە قوسىلۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى.

1959 – جىلعى وسى تەمىرتاۋ كوتەرىلىسىن باسۋدا شابان – جاي قيمىلدادى دەپ كرەمل كوسەمدەرى تاراپىنان ايىپتالىپ، جازاعا ۇشىراعالى تۇرعان قازاقتان شىققان تۇڭعىش ىشكى ىستەر ءمينيسترى شىراقبەك قابىلباەۆتى ءوز ۇيىنەن ماسكەۋگە ءبىر قوڭىراۋ سوعىپ قورعاپ قالعاندا، «جازالاۋدىڭ تاعىلىق ءتۇرىن قولداندى» دەپ جۇمىسشىلارعا جان تارتىپ، وتارشىل وكىمەتتىڭ بەت پەردەسىن اشىپ بەرگەندە – جۇمەكەڭ ەدى! 1960 – جىلى 26-شى قاڭتاردا ۇكىمەت باسشىسى بولعان بەتتە ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ون ەكى قازاق جىگىتىن ۇكىمەتتىڭ جوعارعى جاۋاپتى قىزىمەتتەرىنە تاعايىندادى. ەلىمىزدى باسقارىپ، ودان كسرو-نىڭ جوعارعى باسشىلىعىنا قول جەتكىزگەن ل.ي. برەجنەۆ قازاق قسر-ءىنىڭ كپ وك-ىنە بۇرىنعى ءوز ورنىنا ءى-جانە ءىى-حاتشىلىققا ەكى ورىستى ماسكەۋدەن الىپ كەلگەنىن ايتقاندا باسقالار ءۇنسىز قالعاندا، تاعىدا ج. تاشەنەۆ: ءى- ءىى- حاتشىلىققا قازاقتاردى جولاتپاۋ زاڭدىلىققا اينالدى، بۇل قازاقتاردى كوزگە ىلمەگەندىك، سەنىمسىزدىك تانىتۋ،- دەپ ورتالىقتىڭ كادر ساياساتىنا نارازىلىعىن اشىق ايتىپ، برەجنەۆتىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا ونىڭ «جۇرەگىن جارىپ جىبەرە جازدايدى». تاشەنەۆتىڭ بۇل ءسوزى كەيىن ءوز باسىنا وق بوپ تيسە دە، وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي ورتالىق كادر ساياساتىن وزگەرتىپ اۋدان، وبلىستاردىڭ، ءتىپتى رەسپۋبليكا تىزگىنىن ءوز ۇلتىمىزعا بەرە باستادى. ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنە ارناپ الماتىنىڭ قاق ورتاسىنان جاڭا تەحنالوگيامەن سالىنعان ۇلكەن، جاڭا 121 پاتەرلىك ءۇيدى تۇگەلىمەن توتاليتارلىق تار زاماندا ۇلتتىق پارتيانىڭ ءرولىن اتقارعان قازاقتىڭ اقىن – جازۋشىلارىنا الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ بار مىندەتىن قايىسپاس قارا نارداي جالعىز كوتەرگەن جۇمەكەڭ تاراتىپ بەردى.

مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى، پولكوۆنيك ءۋاليحان مۇحانوۆ ەستەلىگىندە : جۇمابەك تاشەنەۆ ۇكىمەت باسقارىپ تۇرعاندا ەشكىمنەن قورىقپايدا، قايمىقپاي «حالىق جاۋى» جالاسىنان ارىلماعان ماعجان جۇماباەۆتىڭ زايىبى زىليحاعا الماتىدان سالىنعان ۇيدەن باسپانا بەردى»، دەپ سۇيسىنە جازدى. زيالى قاۋىمعا بارىنشا قامقور بوپ وتكەن تاۋ تۇلعا – تاشەنەۆ قاي ۋاقىتتا دا، قاي قىزمەتتە وتىرسا دا قاۋلىلار قابىلداپ، شەشىمدەر شىعارعاندا ۇلت مۇددەسىن ءبىرىنشى كەزەككە قويعان! كەڭ قولتىق قازەكەڭدەر «قۇر-اعا» اتاعان حرۋششەۆتىڭ اقىلعا قونىمسىز، ء«وزىم بىلەرمەندىك» تەرىس ارەكەتتەرى وتە كوپ بولعان عوي. سول كەزدە اسكەري-ەكونوميكالىق ەرەكشە ماڭىزى بار رەسەي جەرى بۇكىل قىرىمدى حرۋششەۆ ۋكرايناعا قوسقاندا «ۇلى ورىستاردىڭ» شەندىسى دە، شەكپەندىسى دە ءۇن شىعارا الماعان. تەك، قىرىم وبلىستىق پك ءى-ءشى حاتشىسى د.پولەنسكيدىڭ قىرىمدى ۋكرايناعا بەرۋدىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرگەنىن ەستىگەن حرۋششەۆ ونى بىردەن جۇمىستان بوساتقان. ء«ستاليننىڭ تۇبىنە جەتكەن حرۋششەۆ كومۋنيست دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن تولىق تۇسىنبەيتىن ادام بولاتىن. ول – «پارتياعا بەرىلگەن»، سونىڭ ارقاسىندا اتاق-دارەجەگە قول جەتكىزگەن مانساپقور جانە ناعىز توعىشار بولاتىن.

