شىڭعىس قاعاندى قازاق ەمەس دەپ داۋلاسىپ جۇرگەندەر، قازاقتىڭ وتكەن تاريحىنان ەشقانداي حابارى جوق جاندار. سەبەبى، قازاقتىڭ ۇلى قاعاندارى قازاق، الاش، اتا ۇلى (اد ۇلى، ەدىل), تۇرىك، تۇتىك، ەلشە، كۇيىك، الىنشا، مۇڭال، قاراحان، وعىزحاندار قۇرعان الىپ يمپەريا ءحىى عاسىردا «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەلىنەتىن قازاق ماقالىندا ايتىلعانداي، پارسىلىق حورەزم پاتشاسىنىڭ قازاق دالاسىن جاۋلاپ الۋىنا بايلانىستى جانە سولار قوزدىرعان باقتالاس، تاقتالاس دەگەن پالەلەردىڭ كەسىرىنەن ىدىراپ، ءبىرىن-ءبىرى قىناداي قىرىپ، جاۋلاسىپ جاتقان جۇزدەگەن ۇلىستار مەن ەلدەرگە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىنداي» تىنىشتىق ورناتىپ، سان عاسىرلار بويى بۇكىل الەمگە بيلىگىن جۇرگىزگەن شىڭعىس حان مەن ونىڭ ءتول جۇرتىن الەم تاريحشىلارى قانشاما زەرتتەپ، زەردەلەسە دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن شىڭعىس حان تۋرالى جازبا تاريحتا كەلتىرىلگەن تۇجىرىمداردىڭ داۋلى، كۇماندى جاقتارىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەنى تاريح سۇيەر قاۋىمعا ەجەلدەن بەلگىلى. سەبەبى، بۇكىل الەمدىك تاريح عىلىمى تومەندەگىدەي سۇراقتارعا تۇشىمدى جاۋاپ بەرە الماي كەلەدى:

         1.شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگى كىم، ياعني قاي رۋدىڭ (تايپانىڭ), قاي ۇلتتىڭ ۇرپاعى؟

         2.شىڭعىس حاننىڭ جانە ول شىققان ۇلتتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى قايدا؟

         3.يمپەريا استاناسى قاراقورىم قالاسى اتاۋىنىڭ ماعىناسى نە؟

         4.شىڭعىس حاننىڭ تاق مۇراگەرى كىم، اتا جۇرتى قايدا؟

         5.شىڭعىس حان يمپەرياسى قاي تىلدە سويلەدى، ياعني ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى، قاي ءتىل؟

