كەڭەس زامانىندا شارۋاشىلىقتى كوتەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى ۇراندار قابىلدانىپ، سوتسياليستىك جارىستار وتكىزىلىپ جاتاتىن. سونىڭ ءبىرى شوپاندار اراسىنداعى: «ەل تىلەگى ەلۋ ميلليون» باسەكەسى. بۇل تۋرالى قازىر كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ءتىپتى ەشكىم بىلمەيدى دەۋگە دە بولادى. بىراق، بۇل باعدارلاما ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرۋ مەن رەسپۋبليكاداعى ازايىپ كەتكەن مالدىڭ سانىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدە ۇلكەن ءرول اتقارعان ەدى.

1928 جىلى ف.ي.گولوششەكين باستاعان «كىشى قازان» رەفورماسىنىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكاداعى مال باسى سانى 45 ميلليوننان 4,5 ميلليونعا ازايىپ كەتتى. «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن! اشا تۇياق قالماسىن!» ۇرانىن بەتكە ۇستاعان شولاق بەلسەندىلەر قازاق شارۋالارىنىڭ قولىنداعى مالدىڭ ءبارىن ەتكە وتكىزگەن بولاتىن. ولاردى ورتالىققا تاسىمالدايتىن كولىك بولماعاندىقتان، ۇيىلگەن ەتتى ورتەپ وتىرعان. بۇل بىرىنشىدەن ادامداردىڭ اشىعۋىنا الىپ كەلسە، ەكىنشىدەن، مال باسى سانىنىڭ ازايۋىنا سوقتىردى. 1928-1932 جىلدارى قازاقستاندا ادام مەن مال رەسۋرستارى ادام سەنگىسىز دارەجەدە ازايىپ كەتكەن. ونىڭ ورنىن تولتىرۋعا ۇزاق جىلدار قاجەت بولدى. تەك سوعىستان كەيىنگى جىلىمىق داۋىرىندە عانا رەسپۋبليكا بويىنشا مال شارۋاشىلىعىندا ءوسىم بايقالعان بولاتىن. بىراق، ول ۇزاققا بارمادى. 1954 جىلى «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» تۋرالى قاۋلى قابىلدى. ونى دا شولاق بەلسەندىلەر كوتەرىپ اكەتىپ، مال شارۋاشىلىعىنا پايدالانىلىپ كەلگەن شابىندىق جانە جايىلىمدىق جەرلەردى جىرتىپ، ەگىن سالدى. كوپتەگەن اگرونومداردىڭ قارسى بولعان پىكىرلەرى ەسكەرىلمەدى. ناتيجەسىندە مال ازىعىنا قاجەتتى جەر رەسۋرسىنىڭ بولماۋىنان بۇل سالا كەنجەلەپ قالدى.
مال شارۋاشىلىعىنىڭ ازايۋى سالدارىنان رەسپۋبليكادا ەت پەن ءجۇن ءتارىزدى ومىرلىك قاجەتتىلىگى جوعارى شيكىزات كوزدەرىنىڭ تاپشىلىعى سەزىلە باستادى. وسى تۇستا جوعارى جاقتاعىلار، مال شارۋاشىلىعىن كوتەرۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسى رەتىندە: «ەل تىلەگى-ەلۋ ميلليون!» ۇرانىن بەكىتتى.

ەل قالاي قابىلدادى؟

راسىندا بۇل باعدارلاما دەر كەزىندە قابىلدانعان بولاتىن. سوناۋ تىڭ يگەرۋ باستالعان جىلدارى دۇرمەككە ىلەسىپ، ەگىن سالۋمەن اينالىسىپ كەتكەن سوۆحوزدار بىرتىندەپ مال شارۋاشىلىعىنا قايتا بەت بۇرا باستادى. نەگە؟ سەبەبى اگرونوم مىرزالاردىڭ بولجاعانى كەلىپ، بەي-بەرەكەت جىرتىلعان جەرلەر ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ ءتۇسىم بەرۋدى قويدى.

ەگىن سالىپ، قارىق بولامىز دەپ اۋىزدارى كۇيگەن شارۋاشىلىقتىڭ ءبىرى مەنىڭ تۋعان اۋىلىم تومار سوۆحوزى. دۇرمەك كەزىندە ءدال اۋىلدىڭ ىرگەسىنە دەيىن ەگىن سالىنعان. ال ءبىراز جىلدان سوڭ نارىنەن ايىرىلعان جەر ءتۇسىم بەرۋدى قويادى. امالسىز ەگىن سالۋ توقتاتىلدى. بوس اتىراپتاردى قوبدىرا (جۋساننىڭ ءتۇرى) باسىپ كەتتى. ول جارىقتىقتى قويدان باسقا ەشكىم جەمەيدى. سوندىقتان، سوۆحوز باسشىلىعى ۇرانعا ءۇن قوسىپ قوي شارۋاشىلىعى بولىپ قايتا قۇرىلۋدى قولعا العان. ناتيجەسى جامان بولعان جوق. ازداعان جىلدىڭ ىشىندە اۋداندى بىلاي قويىپ وبلىسقا دەيىن اتى كەڭىنەن تانىلعان ۇلكەن شارۋاشىلىققا اينالىپ شىعا كەلەدى.