بىراق، ەشنارسەدەن قورىقپايتىن كوزسىز ەرلىگى مەن باتىلدىعى دا بار ەدى»،- دەپ يۋ.مۋحين ونى سيپاتتاپ بەردى.(«جالىن» №5 2008ج.) 1950 – جىلداردىڭ ورتاسىندا ارال تەڭىزىنىڭ قۇرعاپ، تارتىلۋىنىڭ باسى بولعان ءارى ماقتا ەگىستىكتەرىن سورعا اينالدىرعان، ماقتانى «شارشىلاپ ۇيالاۋ ادىسىمەن» ءوسىرىپ، جاڭبىرلاتىپ سۋارۋعا قارسى بولعانى ءۇشىن كەزىندەگى كسرو ءمينيسترى بولعان وسمان يۋسۋپوۆ وزبەك كپوك-ءنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان حرۋششەۆتىڭ پارمەنىمەن الىس ايماقتاعى جاڭادان ۇيىمداستىرىلعان سوۆحوزعا ديرەكتور بولىپ قۇلديلاپ – قۋدالانعانىن، ونى قولداعانداردىڭ كوپشىلىگىن قۇراعان قازاقتىڭ عالىم اگرونومدارىنىڭ توز-توزىن شىعارعانىن(«جاس قازاق» 01.04.2011.اباي تۇرسىنۇلى «ارال اپاتى») تاشەنەۆ كورىپ-ءبىلىپ وتىردى.

قازاق جەرىن بولشەكتەۋدى جۇيەلى جۇرگىزگەن حرۋششەۆ باستاعان كسرو ساياسي بيۋروسىنداعىلار ۇلتىمىزدىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن اياق استى ەتىپ، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحىن جانشىپ، ورىستىڭ وزبىرلىعىن مويىنداتىپ بارىپ، حالىقتىڭ كەلىسىمىن الماي-اق، تىڭ ولكەسىن 1960ج – رەسەيگە «التاي ولكەسى» دارەجەسىندە قوسىپ الماقشى بولدى. كرەملدىڭ وسى جىمىسقى ساياساتىن قالت جىبەرمەي، قاداعالاپ وتىرعان ەرجۇرەك ج.تاشەنەۆ وسى 1960 -جىلدىڭ اياعىندا اقمولادا بولاتىن جينالىسقا حرۋششەۆتان بۇرىن ۇشىپ كەلدى. «تىڭ ولكەسىنىڭ» باسشىلارىنان: «كەلەر جىلدىڭ بيۋدجەتىن نەگە وتكىزبەي وتىرسىڭدار؟» – دەپ سۇراسا «تىڭ ولكەسىنىڭ» بيۋدجەتى ەندى قازاق ۇكىمەتىنە ەمەس، ركفسر ۇكىمەتىنە جولدانادى» – دەگەن سوكولوۆقا تاشەنەۆ: «ەگەر، قازاق ۇكىمەتىنە باعىنعىڭ كەلمەسە، 24 ساعاتتىڭ ىشىندە تابانىڭدى جالتىرات، قۇرى! تىڭ ولكەسى رەسەيگە بەرىلمەيدى. ايتار جەرىڭە ايتا بار،» – دەپ بىردەن قاتتى تىيىپ تاستايدى. تىڭ ولكەسى ءۇشىن حرۋششەۆپەن ايقاسقاندا – «سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە قوسا سالۋ قازاقتى قورلاۋ! نامىسىن جەر ەتۋ. قالىپتاسقان شارۋاشىلىق – ەكونوميكالىق قارىم – قاتىناستاردى ءبىرجولاتا قۇرتۋ دەگەن ءسوز. حالىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋمەن بىردەي. مەن تىڭ ولكەسىن رەسەيگە بەرمەك تۇرماق، بۇل ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن!» -دەپ وتتى سوزدەرمەن بەت قاراتپاعاندا حرۋششەۆتىڭ بەتى قىزارىپ، كوزى الارىپ، ءتىلى تۇتىعىپ جولبارىس كيەسى بار جۇمابەككە جالتاق-جالتاق قاراپ تۇرىپ قالىپتى. التى وبلىستىڭ جەرى ءۇشىن بولعان وسىنداي كوپ ايقاستاردىڭ بىرىندە، ەكەۋ ارا قالعاندا قوناەۆ: -جۇمەكە-اي، جۇرەك جۇتقان، كوزسىز باتىرسىڭ-اۋ!-دەپتى. سوندا تاشەنەۆ: «ەلىمنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قيامەتكە دە دايىنمىن!» دەپ كەيىنگىلەرگە ەرلىكتىڭ اسقان ۇلگىسى بولاتىن وسى قاناتتى ءسوزىن قالدىردى.