بۇل سۇراقتاردىڭ ءدال جاۋابىن بەرە الاتىن جالعىز اق ەل بار. ول شىڭعىس حان شىققان ەلدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى. ال، وزگە ەلدىڭ وكىلدەرى قانشاما «اۋزىمەن قۇس تىستەگەن» تاريحشى – عالىم بولسا دا بۇل سۇراقتاردىڭ اقيقات – شىن جاۋابىن بەرە المايدى. سەبەبى، ءار ءبىر ازامات، ءار ءبىر ەل ءوز تاريحىن ءوزى جازعاندا عانا، سول ازاماتتىڭ، سول ەلدىڭ شىن تاريحى جازىلىپ، ءبىر دە ءبىر سۇراق جاۋاپسىز قالماي، «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن» تابادى. شىڭعىس قاعانداي الەمنىڭ ەڭ ۇلى قولباسشىسىن دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى ەلدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى رەتىندە، وتكەن تاريحىمىزدى وسى «جۇيەگە سالىپ» سارالايتىن بولساق، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز، ياعني قازاق حالقى شىڭعىستى ءوز بالامىز دەپ بىلگەن. سەبەبى، كۇنى كەشە 300 جىلعا جۋىق ءبىر تۋدىڭ استىندا وتىرعان ورىس وكىلى كولبيندى ەلىمىزگە باسشى ەتىپ جىبەرگەندە بۇكىل حالىق بولىپ قارسى شىقتىق. ال، شىڭعىس ۇرپاعىن اتا-بابالارىمىز وزدەرى ىزدەپ تاۋىپ، سولاردىڭ ىشىندەگى كوسەم بولۋعا لايىقتارىن شاقىرىپ الىپ حان سايلاپ وتىرعان. شىڭعىس حاننىڭ وزىندە قازاق دالاسىنىڭ قاق تورىندە، قازتاۋدىڭ ۇستىنە cول كەزدەگى قازاقتىڭ ايگىلى ون ەكى تايپاسىنىڭ ون ەكى ءبيى اق كيىزگە كوتەرىپ الىپ شىعىپ، حان كوتەرىپ، حاننىڭ دا، تاۋدىڭ دا اتتارىن وزگەرتىپ شىڭعىس قويىپ، قاعان دەپ جاريالاعان. سوندا قالاي، ءبىزدىڭ ۇلى اتا-بابالارىمىز بىزدەن اقىلسىز بولعانى ما؟ اقىلعا سىيمايدى. ەشقانداي ايتقانعا كونىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولعا ۇيرەتىلىپ كورمەگەن كوك ءبورىنى (قاسقىردى) كيەلى ساناپ، تۋىنا سالىپ، ۇرپاقتارىنا ەشكىمگە تاۋەلسىز، دەربەس ەلدىكتى اماناتتاپ، وسى جولدا «قاسىق قاندارى قالعانشا» شايقاسقان سولار ەمەس پە ەدى. ەگەر شىڭعىستىڭ تەگى قازاق بولماسا، «ويىل، قيىل، جەم، ساعىز اڭعارىندا جاتقان ەلگە شىڭعىس كىندىگىنەن تاراعان حاندار دۇشپاننان تەڭدىك الۋ ءۇشىن قايتا كەلەر دەيمىسىڭ؟» دەپ، ءحۇ عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازتۋعان جىراۋدىڭ اتىنان مۇرات اقىن ىزدەمەگەن، «شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرعان، ەرەگەسكەن دۇشپان جاۋىن قۋعان ەل ەدىڭ، ىنتىماقتارىڭ قاشاتىنداي سەندەرگە نە بولدى؟!…دەپ حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قۇمار قاراش قايعىرماعان بولار ەدى (مۇحتار ماعاۋين «شىڭعىسحاننىڭ شاراپاتى»، «جۇلدىز» №3-2002 ج.). دەمەك مۇڭال دا، شىڭعىس حاندا قازاقتىڭ ءوز بالاسى. سەبەبى، شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ تاق بيلىگى مۇراگەرلىك جولمەن ۇرپاعىنا بەرىلگەندىگى بۇكىل الەمگە ايگىلى. وسى ۇردىسكە ەڭ ادال بولعاندارى دا قازاق ەلى بولدى. كۇنى كەشەگى، ياعني XIX عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن حاندىق ەل باسقارۋ جۇيەسى ساقتالىپ، شىڭعىس ۇرپاقتارى حان سايلانىپ كەلدى. ال ماڭعىستاۋدا ءتىپتى 1930 جىلعى كوتەرىلىستە دە اداي حاندىعى قۇرىلىپ، حان سايلانىپ، كەڭەس ۇكىمەتىمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇيىمداسقان سوعىس جۇرگىزىلدى. بۇل جاعدايدى دا تەك قانا قازاقتى، ونىڭ ىشىندە ادايدى شىڭعىسحاننىڭ ءتول جۇرتى ەكەندىگىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. سەبەبى شىڭعىسحاننىڭ ء«تول جۇرتى» دەلىنىپ كەلگەن موڭعوليادا، قۇبىلاي بيلىك ەتكەن قىتايدا جانە شاعاتاي بيلىك ەتكەن ماۋەرەناحردا شىڭعىس حاننىڭ مۇراگەرلىك بيلىگىنىڭ الدى ءXIۇ، ارتى XV11 عاسىردىڭ باسىندا اق ءۇزىلىپ قالدى.

قازاق ەلىندەگى بيلىكتىڭ شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنا مۇراگەرلىك جانە قازىرگىشە ايتقاندا دەموكراتيالىق سايلاۋ جولىمەن بەرىلگەندىگىنە دالەل رەتىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىندە بىلايشا باياندالادى: «ابىلاي اتانعانى، جوعارىدا ايتقانداي، ابىلايلاپ شاپقانى بولدى. ابىلايدىڭ حان بولعانى 1735 جىلدىڭ ماڭايى بولار. سونان سوڭ، ءبىزدىڭ ورتا ءجۇزدىڭ جاقسىلارى «بۇرىن ۇلكەن حاندار ۇلى جۇزدە بولۋشى ەدى. بۇل حاندى ءوزىمىز ساقتايمىز. قالماقپەن كوپ ۇرىساتىن ءبىز» دەپ تولە بيگە سىي الىپ بارىپ، ءابىلمانسۇر-ابىلاي حاندى الىپ كەلىپتى» (م.تىنىشبايۇلى. قازاق شەجىرەسى. 47 بەت). ال، ابىلاي حان باياعى جوڭعاردىڭ 50 000 اسكەرىنە بار-جوعى 500 ساربازىمەن تويتارىس بەرىپ، جەڭىسكە جەتكەن، ۇلى شىڭعىس بابامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى سالقام جاڭگىردىڭ شوبەرەسى بولىپ تابىلادى. سالقام جاڭگىردەن -ۋاليباقى، ۋاليباقىدان -ابىلاي (وسى ابىلاي بەك مىقتى بولىپ، جەكپە-جەككە شىققان باتىرلاردى ولتىرە بەرگەن سوڭ، «قانىشەر ابىلاي» اتانعان), ابىلايدان-كوركەم ءۋالي، كوركەم ۋاليدەن-ءابىلمانسۇر. قازاقتىڭ حان ابىلاي دەگەنى وسى ءابىلمانسۇر.

