«وتكەن تاريحىمىزعا تاعزىم دا، بۇگىنگى باقىتىمىزعا ماقتانىش تا، گۇلدەنگەن كەلەشەككە سەنىم دە ماڭگىلىك ەل دەگەن قۇدىرەتتى ۇعىمعا سىيىپ تۇر. وتاندى ءسۇيۋ – بابالاردان ميراس بولعان ۇلى مۇرانى قادىرلەۋ، ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ، ءوز ۇلەسىڭدى قوسىپ، دامىتۋ جانە كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ، تابىستاۋ دەگەن ءسوز. بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ جۇمىسىنىڭ تۇپكى ءمانى – وسى». مەملەكەت باسشىسى «نۇرلى جول – بولاشاققا باستار جول» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا وسىلاي دەدى. ياعني، وتكەندى ۇمىت­پاي، بۇگىنگىنى باعالاپ، بولاشاققا نىق سەنىممەن قاراۋ كەرەك. ارقاي­سىسىن بايىپپەن سارالاپ، ءتۇيىن جاساي بىلگەننىڭ ۇتىلماسى حاق. بوداندىقتىڭ بۇعاۋىندا جۇر­­گەن تۇستا وزگەلەردىڭ تاريحىن تەرەڭدەپ وقىساق تا، ءتول وقۋ­لىقتارىمىزدىڭ قىلىشتىڭ قىرىنداي بولعانى دا شىندىق. تۋىس­تاس تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، بولاشاق قازاق مەم­لەكەت­تىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاپ كەت­كەن حاندارىمىزدىڭ دا اتىن اتاي المادىق. وعان ارە­كەت­تەنگەن زيالىلارىمىزدىڭ، عالىم­دارىمىزدىڭ ىزىنە يمپەريا شام الىپ ءتۇسىپ، قۋعىنعا ۇشىراتتى. ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكەلى بەرى تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى قالىپقا كەلتىرىلىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىل­دىعىنىڭ اتالىپ ءوتىلۋى. ونى تويلاۋداعى ماقسات – ءىشىپ-جەۋ ەمەس، حالقىمىز باس­تاپ كەشكەن سول ءبىر كەزەڭدەردى قايتا جاڭ­عىرتىپ، ۇرپاقتارعا ءتا­لىم ەتۋ، ىنتىماق-بىرلىكتى دارىپ­تەپ، ەلدىگىمىزدى بارشاعا تانى­تۋ، قازاقستاندىقتاردىڭ ءپاتريو­تيزمىن نىعايتۋ جانە ولار­دىڭ رۋحاني تۇرعىدان ءوسىپ-جەتىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ. قازاقستان پرەزيدەنتى مەرەيتويدى قالىپتاسقان كۇردەلى ەكونوميكالىق جاعدايدا ارتىق شىعىنسىز، بىراق حالىق جادىندا قالاتىنداي ساپالى وتكىزۋدى تاپسىردى. تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى ساقتار مەن عۇن­دار، قىپشاقتار مەن وعىزدار ەۋرازيانىڭ بايتاق دالاسىندا نەبىر ۇلى قاعاندىقتار مەن حاندىقتار قۇرىپ، ەلى مەن جەرىن، ءتىلى مەن تاريحىن جانە سالت-ءداستۇر مەن اتا زاڭىن قالىپتاستىرعان. اۋىز ادەبيەتى مەن جازۋ مادەنيەتى دە دامىعان. جىر-داستانداردا حالىقتىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالار كوركەم تىلمەن باياندالادى. مىسالى: «ەدىلدى كەلىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى. جايىقتى كەپ العانى، جاعاڭا