وتانى ءۇشىن وتقا تۇسكەن تاشەنەۆتىڭ وسى جان قيارلىق ەرلىگىن باسقا ۇلت وكىلدەرى دە جوعارى باعالاپ، قولداپ وتىردى. ايلالى كرەمل باسشىلارى تاشەنەۆكە كوپ سىي-قۇرمەتتەر كورسەتەدى، اقىرى جەر شارىنىڭ جارتىسىن الىپ جاتقان كەڭەستەر وداعىنىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسىنىڭ التىن تاعىنا وتىر دەپ تە شىرعالايدى. مانساپتاندا دا ەلى مەن جەرىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان ەسىل ەر باس اينالدىرار بيلىككە دە، بايلىققا دا رۋحىن جىقپاي، ساياسي ساۋداعا بارماي: «مەن ەلىمنىڭ جەرىن تاققا ايىرباستامايمىن!»،- دەپ جەر داۋىنا نۇكتە قويدى. سولتۇستىك 6 وبلىستىڭ جەرى ۋىستان شىعىپ بارا جاتقان وسى 1960- جىلى ءتۇرلى رەپرەسسيالار مەن قۋعىن – سۇرگىندەردەن قورقىپ قالعان ۇلكەندەردەن ءۇمىت از ەكەندىگىن بىلگەن جۇمەكەڭ قاز مۋ- ءدىڭ ستۋدەنتتەرىمەن رەسمي كەزدەسۋىندە جەر ماسەلەسىدە كوتەرىلىپ، جاستار قىزۋ قاندىلىق تانىتقاندا، بۇندايدى اڭدىپ جۇرەتىن مقك – ءنىڭ تىڭشىلارى جينالىستى توقتاتۋ ءۇشىن «ۇكىمەت باسشىسى شارشادى، سۇراقتى توقتاتىڭدار» دەگەندە جۇمابەك احمەتۇلى: مەن حالىقتىڭ قىزمەتشىسىمىن، سۇراقتارىن تولىق قويسىن،- دەپ جاستارمەن اسىقپاي، اشىق اڭگىمەلەسكەن. وتارشىلداردىڭ ج.ا.تاشەنەۆپەن ساناسقان سەبەبى – ەلىمىزدەگى بۇكىل حالىق، اسىرەسە ءوز ۇلتى جۇمەكەڭە ءبىر كىسىدەي تولىق سەنەتىن. حالىقتىڭ شىنايى سەنىمىنەن ارتىق كۇش-قۋات تا، باقىت تا جوق ەمەس پە؟! ج. تاشەنەۆتىڭ قوعامدىق-مەملەكەتتىك قىزمەتتەرى، كسرو-نىڭ وسىنداي وسپادار ساياساتتارىنا اشىق قارسى شىعۋى وداق ەليتاسىنداعى ەرەكشە توسىن قۇبىلىس، ءتىپتى اڭىز ەدى. وسىعان مىسالدار كەلتىرە كەتەيىك. 1958 – جىلعى ماسكەۋدە وتكەن ۇلتىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ كۇندەرىندە كسرو – نىڭ قاھارلى باسشىلارى ن. حرۋششەۆ پەن ك. ۆوروشيلوۆتاردىڭ الدىندا جۇمەكەڭ ءوزى باستاپ بارعان قازاق دەلەگاتسياسىمەن ءوز انا تىلىندە قايمىقپاي سويلەسكەنىن كومپوزيتور ءارى ديريجەر ش. قاجىعاليەۆ ءوز كوزىمەن كورگەن. «ج. تاشەنەۆ ارقاشان جانە اركەزدە ءوز ويىن ايتۋدان تايسالمايتىن. قولىندا بيلىگى بار قايراتكەرلەرمەن قارىم – قاتىناسىمدى بۇزىپ الامىن دەپ ۋايىمدامايتىن. ەڭ باستىسى ۇلت پەن مەملەكەت قامىن جەپ، قازاق ەلى ءۇشىن جانكەشتىلىككە باراتىن.»، دەپ مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتان جيەنباەۆ جانە تاعى باسقالار جۇمەكەڭنىڭ سول زاماننىڭ شەڭبەرىنە سىيمايىن فەنومەن تۇلعا بولعانىن ايتسا، جاراسباي نۇرقانوۆ ت.ب. اقىندار:

«سارىارقا ساعىم ويناپ قۇبا بەلى،

تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان ەدى.

ءبىر ءوزى كەۋدەسىمەن قورعاپ قالعان،

قازاقتىڭ جۇرەك جۇتقان جۇمابەگى!

جىگىتتەر، ولەڭمەن ايت، اۋەزبەن ايت،

الايدا ەستە بولسىن مىنا ءبىر جايت.

قازاقتىڭ ەڭ ءبىر وجەت باتىرى دەپ،

اسپەتتەپ ايتار بولساڭ تاشەنەۆتى ايت!» دەپ قوعامدىق سانادا ونى كوككە كوتەرىپ جىبەرگەن ەدى. 1960 – جىلعى قىستىڭ قاتتىلىعىنان جەم-ءشوپ جەتىسپەي، ەلىمىزدە مالدار قىرىلا باستايدى. ۇكىمەت تىزگىنىن ەندى قولىنا العان تاشەنەۆ بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، مەملەكەتتىك بولىنبەس قورداعى استىقتى اۋدان، وبلىستارعا تاراتىپ بەرگەن. جۇتتىڭ بەتى قايتىپ، كوكتەم شىعا وسى ءىسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتپاق بولىپ قازاق كسر – ءىنىڭ ۇكىمەت باسشىسىن كرەمل كوسەمدەرى شاقىرتادى. لەنينگراد تۇرعىندارى اشتان قىرىلىپ جاتقاندا س.م. كيروۆ «مەملەكەتتىك بولىنبەس قوردى» جۇمىسشىلارعا كارتوچكامەن تاراتقان. وسى ءۇشىن ونىڭ باسى كەتكەن. كسرو تاريحىندا «مەملەكەتتىك بولىنبەس قوردى» تاراتقان وسى ەكەۋى عانا. سوۆ مين-ءنىڭ پرەزيديۋم زالىنا كىرگەن بەتتە حرۋششەۆتىڭ قاسىندا وتىرعان ونىڭ ءى-ورىنباسارى ر.ف. كوزلوۆ: – وداقتىق قورداعى استىقتى نەگە تاراتاسىڭ، تاشەنەۆ؟ رۇقساتتى كىم بەردى ساعان؟!- دەپ ستولدى توقپاقتاپ، دۇرسە قويا بەرەدى. قىزبا مىنەزدى تاشەنەۆ تە قايتپاي، مىنبەرگە جەتىپ بارىپ، قازاق كسر- ى وداقتىڭ ىشىندەگى ءوز قۇقىعى بار ەل ەكەندىگىن، ءوز بايلىعىن قالاي جۇمساۋدى سول ەلدىڭ ۇكىمەتى شەشەتىندىگىن ايتىپ، اۋىزدارىن جابادى. وسى وقيعانىڭ كۋاسى بولعان بەلورۋسسيانىڭ پوس پرەدى قازاق كسر-ءىنىڭ پوس پرەدى ي.