          كەيىننەن «…ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ ەل اعالارى ابىلايعا ءوتىنىش ايتىپ، ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءادىلدى وزدەرىن باسقارۋعا سۇراپ الادى. سونىمەن قاتار ابىلاي حان وزگە ۇلدارىنا قازاق رۋلارىن ەنشىلەپ ءبولىپ بەرەدى. سوندىقتان بولۋ كەرەك، بۇقار جىراۋ:

«حان ابىلاي اتاندىڭ،

دۇنيەدەن شىقپاي ءمىنىڭىز.

التىن تاقتىڭ ۇستىندە

ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ.

جەتىم مەنەن جەسىرگە،

ەش جاماندىق قىلمادىڭ.

ادىلدىكپەن جۇرگىزدىڭ،

ادەپتى ىسكە كىرگىزدىڭ» (48),-دەپ تولعاعان ەكەن. (ن.مۇقامەتحانۇلى. «ابىلاي حاننىڭ اتقارعان قوعامدىق قىزمەتى». الاش. №6, (27), 2009 ج.).

سول سياقتى شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ابىلعازى حان (1603-1664) 1640-1641 جىلدارى باستاۋىن قازىرگى اقتوبە وبلىسى جەرىندەگى مۇڭال-جارى تاۋىنان الىپ، كەزىندە كاسپي تەڭىزىنە قۇيىپ جاتقان جەم (ەمبى) وزەنىنىڭ بويىن جايلاعان قالماق حانى حو-ورلەكتىڭ اراسىندا تۇرعاندا ارال قازاقتارى كوپ سىيلىق بەرىپ ابىلعازىنى قالماق حانىنان سۇراپ الىپ وزدەرىنە حان كوتەرەدى. مىنە وسىلايشا، جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي قازىرگى قازاق حالقى كولبيندى باسشى تاعايىنداعاندا نەگە ءبىزدى جات-جۇرتتىڭ وكىلى بيلەيدى دەپ بۇكىل حالىق قارسى شىقتى، ال شىڭعىس حان اتامىزدىڭ ۇرپاقتارىن «بىزگە حان بولا كور» دەپ وزدەرى سۇراپ، ءتىپتى سول كەزدەگى ابىلعازى اتامىز تۇرعان ەلدىڭ بيلەۋشىسىنە مول سىيلىق بەرىپ جالىنىپ، شاقىرىپ اكەلىپ حان سايلاعان. تۋرا وسىنداي جاعداي باشقۇرت (ەستەك) حالقىندا دا بولعان. 1707-1709 جىلدارى ولار قازاقتىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ حانى ابىلقايىردان وزدەرىنە حان بولۋدى جالىنىپ سۇراعان. مۇنداي مىسالداردى تۇرىك الەمى تاريحىنان كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.