قولدى سالعانى»، – دەگەن جولدار كوپ نارسەنى اڭعارت­قانداي. سول ەدىلدىڭ جاعاسىنا تاياۋ جەردەگى نارىن قۇمى مەن بوكەي دالاسىن مەكەندەپ وتىرعان بوكەي ورداسى دەپ اتالاتىن اۋدان حاندىق بيلىكتىڭ سوڭعى ءىزى قالعان جەر. جەرۇيىقتى ىزدەپ جۇرگەن اسان قايعى بابامىز قىردان شۇڭقىر قازىپ، قايتا كومگەندە، توپىراق جەتپەي قالسا، نارىندا ارتىق قالىپتى. «بەرەكە-بايلىق وسىندا» دەگەن ەكەن سوندا بابامىز. بولتەك تولى تال-شىلىك، مويىلى مەن جيدەسى، اشىقتاعى شۇرايلى كوكمايسا ءشوبى، قازعاندا جارتى مەتردەن شىعاتىن ءمولدىر سۋى عاسىرلار بويى قازاقتارعا جايلى قونىس بولدى. وعان قىزىعا قاراپ، كوز الارتقان وزگە جۇرت تا از ەمەس-ءتى. قولدان قولعا وتكەن اتامەكەندى نۇرالى حاننىڭ ۇلى بوكەي سۇل­تان اسقان ديپلوماتيالىق شەبەر­لىكپەن قايتارىپ، 1801 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا ورىس يمپەراتورى ءى پاۆەلدەن رەسمي رۇقسات الادى. سول جىلدىڭ كۇزىندە 5000 ءتۇتىن، 22725 ادام، 2 ميلليون مالمەن جايىق وزەنىنىڭ ىشكى (وڭ) جاق بەتىنە كوشىپ، قونىستانادى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1806 جىلعى 19 مامىرداعى جارلىعىمەن ەدىل مەن جايىق ارالىعىنا ور­نالاسقان بوكەي حاندىعىنا 6500 دەسياتينا جەر بولىنەدى. ول سولتۇستىگىندە – سامار، شىعى­سىندا – ورال گۋبەرنيالارىمەن، باتىسىندا – استراحان گۋبەر­­نياسىنىڭ تسارەۆ، ەنەتاەۆ، كراسنويار ۋەزدەرىمەن، وڭتۇستىگىندە كاسپي تەڭىزىمەن شەكتەسكەن. 1812 جىلدىڭ 1 مامىرىندا بوكەي الەكساندر ءى پاتشانىڭ ارنايى گراموتاسىمەن «قىرعىز-قايساق كىشى ورداسىنىڭ» حانى بولىپ تاعايىندالادى. ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، حان كوتەرۋ ءراسىمى ورال قالاسى ماڭىنداعى توعايدا وتەدى دە، ول جەر كەيىن «حان توعايى» اتالىپ كەتەدى. ورىس پاتشاسىنىڭ بوكەيگە ەدىلگە دەيىنگى ەن دالاعا ورالۋعا رۇقسات بەرۋى «بولشەكتە دە بيلەي بەر» ساياساتىن ۇستانعاندىق، سول ارقىلى قازاق سۇلتاندارى اراسىنا ىرىتكى سالۋ ەدى. «پولزا وجيداەمايا وت نيح تا، چتو كوگدا وني س تاكيم ۆەليكوم چيسلوم سكوتا وستانۋتسيا، كاكوي پري نيح پرەج­دە، تو ونوي بۋدەت ۆ روسسي ي نە بۋدۋت پولزوۆاتسيا يم حيۆينتسى ي بۋحارتسى، كاك دو سەگو دەلالوس، نارود سەي جە كوگدا وبرۋسەەت، تو وستانەتسيا نا تاكوم توچنو وسنوۆاني، كاك ي درۋگوي ۆ استراحانسكوي گۋبەرني ازياتسكي نارود، كوچەۆىە كالمىكي، تۋرحمەنسكيە تاتارى»، – دەپ پايىمدايدى. الايدا، بوكەي سۇلتان وتارلاۋشىلار ويلاعانداي كونبىستىك تانىتپايدى. ول كىشى ءجۇز قازاقتارىن ورال كازاك اتاماندارى شابۋىلىنان قورعاۋ، كۇيزەلگەن قازاقتاردىڭ اتا قونىستا شارۋاشىلىق قۇرىپ، ەدىل-جايىق ارالىعىنىڭ زاڭدى يەسى اتانۋى جولىندا