ءشارىپوۆتىڭ قولىن الىپ تۇرىپ.: بۇرىن – سوڭدى مىنانداي وتتى پرەمەردى كورمەپ ەدىم. ءوزى جاس ەكەن. بۇل جىگىت نە اسپانعا شىعادى، نە كوپ ۇزاماي ورنىنان تۇسىرەدى،-دەسە، ءدال وسى كۇنى ماسكەۋ قوناق ۇيىندەگى وداقتاس ەلدەردىڭ وسىنداي قىزمەتكەرلەرى اراسىندا وسى جيىنعا قاتىسقان تاعى بىرەۋى:- كەڭەس وكىمەتى قۇرىلعالى مىنانداي ۇلكەن جيىندا ءبىرىنشى رەت ءوز ەلىنىڭ دەربەستىگىن ايتقان ءسوز ەستىلدى. ەندى كوپ ۇزاماي وداق تا تارايدى!-دەپ باسقالاردان ءسۇيىنشى سۇراعانداي ايتىپتى. بۇلار ايتسا ايتقانداي ەدى. سەبەبى، جۇمەكەڭ ۇكىمەت باسقارىپ تۇرعان جىلى ۇلتىمىزدى باسقالارعا تانىستىرۋ ءۇشىن «قازاقستان كسرو حالىقتارىنىڭ وتباسىندا» اتتى 20000 تارالىممەن ادەيى ورىس تىلىندە جازعان زەرتتەۋ كىتابىنىڭ باسقا تاراۋلارىن ايتپاعاندا، «بۇكىل كسرو ءبىر ەلمىز، ۇلتتار اراسىنداعى شەكارا جويىلادى» دەگەن سول زاماندا، سوڭعى تاراۋىن «رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋ» دەپ اتاۋىنىڭ ءوزى-اق كسرو-نى تالقانداعانداي اسەر بەرەدى. كەيىن تاشەنەۆتىڭ ءوزى دە: مەن ەشقاشان قازاقستاننىڭ بايلىعىن يگەرۋگە قارسى بولعان ەمەسپىن. تەك، ەلىمنىڭ دەربەستىگى ءۇشىن ورتالىقپەن قاتتى ايقاستارعا بارىپ ءجۇردىم، – دەپتى. اكادەميك ماناش قوزىبەۆ «دەرەك-تاريحي دالەل» ەڭبەگىندە: م. ءا. سۋجيكوۆ پەن ج.ا.تاشەنەۆ قازاقستان اۋماعىنداعى يادرولىق جارىلىستارعا قارسى شىعىپ، وزبىرلىقتىڭ قۇربانى بولدى، – دەيدى .