وسى جەردە ويلانعان ادامدى تاڭداندىرىپ، ءتانتى ەتەتىن جاعداي سوناۋ ەسكى، كونە، باعزى، ىقىلىم، ءتىپتى سوناۋ قۇسىلىم زاماندارىنان بەرى قازاق ەلىندە ەل باسقاراتىن حاندار دايىندايتىن رۋلاردىڭ بولعانى. (بۇنداي رۋلاردى تەك قانا قازىرگى زاماننىڭ جوعارگى وقۋ ورنى جانە عىلىم اكادەمياسىمەن عانا سالىستىرۋعا بولادى). سونىڭ سوڭعى مىڭجىلدىقتاعى بىزگە بەلگىلىسى قازاق، بەكارىس، بايۇلى، ادايدىڭ مۇڭالى بولىپ تابىلادى. بۇل ادايلار تىلىندە «مۇڭال وشاق» دەپ اتالادى. ال، موڭگوليادا ونى «التىن وتباسى» دەپ اتايتىن كورىنەدى. شىن مانىندە ەكەۋىنىڭ دە ماعىناسى بىردەي. بارلىق حاندار مەن قاعاندار وسى رۋدان شىققاندار اراسىنان عانا سايلانعان. نازار اۋدارايىق، تاعايىندالماعان، ءدال قازىرگى «دەموكراتيا» تالابىنا سايكەس كوپشىلىك داۋىسپەن سايلانىپ، اق كيىزگە سالىپ كوتەرىلىپ حاندىق بيلىكتى يەمدەنگەن. سول رۋدىڭ بالالارىنا ءسابي كەزىنەن باستاپ ادام بالاسىنىڭ مەڭگەرۋىنە مۇمكىنشىلىگى بار بارلىق ادامي جاقسى قاسيەتتەر ء(بىلىم، اقىل، ادىلەتتىلىك، باۋىرمالدىق، دوسقا ادال، دۇشپانعا قاتالدىق، ءوز قاراباسىنىڭ مۇددەسىنەن گورى ەل مۇددەسىن جوعارى قويۋشىلىق ت.ب.) ۇيرەتىلىپ، بويلارىنا سىڭىرىلگەن جانە ول بالالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەل بيلەگەن حاندار وتباسىندا ءتالىم – تاربيە العان. ولارعا ەلدەگى اسا ءبىلىمدى جانداردان «اتالىقتار» تاعايىندالعان. وسىنداي ورتادان تاربيە الىپ، بىرنەشە ۇمىتكەرلەردىڭ اراسىنان سايلانعان حاندار ەشقاشان ءوز مۇددەسىن حالىق مۇددەسىنەن جوعارى قويماعان. «حالىق قالاسا، استىنداعى جالعىز اتىن سويعان». بۇل جەردە اتا-بابالارىمىز عىلىمدا سوڭعى عاسىردا عانا مويىندالىپ جۇرگەن «تەكتىدەن تەكتى تۋ» قاعيداسىندا باسشىلىققا العان. وسى جەردە اداي اتامىز ءوزىنىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالعا ايتىپتى دەلىنەتىن مىنا ءبىر اڭگىمەنى قاپەرلەرىڭىزگە بەرەيىن. «باياعىدا ەكى جىلان دۇنيەگە كەلىپتى. بىرەۋىنىڭ مىڭ باسى، ءبىر قۇيرىعى، ەكىنشىسىنىڭ مىڭ قۇيرىعى، ءبىر باسى بولىپتى. ءبىر كۇنى عالامات بوران سوعىپ، ارتى ۇسكىرىك ايازعا اينالىپتى. مىڭ باستى جىلاننىڭ ءبىر باسى ىنگە كىرەيىن دەسە ەكىنشى باسى وعان قارسى شىعىپتى، ال ءۇشىنشى باسى باسقا جاققا تارتىپتى. ەڭ سوڭىندا مىڭ باس ءبىر بىرىنە كونبەي، سۋىققا شالدىعىپ، جىلان ءۇسىپ ءولىپتى. ال مىڭ قۇيرىعى، ءبىر باسى بار جىلاننىڭ، مىڭ قۇيرىعى ءبىر باسقا باعىنىپ، تەرەڭ ىنگە كىرىپ، جىلان سۋىقتان ولمەي امان قالىپتى». امەريكا مەن باتىستىڭ بۇتكىل جەر ءجۇزى مەملەكەتتەرىنە تىقپالاپ جۇرگەن «دەموكراتياسى» بىزدەن ۇيرەنگەندەرى. ءبىزدىڭ بابا تاريحىمىزداعى تۇرىكتەردىڭ بيلىگى اسكەري-ازاماتتىق دەموكراتيالىق جۇيەگە قۇرىلعان بولاتىن. ءبىزدىڭ قازىرگى كۇندەرى ۇلارداي شۋلاپ جۇرگەن دەموكراتيا ۇعىمى قازاقتا اتام زاماندا بولعان. تۇركىلىك دەرەكتەردىڭ ەڭ ەلەۋلى ەرەكشەلىگى – قانداي دا ءبىر ەلدىك ماسەلەنى دۋالى اۋىز ابىزدار مەن بيلىك باسىنداعىلار ورتاعا الىپ، بىرلەسە شەشەتىن بولعان. بۇل ناعىز ازاماتتىق، دەموكراتيالىق قوعامنىڭ كورىنىسى ەمەس پە؟! ولاردىڭ «رەۆيزيا» جاساعان جەرلەرى، حاندى (بيلەۋشى دەگەن ماعىنادا) بىزدەگىدەي ارنايى دايىندىقتان وتكەن، حالقىنا قالتقىسىز قىزمەتىمەن تانىمال باتىرلارىنىڭ ىشىنەن ەمەس، جاسى زاڭدا بەلگىلەنگەن جاسقا تولعان كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ ىشىنەن سايلاۋى. ال، شىندىعىندا ونداي بيلەۋشىنى دە، ونىڭ ارتىنان ەرگەن ەلدى دە ءبىر شىبىقپەن ايداپ، قالاعان جاعىڭا جۇرگىزۋ وڭايدىڭ – وڭايى. بۇل تۇبىندە بۇكىل جەر ءجۇزى ەلدەرىن ءبىر عانا «ۇلى پاتشانىڭ» قول جاۋلىعىنا اينالدىراتىنىن بولجاۋ اناۋ ايتقانداي قيىن بولماسا كەرەك. سەبەبى، بۇل جۇيە بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن ەكىگە، ياعني بيلىك جانە وپپوزيتسياعا ءبولىپ قويعان، باياعى ەۆرەيلىك بولشەۆيزمنىڭ (لەنين) بۇكىل الەم ەلدەرىن باي مەنەن كەدەيلەرگە بولگەنى سياقتى. بۇل ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي، ءبولىپ الدا بيلەي بەر دەگەن ەجەلگى سۇرقيا ساياساتتىڭ جالعاسى. ايتقانىنا كونىپ، دەگەنىنە جۇرمەگەن ەلدىڭ بيلىگىنە، وپپوزيتسيانى ءارتۇرلى جولدارمەن ايداپ سالىپ (جالعان ۋادە، اقشاعا ساتىپ الۋ ت. ب.) قالايدا ايتقاندارىنا كوندىرەدى. كونبەسەڭ وپپوزيتسيانىڭ قولىنا قارۋدا بەرۋى عاجاپ ەمەس. قازىرگى زاماندا بيلىك اۋىستىرۋدىڭ بۇنداي ءۇردىسى ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالعان. سونىمەن، قازىرگى دەموكراتيا دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ «مىڭ باسى، ءبىر قۇيرىعى بار» جىلاننان ايىرماسى شامالى.