ەڭبەكتەنەدى. ناتيجەسىندە «جۇدەۋ، ازداعان باس مالمەن كوشىپ بارعان قازاقتاردى» اقتىلى قويى، مىڭعىرعان تۇيەسى، جىلقىسى بار ەل قاتارىنا جەت­كىزەدى. حالقىمەن بىرگە كوشپەلى ءومىر كەشىپ، ەلىنىڭ ەڭسەسىن كو­تەرەدى. ومىردەن وتكەنشە سوڭىنا ەرگەن حالىقتى قامقورلاۋدان جاڭىلمايدى. سوندىقتان دا ول تۋرالى ەل اراسىندا ەشبىر عايبات ءسوز ايتىلعان ەمەس. قايتا ء«وز زامانىنىڭ اعىمىن جاقسى تۇسىنگەن، كورەگەن، ساۋاتتى ادام. جۇرتتى ساۋاتتاندىرۋعا، وتى­رىقشىلىققا باۋلىپ، كەيىننەن داستۇرگە ەنگەن كوپ بول­مەلى قا­راعاي ۇيلەر مەن شيكى تاستان سو­عىلعان تاس قىستاۋلار سالدىردى» دەپ باعا بەرسە، بەلگىلى ورىس ەتنوگرافى پ.ي.نەبولسين: «بوكەي تاپقىرلىعىمەن، زەرەك­تىگىمەن جانە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن اقىلدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن»، – دەپتى. بوكەي حان 1815 جىلى 21 مامىردا ەدىلدىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسىندا، جىگىت مەكەنىنىڭ ماڭىندا قايتىس بولىپ، دەنەسى استراحان گۋبەرنياسىنىڭ بايبەك دەگەن جەرىنە، ءوز وسيەتى بويىنشا سەيىت بابا قورىمىنا جەرلەنەدى. حان تاعى مۇراگەرلىك جولمەن جاڭگىرگە (1801-1845) بە­رىلگەنىمەن، ونىڭ جاستىعىنا بايلانىستى بيلىك بوكەيدىڭ ءىنىسى شىعاي سۇلتانعا تاپسىرىلادى. 1823 جىلعا دەيىن استراحان گۋبەرناتورى اندرەەۆسكيدىڭ ۇيىن­دە تاربيەلەنىپ، ەۋروپاشا ءبىلىم العان جاڭگىردىڭ ەل باسقا­رۋداعى قىزمەتىنە بەرىلگەن باعادا قاراما-قايشىلىقتار كوپ. ءبىرى ونى قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشى­لىگىن دامىتۋعا سۇبەلى ۇلەس قوس­قان رەفورماتور دەسە، «حان ەمەسسىڭ، لاڭسىڭ، قارا شۇبار جى­لانسىڭ» دەگەن اقىن ماحامبەت وتە­مىسوۆتىڭ اعىمىمەن، ۇستەم تاپتى ۇناتپايتىن كەڭەستىك يدەو­لوگيانىڭ ىقپالىمەن جا­عىمسىز بەينەدە دە كورسەتەدى. قالاي دەسەك تە، حان جاڭگىردىڭ قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت شەشەك اۋرۋىنا قارسى ەگۋ ءىسىن (1826 ج.) ۇيىمداستىرىپ، بوكەي حاندىعىنىڭ جاعرافيالىق كارتاسىن (1828 ج.) جاساتقانى، سۋسىعان قۇمدى توقتاتۋ ءۇشىن اعاش وتىرعىزۋدى (1831 ج.) قولعا الدىرتقانى، ۇلكەن ساۋدا جارمەڭكەسىن (1832 ج.), مۇ­سىلماندار مەشىتىن (1835 ج.) اشتىر­عانى، ارحيۆ مەكەمەسىن (1838 ج.) قالىپتاستىرعانى شىن­دىق. 1838 جىلى العاشقى ءدارىحانا ءوز جۇمىسىن باستاسا، 1840 جىلى ۆەتەرينارلىق پۋنكت، پوشتا بايلانىسى ىسكە قوسىلىپ، مال تۇقى­مىن جانداندىرۋ، ەكپەلەر جۇرگىزىپ، زەرتتەۋ جاسالىپتى. 1841 جىلدىڭ 6 جەلتوقسانىندا حان ورداسىندا جاڭگىر مەكتەبى ەسىگىن ايقارا اشىپ، شاكىرتتەردى قابىلدايدى. 