قيساپسىز قارجى جۇمساعان تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسا الماعانىنا ءىشى ۋداي اشىعان حرۋششەۆ قوناەۆتىڭ قولىمەن وت كوسەپ، 1961- جىلعى 3- قاڭتاردا تاشەنەۆتى ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنەن الىپ، بار يگىلىگىنەن ايىرىپ، جارتى جىل جۇمىسسىز ۇستاپ، شىمكەنت وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاتارداعى ورىنباسارلىعىنا شەگەلەپ تۇرىپ تومەندەتىپ جىبەردى. تاريحتىڭ كەرەعارلىعى سوندا – 1955 جىلى د.ا.قوناەۆتى ۇكىمەت باسشىسىنا تاعايىنداعان قاۋلى ج.ا.تاشەنەۆتىڭ قول قويۋىمەن بەكىسە، ال قوناەۆتىڭ قول قويۋىمەن تاشەنەۆ ۇكىمەت باسشىسى قىزمەتىنەن كەتىرىلدى. وسى جوعارعى قىزمەتىنەن تۇسكەندە ءمارت جۇمابەك – ماعان كەرەگى لاۋازىم ەمەس، قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى مەن جەرىنىڭ تۇتاستىعى. ول ارمانىما جەتتىم! ەلىم، جەرىم ورنىندا، – دەپ ەش وكىنبەگەن. وزبىر وكىمەتتىڭ بار قىرعانى – 1961 ج. 24 ساۋىردە تىڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى بولعان وبلىس پەن قالانىڭ اتىن اقمولادان تسەلينوگرادقا اۋىستىردى. قىزمەتى كەتسە دە قادىرى كەتپەگەن ەسىل ەردىڭ ەڭسەسى تۇسپەيدى. كيەلى وڭتۇستىكتىڭ تەكتى ەلى جۇمەكەڭدى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اۋليەدەي ارداقتاپ، پايعامبارداي قۇرمەتتەدى. بۇندا دا بۇرىنعى جوعارعى قىزمەتتەرىن ەش كوكسەمەستەن، قارقىنىنان تانباي ەلى مەن جەرىنە قىزمەت ەتە بەردى. «جەر بولسا ەل بولادى، ەل بولسا ەر بولادى» دەگەن پرەزيدەنتىمىز 5 جىل بۇرىن كۇزدە ديحاندارعا العىس حات جولداعاندا: «بيىل رەسپۋبليكا بويىنشا 21 ملن.توننا استىق جينالسا، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا وبلىستارى 16 ملن. توننا شاماسىندا استىق جينادى» دەگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. الەمنىڭ ەگىستىك القابىنىڭ 90-95 پايىزىن جۇمساق بيداي سورتتارى الىپ جاتىر. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە الىپ دەرجاۆانى استىقپەن اسىراعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بيدايىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى – قازاق استىعى قوسىلماسا نان پىسىرۋگە جارامايتىن رەسەي استىعىنداي ەمەس، اق ۋىزى جوعارى، قامىرلىلىعى دا (كلەيكوۆينا), پروتەيىنى دە كوپ، وتە ساپالى قاتتى بيداي.

تىڭ يگەرۋدى الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق، ساياسي شىندىقتىڭ نەگىزىندە الىپ قاراستىرساق، ونىڭ ءرولى رەسپۋبليكا ەكونوميكاسى ءۇشىن وتە زور. بۇل جوبا دۇنيە جۇزىنە جوعارى تەحنولوگيالىق استىق ساتۋ ءۇشىن العى شارت بولدى. قىرى-مال، ويى- ءونىم ەگىس، استى تولعان كەن، قازبا بايلىق، 20 – بەلگيا مەملەكەتى سياتىن اتا قونىس ارقانى، بارىنەن بۇرىن قازاقتىڭ نەبىر مارعاسقالارىن تۋدىرعان تەكتىك قورىن ءبىر وق اتقىزباي، جالعىز ءوزى قورعاپ قالعان جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ ءورشىل رۋحى مەن جارقىن بەينەسى كوزىن كورگەندەردىڭ جۇرەكتەرىنەن تەرەڭ ورىن السا دا، رەسمي تۇردە تاريحي – ساياسي باعاسى كۇنى بۇگىن بەرىلگەن جوق . جات ەلدىڭ ەجەلگى قۇلدار كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى سپارتاكتى ون كۇن وقىتاتىن ءبىزدىڭ تاريح مەملەكەتتىك – پاتريوتتىق يدەولوگيانىڭ جوقتىعىنان ج. تاشەنەۆتىڭ اتىندا جازباعاندىقتان، نەبىر وقىمىستىلار مەن جوعارعى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ كوپشىلىگى ۇلت قاھارمانىنىڭ تەڭدەسسىز ەرلىكتەرى تۇرماق، ونىڭ كىم ەكەنىن دە بىلە بەرمەيدى. كەشىكتىرمەي مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلامالارىنا ءومىرى مەن قىزمەتىن تولىق كىرگىزىپ، مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنداعى بولاشاق شەنەۋنىكتەرگە «تاشەنەۆ تاعىلىمى» مىندەتتى تۇردە وقىتىلۋى كەرەك. وسىلاي ەتسەك الا-قۇلالىققا بەت بۇرعان جاستارىمىزدا ەلىنىڭ، جەرىنىڭ وتكەنىن سەزىنىپ، ەرلىككە، ورلىككە تولى تاريحىنان ءنار الىپ پاتريوتتىق، وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەنەرى حاق.

شىمكەنت ەلىندەگى تاشەنەۆپەن قىزمەتتەس بولعان جازۋشى ءابجاپپار جىلقىشيەۆ «شىندىق پەن سۇمدىق» كىتابىندا جۇمەكەڭە ەستەلىگىمەن – اق ماڭگىلىك، عاجايىپ ەسكەرتكىش سوعىپتى: «جۇمەكەڭ عۇلاما ادام ەدى. ەل تاريحى، ونەر مەن مادەنيەت، ساياسات پەن ەكونوميكا، مادەني قۇرىلىس – وسىلاردىڭ ءبارى تۋرالى ەڭ كەم دەگەندە ءار سالانىڭ عىلىم كانديداتتارىنداي ماعلۇماتى بولاتىن. دەنەسى تۇتاس ەدى. سىرت بەينەسى باتىرلارعا ۇقسايتىن، قىرعي قاباق كىسى بولاتىن. قوي كوزدەرى تىكەلەي قاراعاندا كىمدى بولسا دا جاسقاندىرىپ تاستايتىن. سويلەگەن ءسوزىنىڭ انىقتىعى مەن نىق ايتىلۋىنان بويىندا قاجىماس قايرات، جاسىماس جىگەر بارى ايقىن سەزىلىپ تۇرۋشى ەدى. سودان دا وعان قارسى ءسوز ايتۋعا كوپ ەشكىمنىڭ باتىلى جەتپەيتىن. جۇمەكەڭنىڭ ەلگە، جەرگە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى ايتىلا قالسا: – ۋاقىت دەگەن الىپ بار، تاريح دەگەن شەجىرە بار. وسى ەكەۋى اركىمدى ءوز ورىن-ورنىنا قويادى،- دەپ ءوزى تۋرالى ايتۋدى ۇناتپايتىن. ماقتانشاقتار مەن تاتىمسىزداردى جاراتپاي، وندايلاردان ىرگەسىن اۋلاق سالاتىن». ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: ء«وزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىندىعىندا بىلمەيدى»، – تەگىننەن -تەگىن ايپاعان.

سوندىقتان، ءاربىر ءىسى اڭىزدار مەن داستاندارعا بەرگىسىز اسىل ەرىمىزدىڭ تاريحي – ساياسي باعاسىن بەرگىزىپ، تاشەنەۆتىڭ ەرلىككە تولى اسقاق رۋحىن جاستارىمىزدىڭ جۇرەكتەرىنە ءسىڭىرىپ، «بولماسا دا ۇقساپ باعۋعا» باۋلۋ ۇلت تاريحىن زەرتتەۋشى زيالىلارىمىزدىڭ قاسيەتتى بورىشى ءھام مىندەتى بولماق. جامان ايتپاي جاقسى جوق. حالىق دانالىعىندا تاريح قايتالانادى دەگەن ءسوز بار. 1989-جىلى م.س. گورباچەۆ سولتۇستىك وبلىستاردى «وندىرىستىك ايماق قۇرامىز» دەپ رەسەيگە قوسۋعا قاۋلى دايىنداسا، سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرگەن جيرينوۆسكي سياقتى جىندىلار وسىنداي ارام پيعىلدارىن قازىر اشىق ايتىپ ءجۇر. شىندىعىندا باياعى رەسەي يمپەريالىق پيعىلىنان باس تارتپاي،ونىڭ «كەدەن وداعى»، «ەاەو» سياقتى زىميان ساياساتتارىن ايتپاعاندا، استىقتى ايماعىمىزعا قاتەرلى كوزىن ءالى دە تىگىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. الاش ارىسى ماعجان جۇماباەۆ – ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قىرانداي كۇشتى قاناتتى – جۇمابەكتەي ىنىلەرىنە كورەگەندىكپەن سەنىم ارتسا، بىزدەر دە بۇگىنگى جالىن جۇرەك جاستارىمىزدىڭ جۇمەكەڭە ۇقساپ باعاتىندارىنا تولىق سەنەمىز!

ەرتىس نۇرقاسىم،

تاريحي-ساياسي زەرتتەۋشى

شقو. اياگوز اۋدانى.

ult.kz