          قازاقتىڭ بارلىق حاندارى مەن قاعاندارىنىڭ ءبارى شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى جانە ونىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى. ولار:

– كەرەي حان – بولات سۇلتاننىڭ بالاسى. قازاق حاندىعىن قۇرۋشى جانە كوشباسشىسى (1456-1473).

– ءاز جانىبەك حان – باراق حاننىڭ بالاسى. قازاق حاندىعىن قۇرۋشى جانە كوشباسشىسى (1456 — 1480).

– بۇرىندىق حان – كەرەي حاننىڭ بالاسى (1480-1511 ج.ج. بيلىك قۇرعان).

– قاسىم حان (1445-1518) – ءاز جانىبەكتىڭ ۇلى (1511-1518).

– ماماش حان – قاسىمحاننىڭ بالاسى (1518-1523).

– تايىر حان – قاسىمحاننىڭ نەمەرە ءىنىسى (1523—1533).

– بۇيداش حان – تايىر حاننىڭ ءىنىسى (1533-1534).

– قوجا ماقمۇت (1534-1535).

– حان اتاعى بولعان سۇلتاندار: توعىم حان، احمەت حان، حاقنازار، ناۋرىز-احمەت حان (1535-1537).

– حاقنازار حان – قاسىم حاننىڭ بالاسى (1538-1580).

– شىعاي حان – ءاز جانىبەكتىڭ نەمەرە ءىنىسى (1580—1582ج.ج.) 80 جاسىندا حان سايلانعان.

– تاۋەكەل حان – شىعاي حاننىڭ بالاسى (1582-1598 ج.ج. اكەسى ولگەننەن كەيىن حان تاعىنا وتىرعان).

– ەسىم حان – شىعاي حاننىڭ بالاسى، تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى. حاندىق قۇرعانى 1598 — 1628 ج.ج.

– تۇرسىن حان 1613-1627 جىلدارى قازاق دالاسىندا بيلىك قۇردى.

– جاڭگىر حان (سالقام جاڭگىر) – ەسىم حاننىڭ بالاسى (1628-1652).

– باتىر حان (1652-1680 بيلەگەن).

– جانىبەك حان – ەسىمحاننىڭ ۇلى (1628 -1643).

– ءاز تاۋكە حان – سالقام جاڭگىردىڭ بالاسى (1680-1715).

– قايىپ حان (1715—1718 جىلدارى بيلىك قۇرعان).

– باتىردىڭ بيلىگى (1718-1726).

– بولات حان -تاۋكە حاننىڭ بەل بالاسى (1726-1730).

– جولبارىس حان – 1720-1740 جىلدارى ۇلى ءجۇزدىڭ حانى بولدى.

– ءابىلحايىر قازى باحادۇر حان (1693-12.08.1748) كىشى ءجۇزدىڭ حانى جانە اڭىراقاي شايقاسىندا بۇكىل قازاق قولىنىڭ باس قولباسشىسى بولدى. 1718-1748 جىلدار ارالىعىندا حاندىق قۇرعان.

– نۇرالى حان – ابىلقايىر قازى باھادۇر حاننىڭ بالاسى 1748-1786ج.ج. كىشى جۇزگە حان بولدى.

– ەرالى حان – ابىلقايىر قازى باھادۇر حاننىڭ بالاسى 1791-1794ج.ج. كىشى ءجۇز حانى بولدى.

– ەسىم حان – ءابىلحايىر بالاسى 1795-1797 ج.ج. كىشى ءجۇز حانى.

– ايشۋاق حان – ابىلقايىر بالاسى 1797-1805 ج.ج. كىشى جۇزگە حان بولدى.

– شەرعازى حان – ابىلقايىر بالاسى 1805-1824 جىلدارى كىشى ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى بولدى.

– قايىپ حان – ورتا ءجۇزدىڭ حانى (1716-1719).