1843 جىلى حانعا پاتشالىق رەسەي گەنەرال-مايور اتاعىن بەرسە، 1844 جىلدىڭ 9 مامىرىندا قازان ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي كەڭەسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ سايلانادى. ونىڭ باستاعان ءىسى، ءوزى ولگەننەن كەيىن دە جالعاسىن تاۋىپ، 1852 جىلى وردادا تۇڭعىش اۋرۋحانا، 1862 جىلى كىتاپحانا اشىلدى. حان جارمەڭكەسىندەگى ساۋدا-ساتتىقتىڭ دامۋىنا بايلانىستى اقشا كاپيتالىن رەتتەيتىن ءارى ساقتايتىن ورىن «كازناچەيستۆو» مەكەمەسى 1867 جىلى قۇرىلىپ، بانك قىزمەتىن اتقارادى. 1869 جىلى ءورت سوندىرۋشىلەر كومانداسى مەن جىلجىمالى وبوز جاساقتالادى. 1870 جىلى رەسەيدەن اۋا رايىن باقىلايتىن اسپاپتار اكەلىنىپ، مەتەورولوگيالىق ستانسا جۇ­مىس جاسايدى. 1890 جىلى نارىن ورمان شارۋاشىلىعى قۇرى­لىپ، 1908 جىلى وردا ورمان شارۋاشىلىعى مەكەمەسى جانىنان پيتومنيكتەر جابدىقتالادى. 1910 جىلى ورمانشىلار مەكتەبى اشىلادى. 1908 جىلى وبا ىندەتىنە قارسى كۇرەس ستانساسى، 1910 جى­لى ونىڭ جانىنان لابوراتوريا، پاستەرلەۋ ستانساسى ۇيىم­داستىرىلادى. 1911 جىلى قازاق ءباسپاسوزى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى – «قازاقستان» گازەتى جارىق كورسە، 1913 جىلى قازاقستاندا تۇڭعىش رەت وردادا سوت دارىگەرى قىزمەتى بەكىتىلىپتى. تىزە بەرسەك، قازاق، قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت دەگەن اتاۋ­دى يەمدەنگەن نارسەلەر بۇل وردادا جەتەرلىك. ەلىمىزدىڭ قازاق­ستان اتانۋىنىڭ ءوزى وسىندا ءبىرىنشى رەت جارىق كورگەن گازەتتەن باستاۋ العان. سوندىقتان دا بۇل قاسيەتتى مەكەندى كوپشىلىكتىڭ «تۇڭعىشتاردىڭ وتانى» دەپ دارىپتەۋلەرى زاڭدى. ساۋاتتى ادام توڭىرەگىندەگى بولىپ جاتقان وقيعالارعا بەيجاي قارامايدى. وزىنشە پايىمداپ، قاجەتىنە قاراي پىكىر بىلدىرەدى، ارالاسادى. كوزى اشىق بوكەيلىكتەر دە قالىڭ بۇقارانىڭ مۇڭىن جوقتاۋشى رەتىندە كورىنە بىلگەن بولشەۆيكتەر پارتياسىن قولداپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاقستاندا العاش وردادا ورناۋىنا (1917 ج.) دانەكەر بولىپتى. ءبىرىنشى ۇلگىلى قازاق-كەڭەس اتتى اسكەر پولكى دە 1918 جىلى وسىندا جاساقتالىپ، تۇڭعىش كومسومول ۇيىمى دا (1918 ج.) وسىندا قۇرىلعان، 1918 جىلى تۇڭعىش كەڭەستىك باسپاحانا اشى­لىپ، وندا «دۇرىستىق جولى»، «كيرگيزسكايا پراۆدا»، «ۇشقىن»، «دالا دابىلى»، «قازاق جارلىلارى»، «كەدەي تۋى» سىندى گازەت-جۋرنالدار باسىلعان. جاڭگىر حان كوز جۇمعاننان كەيىن پاتشا ۇكىمەتى حاندىقتى جويىپ، بيلىك جۇرگىزۋدى ۋاقىتشا كەڭەسكە تاپسىردى. 1860 جىلى بوكەي ورداسى 7 اكىمشىلىك بو­لىككە (تارعىن، قالماق، نا­رىن، قامىس-سامار،تالوۆ، ءبىرىن­شى، ەكىنشى تەڭىز جاعالاۋى وكرۋگ­تەرىنە) ءبولىنىپ، ارقايسىنا اكىم-پراۆيتەل تاعايىندالدى. 