«ەل تىلەگى – ەلۋ ميلليون» ۇرانى شىن مانىندە شوپاندار اراسىندا باسەكەنىڭ باستى نىسانىنا اينالدى. جاقسى ناتيجە كورسەتىپ، ءتولدى كوپ العاندارى ماقتاۋ مەن ماداقتاۋدىڭ استىندا قالعان. كەيبىر كىسىلەرگە «سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى» اتاقتارى بەرىلەدى. اعا بۋىن وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا سول جىلدارى شوپاننىڭ بالاسى بولۋ قازىرگى ءمينيستردىڭ بالاسىمەن تەڭ بولىپتى.

سوۆحوزعا قاراستى 28 قىستاۋدىڭ ءار قايسىسىن يەلەنىپ العان شوپاندار ءتول الۋدان بىرىنەن-ءبىرى اسىپ كەتۋگە تىرىسىپ جاتاتىن. ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز جەتپىس، ەكى ءجۇز قوزى العان شوپاندار دا بولىپتى. ەشقانداي تەحنولوگيانىڭ كومەگىنسىز، تابيعي جولمەن. راسىندا قولدا بار قويدىڭ بارىنە ەگىز تاپتىرۋ شىن مانىسىندە اقىلعا قونىمسىز جاعداي. سوندا بۇل قالاي بولدى دەپ ويلايسىز عوي؟ ءبارى وپ-وڭاي. شوپاندار ءتول الۋ بارىسىندا وزدەرىنىڭ جەكەمەنشىك قويلارىنىڭ تولىندە ساناققا قوسىپ جىبەرىپ وتىرعان. ءبارى ەمەس ارينە، اراسىندا مۇنداي ارامدىققا بارماي، قانشا تۋسا سونشا ءتول الاتىندارى دا بولعان. وسىعان بايلانىستى ەل اراسىندا مىناداي ءبىر ءازىل اڭگىمە بار:

قوي فەرمالارىن تەكسەرىپ جۇرگەن اۋداندىق وكىل ءبىر شوپانعا ۇرسىپ جاتىر دەيدى:

– انا ساۋلىق نەگە ەگىز تاپقان دا مىنا قوي نەگە جالقى تاپقان؟ مالعا الالاپ قاراعاندى قاشان قوياسىڭدار؟ ەكەۋىن دە ەگىز تاپقىزباعانىڭىز ءۇشىن سىزگە سوگىس بەرەمىن!

سويتسە شوپان الگى وكىلگە قاراپ تۇرىپ:

– قاراعىم قالاعانىڭا ەگىز تاپقىزاتىن قاسيەتىڭ بولسا ۇيدەگى كەلىنگە نەگە جىلدا ەگىز تاپقىزبايسىڭ؟ – دەپتى. (وكىلدىڭ ۇزاق جىلدار بويىنا بالاسى بولماي جۇرسە كەرەك.). شوپاننىڭ بۇل ءبىر اۋىز ءسوزى ەلىرگەن وكىلدى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، كەشىرىم سۇراپ جونىنە كەتكەن ەكەن.

مال شارۋاشىلىعى قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ماماندانعان سالاسى بولاتىن ءارى جەرىمىز دە قوي وسىرۋگە وڭتايلى ەدى. الايدا جوبانىڭ جەتپەي جاتىپ جەلكەسى ءۇزىلدى. وداقتىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، گوربوچەۆتىڭ باسىنان باق تاياعان سوڭ نۇسقاۋمەن ءجۇرىپ ۇيرەنگەن سوۆحوزدار ءارى قاراي نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىسقا ءتۇستى. «بارماق تۇگىل باس قايعى» بولعان تۇسا، ولارعا نۇسقاۋ بەرىپ ءجون سىلتەگەن جان بولمادى. سوۆحوز مۇلكىن اركىم ءوز ىڭعايىنا قاراي تالان-تاراجىعا سالعان. پىسىقاي شوپانداردىڭ ءبىر بولىگى مالدىڭ ءبارىن باسىپ قالىپ، ءوز الدىنا جەكە شارۋاشىلىق قۇرىپ الادى. ال ەندى ءبىر بولىگى ۇكىمەتتىڭ قارجىلاندىرۋىسىز قالعان سوۆحوز قاجەتتىلىگىن وتەۋ (جانار-جاعار ماي، تەحنيكا بولشەكتەرى، ايلىق) ماقساتىندا ارزان باعاعا ساتىلىمعا قويىلادى. بۇدان امان قالعانىن كەزىندە كومسومولدىق جولدامامەن قويعا قۋىلعان جاستار اراققا ايىرباستاپ قۇرتادى. سول مالدى ءوسىرىپ-ونىدىرگەن شوپانداردىڭ كەۋدەسىندە سالدىراعان تەمىر مەن قولدارىندا جارامسىز العىس حاتتان وڭگە دىم قالماعان. بۇعان نارازى بولعان قاريالار ءبىراز جەرگە شاپقىلاپ، مالدى امان الىپ قالۋدى سۇراپ باسشىلىققا جالبارىنادى. بىراق، ولاردىڭ ءسوزىن ەلەپ-ەسكەرگەن جان بولماعان. ايتار اقىلىن تىڭدار قۇلاق تاپپاي سابىلعان اقساقالداردىڭ جايى كۇيى تۋرالى «قوي مەن گۇل» اڭگىمەسىنەن وقىساڭىز بولادى. ءبىزدىڭ اۋىلداعى قاريالاردىڭ دا كۇيىنىشى سول، ميلليونعا جەتەمىز دەپ جيعان مالدىڭ ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتۋى.

bnews.kz