– سامەكە حان – ورتا ءجۇز حانى (1719-1734).

– ابىلمامبەت حان (1690-1771) – ورتا ءجۇز حانى (1730-1771).

– ابىلاي حان (1711-1781) – ورتا ءجۇز جانە بۇكىل قازاقتىڭ ون سەگىزىنشى حانى (1733-1737).

– ءۋالي حان – ورتا ءجۇز حانى (1781-1819).

         – بوكەي حان – ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى (1815-1817). 1781 جىلى ابىلاي قايتىس بولعاننان كەيىن ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ ونىڭ بالاسى ءۋالي سايلاندى. ءحۇىىى عاسىردىڭ اياعى — XIX عاسىردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى بارىسىندا پاتشا وكىمەتى ەڭ اۋەلى قازاقستان جەرىندەگى حاندىق بيلىكتى جويۋعا كىرىستى. حان بيلىگى ورىس شەنەۋنىگى باسقارعان ۋاقىتشا كەڭەستىڭ قولىنا كوشتى. وسىنداي كەڭەس قۇرۋ ارقىلى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز حاندىقتارىنىڭ ساياسي دەربەستىگىن تۇپكىلىكتى جويۋ ماقساتىن كوزدەدى. پاتشا وكىمەتى بۇل ماقساتتى ىسكە اسىرۋدى ورتا ءجۇز حاندىعىنان باستادى. مۇندا 1815 جىلى ورتا ءجۇز ىشىندەگى ءۋاليدىڭ بيلىگىن السىرەتۋگە تىرىسىپ، ەكىنشى حان ەتىپ بوكەيدى تاعايىندادى. ورتا ءجۇزدىڭ حاندارى بوكەي 1817 جىلى، ءۋاليحان 1819 جىلى قايتىس بولعان سوڭ، پاتشا وكىمەتى جاڭا حان سايلاتپاي، ورتا ءجۇزدى بىرنەشە اكىمشىلىككە ءبولىپ، ولاردى باسقارىپ-باقىلاۋعا پاتشا وكىلدەرىن قويدى.

         – كەنەسارى حان (1802-1847) – ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى، قاسىم تورەنىڭ بالاسى (1841-1847ج). قازاقتىڭ سوڭعى حانى.

         – ىشكى قازاق ورداسى (بوكەي ورداسى) — رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا ەدىل مەن جايىق ارالىعىندا 1801 ج. قۇرىلعان. بوكەي ورداسى — قازاقتاردىڭ جانە الەمدەگى ەڭ سوڭعى شىڭعىسحان ۇرپاقتارىمەن قۇرىلعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم. حاندىقتى قۇرعان بوكەي نۇرالى ۇلى، ابىلقايىر قازى باھادۇر حاننىڭ نەمەرەسى.

1812 جىلى الەكساندر 11 پاتشانىڭ ارنايى جارلىعىمەن بوكەي سۇلتان ىشكى قازاق ورداسىنىڭ حانى بولىپ تاعايىندالادى. بوكەيدى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلاۋ ورال قالاسىنىڭ ماڭىنداعى توعايدا وتەدى، كەيىن ول جەر «حان توعايى» دەپ اتالادى.

1815 جىلدىڭ مامىردىڭ 21-ءى بوكەي حان قايتىس بولادى. تاق مۇراگەرى جاڭگىر جاس بولعاندىقتان، حان تاعىنا ۋاقىتشا سۇلتان شىعاي نۇرالىۇلى وتىرادى.

1823 جىلى جاڭگىر بوكەيۇلى حان تاعىنىڭ مۇراگەرى بولىپ تانىلىپ، 1824 ج. ماۋسىمنىڭ 22-ءسى كۇنى «حان توعايىندا» اق كيىزگە كوتەرىلىپ، حان سايلانادى.

1845 جىلى تامىزدىڭ 11-ىندە بوكەي ورداسىنىڭ ساياسي، مادەني، ەكونوميكالىق جاعىنان دامۋىنا جول باستاپ، بۇل ولكەنىڭ باسقارۋ ىسىنە كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزگەن ۇلى رەفورماتور، قازاق دالاسىنىڭ ۇلى جاڭارتۋشىسى حان جاڭگىر بوكەيۇلى قايتىس بولادى.

 حان جاڭگىر دۇنيە سالعاننان كەيىن حان تاعى پاجدار كورپۋسىندا وقىعان جاڭگىردىڭ بالاسى سايىپ-كەرەيگە كوشتى. حان دارەجەسى بەرىلگەندە باسقا جاڭگىر بوكەيۇلىنىڭ بالالارى سياقتى ونىڭ دا تەگى شىڭعىسحان دەپ وزگەرتىلدى.