1920 جىلى بوكەي گۋبەرنياسى (ورتالىعى – وردا) قۇرىلعاندا قۇرامىنا 8 (قالماق، قامىس-سامار، نارىن، ءبىرىنشى تەڭىز، ەكىن­شى تەڭىز، تالوۆ، تارعىن، ەدىل-كاسپي) ۋەزد ەنەدى. 1925 جىلى بۇل گۋبەرنيا ورال گۋبەرنيا­سىنا قوسىلادى. 1928 جىلى بوكەي ۋەزى ورال وبلىسىنىڭ وردا اۋدانى بولىپ وزگەرتىلەدى. ءسويتىپ، بوكەيدىڭ اتى جويىلادى. حالقىمىزدى وتكەنىنەن ايى­رىپ، ماڭگۇرت جاساۋ جولىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاساعان جى­مىسقى ساياساتىنىڭ ءبىرى – زيالىلارىن قۇرتىپ، ولاردىڭ وشاق­تارىن اسكەري سىناق ورتا­لىق­تارىنا اينالدىرۋ بولعان ءتارىزدى. 1947 جىلى بوكەي دالاسىندا دا اتوم قارۋىن سىناۋ باس­تالادى. 1952 جىلى وردا اۋدانى تاراتىلىپ، تەرريتورياسىنىڭ باسىم بولىگى «ازعىر»، «كاپۋستين-يار» پوليگوندارىنا بەرىلەدى. ون­داعى سىناقتاردان كەلگەن زار­­داپ تۇر­عىندار اراسىندا ءالى بايقالۋدا. 1972 جىلى قايتا قۇرىلعان وردا اۋدانىنا 2001 جىلى بوكەي ورداسىنىڭ 200 جىلدىعىنا وراي، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن بوكەي ورداسى اتاۋى قايتارىلدى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ  حان ورداسى اۋىلىندا ەكى رەت بولىپ، ولكەمىزدىڭ اتاقتى ازا­ماتتارىنىڭ ەسىمىن، تاريحىن ساق­تاي بىلگەن جەرلەستەرىمىزگە زور ريزا­شىلىق ءبىلدىردى. بوكەي ورداسى تاريحي مۇراجايى كىتابىنا: ء«وز جەرىنىڭ، ءوز ەلىنىڭ تاريحىن، اتاقتى ازاماتتارىن قۇرمەتتەي ءبىلۋ دەگەن حالىق سانا-سەزىمىنىڭ وسۋىنە سەبەپ بولماق»، دەگەن سوزدەردى جازىپ قالدىردى. وتكەنىمىزدى وي ەلەگىنەن وت­كىزىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ جولىندا بوكەي ورداسى تاريحي مۇراجاي كەشەنى بارىنشا جۇمىستانىپ كەلەدى. ءسوز ورايى كەلگەن سوڭ ايتا كەتەلىك، 1967 جىلى قوعامدىق نەگىزدە قۇرىلعان بۇل مادەنيەت وشاعىنىڭ ىرگەسىن ازامات سوعىسى ارداگەرى، لەنين وردەندى ۇستاز احمەتفايىز تاجيت­دينوۆ قالاسا، ودان ەستافەتانى قابىلداپ العان شاراپ سيرانوۆ، تەمىربولات ماحيموۆ، ال قازىر عايسا ماحيموۆ باستاعان ۇجىم پاراساتتىلىق پەن بايىپتىلىق جانە كاسىبي شەبەرلىك تانىتۋدا. جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە وزگەنىڭ مەنشىگىنە بەرىلگەن تاريحي عيماراتتار ساتىپ الىنىپ، بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرىلۋدە. سونىڭ ارقاسىندا «بوكەي ورداسىندا حالىققا ءبىلىم بەرۋ»، «تۇڭعىش قازاق كەڭەس باسپاحاناسى»، «تاۋەلسىزدىك مۋزەيى» قاتارعا قوسىلدى. وسى جۇمىستاردى الدا دا جالعاستىرىپ، كەشەن ايماعىن كەڭەيتۋ، ونى تاريحي-مادەني قو­رىققا اينالدىرۋ بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە. ولكەمىزدە ءتۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن جول دا، قىرۋار قارجى دا قاجەت. سوڭعى قازاق حاندارىنىڭ ءىزى قالعان بۇل ايماقتان اتى جال­پاق جۇرتقا ءمالىم تۇلعالار دا كوپ شىققان. عالىم مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ، كۇي اتاسى قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەي، دينا، سەيتەك، قالي، تۇياقبەردى، گەنەرالدار عۇبايدوللا جاڭگىروۆ، رامازان قۇرمانعاليەۆ، شاكىر جەكسەنباەۆ، حالىق باتىرى يسا­تاي تايمانوۆ، ونىڭ سەرىگى اقىن ماحامبەت وتەمىسوۆ، مەملەكەت قايراتكەرلەرى سەيىتقالي مەڭ­دەشەۆ، الما ورازباەۆا، سەرىك­قالي جاقىپوۆ، بيسەن جانەكەشەۆ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى مانشۇك مامەتوۆا، تەمىر ماسين، احمەديار قۇ­سايى­نوۆ، حالىق قاھارمانى حيۋاز دوسپانوۆا، ت.ب نارىن توپى­راعىنىڭ تۇلەكتەرى. جاسىراتىنى جوق، بۇگىنگى كۇنى تۇگىن تارتسا مايى شىققان نارىن قۇمى اۋماعىنداعى ەكولوگيالىق احۋال ايتارلىقتاي ءماز ەمەس. ونىڭ ۇستىنە وبلىس ورتالىعىنان 600 شاقىرىم شالعاي جاتقان شەكارالىق اۋدانبىز. رەسەيدىڭ ەدىل بويى تەمىرجولى اۋدان ورتا­لىعىن باسىپ وتكەنىمەن، جولاۋشىلار پويىزىنىڭ ەشقاي­سىسى توقتامايدى. بۇل دا جەر­لەستەرىمىزدىڭ ورىندى رەنىشتەرىن تۋعىزۋدا. قاتقىل تاباندى جول سالىنباعاندىقتان، ورالعا بارۋ جۇرگىنشىلەر ءۇشىن ازاپ. سوعان قاراماستان مالىمىز ءوسىپ، شارۋامىز ءجۇرىپ جاتىر. اۋداندا 7 اۋىلدىق وكرۋگ، 22 ەلدى مەكەن بار. جالپى تۇرعىندار سانى 16361 ادام. جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ يەلىگىندە 62594 باس ءىرى قارا، 135492 باس قوي مەن ەشكى، 19127 جىلقى، 1190 تۇيە مالى تىركەلىپ وتىر. جىل باسىنان بەرى 2932 توننا ەت، 6948 توننا ءسۇت ءوندىرىلدى. شارۋا قوجالىقتارىنداعى مال باسى تۇراقتى ءوسىپ وتىر. وتكەن جىل سوڭىندا اۋداندا ءىرى قارا مالىنىڭ انالىعى 30 باستان اساتىن 215 شارۋا قوجالىعى تىركەلگەن بولسا، بيىل ولاردىڭ سانى 234-كە جەتتى. وتارداعى ساۋلىقتىڭ سانى 600-دەن اساتىن 18, تابىنداعى بيەنىڭ سانى 75 باستان جوعارى 27 شارۋا قوجالىعى بار. سونداي-اق، 10 اسىل تۇقىمدى-جاساقتاۋشى مال شا­رۋاشىلىقتارى تىركەلگەن. سونىڭ ىشىندە 1-ءى ايىر وركەشتى باكتريان تۇيەسىن ءوسىرۋشى، 9-ى قازاقتىڭ اق باس سيىرىن وسىرەتىن شارۋاشىلىقتار. اۋدانداعى 837 شاعىن كا­سىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىندە 1486 ادام جۇمىس ىستەيدى. ءبىرىنشى جارتى جىلدا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى 1 ميلليارد 520 ميلليون 80 مىڭ تەڭگەنىڭ ونىمدەرىن ءوندىرىپ، بيۋدجەتكە 8 ميلليون 532 مىڭ تەڭگە سالىق تولەمدەرىن ءتۇسىردى. بيىل 5 شاعىن تسەح ىسكە قوسىلىپ (ناۋبايحانا، دانەكەرلەۋ تسەحى، 2 پلاستيكالىق تەرەزە مەن ەسىك ءوندىرىسى جانە 1 كەرامزيتبلوك ءوندىرىسى), 11 جۇمىس ورنى اشىلدى. شاعىن تسەحتاردىڭ ءونىم كولەمى 29 ميلليون 734 مىڭ تەڭگەنى قۇراپ، وتكەنمەن سالىستىرعاندا 18,9%-عا ارتتى. اۋدان تۇرعىندارى كاسىپكەرلىكتى قولداۋ باعىتىنداعى مەملەكەتتىك باعدارلامالار ار­قىلى تۇ­راقتى تۇردە نەسيەلەرمەن قام­تىلۋدا. اعىمداعى جىلى اۋدان­عا «جۇمىسپەن قامتۋ» باع­دارلاماسى ارقىلى 30 ملن. تەڭ­گە نەسيە قارجىسى ءبولىندى. بۇ­عان قوسا اۋدان كاسىپكەرلەرى وسى باعدارلاما بويىنشا وتكەن جىلدارى ءبولىنىپ، قايتارىلعان قارجى ەسەبىنەن 19 ميلليون 650 مىڭ تەڭگە نەسيە الدى. بۇل قارجىلار مال ءوسىرۋ، تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىن اشۋ جانە شاعىن ءوندىرىس ورىندارىن ۇيىمداستىرۋعا باعىتتالۋدا. اۋدانداعى ەكونوميكالىق بەلسەندى تۇرعىندار سانى – 9614 ادام. جۇمىس ىزدەۋشى رەتىندە تىركەلگەندەر – 481, جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 5%-دى قۇراپ، وتكەن جىلعى دەڭگەيىندە ساقتالىپ وتىر. بيىل 82 ادام تۇراقتى جۇ­مىسقا ورنالاستىرىلدى، 51 ادام الەۋمەتتىك جۇمىس ورىندارىمەن، 219 ادام اقىلى قوعامدىق جۇمىسپەن قامتىلدى. «جۇمىسپەن قامتۋ-2020»  مەملە­كەتتىك باعدار­لاماسىنىڭ اياسىندا ق.ساعىر­باەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپكە كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزىلىپ، ونىڭ جۇمىستارىنا سارالجىن اۋى­لىنىڭ 15 تۇرعىنى تارتىلدى. 5 جاس مامان «جاستار تاجى­ريبەسىنەن» وتكىزىلدى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا 9 ورتا جانە 10 باستاۋىش مەكتەپ، 1 كاسىپتىك كوللەدج، 4 بالاباقشا، 10 شاعىن، 4 مەكتەپتەن تىس تاربيە ورتالىقتارى قىزمەت جاسايدى. بيىلعى وقۋ جىلىندا بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋمەن قامتۋ كورسەتكىشى 77,5%-دى قۇراپ، الدىڭعى وقۋ جىلى دەڭگەيىنەن 2,3% جوعارىلادى. وسىلايشا، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى مەرەكەلەنەر تۇستا حالقىمىزدىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى جاڭگىردىڭ دە ۇمىت قالماۋى، اكەسى بوكەي نەگىزىن قالاپ، زامانىنا ساي جاڭگىر ىلگەرى دامىتقان ىشكى بوكەي ورداسىنىڭ استاناسى بولعان حان ورداسى اۋىلىندا ءدۇبىرلى توي وتكىزۋ شاراسى بەلگىلەنۋى دە بوكەيلىكتەر ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. جۇرتشىلىق وسى يگىلىكتى ىسكە ءوز قولداۋ-كومەكتەرىن كورسەتىپ، بەلگىلەنگەن كوپشىلىك مادەني شارالاردىڭ ويداعىداي وتۋىنە بارىنشا اتسالىسىپ تا جاتىر.

نۇرلان راحىمجانوۆ،

بوكەي ورداسى  اۋدانىنىڭ اكىمى.

باتىس قازاقستان وبلىسى،

بوكەي ورداسى اۋدانى.

Abai.kz