 مىنە وسىلايشا، 639 جىل بويى، ياعني 1206 جىلدان 1845 جىلعا دەيىن قازاق مەملەكەتى بيلىگىنىڭ باسىندا تەك قانا شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جانە ونىڭ ۇلكەن ۇلى (تاق مۇراگەرى) جوشىدان تاراعان ۇرپاقتارى بولدى. دەمەك، شىڭعىس قاعان قازاق بولماسا، بىزدە وزدەرىمىزدى قازاقپىز دەپ اتاۋعا ەشقانداي قۇقىعىمىز جوق. شىڭعىس حان دا، ونىڭ ۇرپاقتارى دا تەك قانا قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن حورەزم، جوڭعار، ورىس باسقىنشىلارىنا قارسى جان اياماي كۇرەستى، ولار وسى جولدا ەشتەڭەدەن دە ايانعان جوق. تالايلارى ءومىر بويى اتتان تۇسپەي، مىنا دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورمەي كەتتى. اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا مىناۋ جارىق دۇنيەدە قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ءدال سولارداي كۇرەسكەن اۋلەت جوق. بۇل كىمدە-كىم «مىڭ جەردەن باسىن تاسقا ۇرسا دا» سولاي. مۇنى ەشكىمدە جوققا شىعارا المايدى. سەبەبى، ول قازاق قاعاناتىنىڭ (قاعانعا بۇكىل الەم باعىنعان) قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى كىشى ءجۇز (الشىن-بەكارىستىڭ), ونىڭ قاراشاڭىراعى ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ، ونىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ – مۇڭالىنان شىققان. شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ استاناسىنىڭ قاراقۇرىم اتالىپ جۇرگەنى، ولدا ونىڭ ارعى اتالارىنىڭ اتى بولاتىن.

 شىڭعىسحاندى قازاق دەپ ايتۋىمىز ءۇشىن، مىندەتتى تۇردە اتامىزدى 105 تاڭبالى (105 رۋلى)

قازاقتىڭ ءبىر رۋىنان شىققاندىعىن دالەلدەۋگە ءتيىسپىز. ەگەر ءبىز مۇنى ىستەي الماساق، اتامىزدى قازاق دەپ اتاۋىمىزعا ەشقانداي قۇقىعىمىز بولمايدى.

ادايدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا شىڭعىس قاعاننىڭ رۋلىق تەگى بىلايشا تاراتىلادى: 

-  اتامىزدىڭ تەگى قازاق، كىشى ءجۇز، الشىن، بايۇلى، اداي ەكەنى داۋسىز. اسپانداعى اي مەنەن كۇن قانداي اقيقات بولسا، شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ تەگى قازاق، كىشى ءجۇز، الشىن، بايۇلى، اداي ەكەنى دە سونداي شىندىق.

 -  قازاق (قازاق قاعان، بۇكىل الەمدى بيلەگەن ۇلى پاتشا). قازاقتان اقارىس (ۇلى ءجۇز), جانارىس (ورتا ءجۇز), بەكارىس (كىشى ءجۇز).

تۇسىنىكتەمە: اقارىس – اعا ارىس (اعاسى), بەكارىس – كىشى ءجۇز، دەپ اتى ايتىپ تۇرعانداي قازاقتىڭ ەڭ كىشىسى، كەنجەسى، ياعني قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى بولىپ تابىلادى.

 بەكارىستان التى اتا ءالىم، جەتىرۋ جانە ون ەكى اتا بايۇلى قوسىلىپ 25 تاقتا (25 تاڭبالى) كىشى ءجۇزدى قۇرايدى.

 بايۇلىنان - الاشا، بايباقتى، قىزىلقۇرت، ماسقار، ەسەنتەمىر، شەركەش، تاز، تانا، جاپپاس، ىسىق، بەرىش، كەنجەسى اداي.

 ادايدان ەكى بالا – قۇدايكە (اد-گۋ), كىشىسى كەلىنبەردى (اد-لۋ).

  قۇدايكەدەن ەكى بالا – تازىكە، كىشىسى قوساي.

 كەلىنبەردىدەن التى بالا – قۇنانورىس (رىسقۇل), اقپان، بالىقشى (شىبىنتاي), بۇزاۋ (جەمەنەي), توبىش، كەنجەسى مۇڭال.

 مۇڭالدان - ءالي، بايىمبەت، جاۋلى، شوعى، الاقۇنان.

 سوندا شىڭعىسحاننىڭ شىققان قيان (قيات) رۋى بىلايشا ءوربيدى.

ادايدان – كەلىمبەردى – مۇڭال - جاۋلى - جارى - مۇرات (كەششە) - شورتىق - بۇحار - قۇرىم - سۇيىندىك - تۇرنياز - ايىتقۇل – قيان بولىپ تاراتىلادى. بۇل دەرەك ادايدىڭ ايگىلى ءبيى الشىن مەڭدالىۇلى شەجىرەسىنەن الىندى (الشىن مەڭدالىۇلى «اداي شەجىرەسى» الماتى-2002. 67 بەت).

قازاق تا «ۇلكەن ۇل تاق مۇراگەرى، كەنجە ۇل قاراشاڭىراق يەسى» دەلىنەدى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، اداي اتاۋى ءسوز تۇبىرىندە ادا (اتا) دەگەن اتتى يەمدەنگەن جانە سونىمەن قاتار شەجىرەنىڭ دە ەڭ سوڭىندا تۇر.

وسى شەجىرە دەرەكتەرىنىڭ تومەندەگىدەي بۇلتارتپاس توپونوميكالىق ايعاقتارى بار:

-   ادايدان - قاپ (كاۆكاز) تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى اداي شىڭى (اداي كوح), مۇڭاليادا (قازىرگى موڭعوليا) اداي اتتى كول، اداي اتتى وزەن;

-   مۇڭال مەن جارىدان - ارال مەن قاس بي (كاسپي) تەڭىزى ورتاسىندا مۇڭالجارى (مۇعادجار) تاۋى;

-   مۇڭالدان - شىڭعىستاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى مۇڭال شىڭى; (كوڭىل اۋدارايىق، شىڭعىستاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا مۇڭال اتاسىنىڭ اتى قويىلعان).

-   مۇڭالدان – التايداعى مۇڭال (موڭعول) دالاسى;

-   مۇڭالدان - قازىرگى مونعوليا مەملەكەتى;

-   شىڭعىستان - سارىارقا دا شىڭعىستاۋ دەگەن تاۋ;

  -   جارىدان -  ءتىپتى سوناۋ امەريكا قۇرىلىعىنىڭ اماپا جەرىندە دە جارى اتتى وزەن، جارى اتتى كول بار. ءوزىمىزدىڭ ەلدە دە جاركەنت (جارى كەنت قالاسى), جاربۇلاق (جارى بۇلاق), جارتاس، جارقۇم، جارمىش، جارما، جارىسۋ، جارقۇدىق (جارى قۇدىق), جارتى، جارشەكە (تاۋ), جاراۋىل، جارىن، جاربوگەت، جاراس اتتى توپونيمدەر تولىپ جاتىر. وسى اتاۋلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ماڭعىستاۋدا ورنالاسقان.

مۇڭال-جارى رۋى مانقىستاۋدا اداي حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگىن قۇرايدى. سەبەبى، مانقىستاۋدا  «جارىنىڭ مال ىزدەگەندەرى دە ءبىر ءۇي تولتىرادى»، «جارى كوپ پە، تارى كوپ پە»، «تاياق لاقتىرساڭ جەمەنەيگە تيەدى، ەگەر جەمەنەي بۇعىپ قالسا جارىعا تيەدى» دەگەن سوزدەر ەجەلدەن ايتىلىپ كەلەدى;

-   بۇحاردان - بۇحارا قالاسى (قازىرگى وزبەكىستان جەرىندە);

-   شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتالارى قارالاردان (تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ، قاراعان تۇبەك), قارامان اتا (بەيىت، قورىم، القاپ), قاراقيا (ويپات), قاراماندىباس (ەجەلگى شۋمەرلەر (مايالار) وزدەرىن قاراباستار دەپ اتاعان – قاراقۇرىم (شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ استاناسى);

قۇرىمنان – قاراقۇرىم (شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ استاناسى);

-   مۇڭالدان –  قياننان (قيات) – قاراقيا (قارا قيا); قيات دەگەن كوپتەگەن رۋلار مەن قالالار;

-   قياننان – قيان (القاپ), قياندى (شاتقال), قياقتى (تاۋ) (ماڭعىستاۋدا).

-   شورتىقتان – شورىم اتتى جەر اتاۋى (ماڭعىستاۋدا).

وسى رۋلاردان قالعان توپونوميكالىق اتاۋلار الەم كارتاسىندا وتە كوپ. ونىڭ ءبارىن جازاتىن بولساق، وعان ارنايى كىتاپ ارناۋ قاجەت بولاتىنى ءسوزسىز. 

قازاق تا «ۇلكەن ۇل تاق مۇراگەرى، كەنجە ۇل قاراشاڭىراق يەسى» دەلىنەدى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، اداي اتاۋى ءسوز تۇبىرىندە ادا (اتا) دەگەن اتتى يەمدەنگەن جانە سونىمەن قاتار شەجىرەنىڭ دە ەڭ سوڭىندا تۇر.

ماڭعىستاۋدا شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى قيان (قيات), قارامان،  قۇرىم (قاراقۇرىم), بورجىگىن اتتى توپونوميكالىق اتاۋلار كۇنى بۇگىندە دە بار.  ال، ادايدى قازاق ەمەسسىڭ  دەۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقى جوق. سول سياقتى ونىڭ ۇرپاقتارىن دا. سەبەبى، كۇنى كەشە پاتشالىق رەسەي ادايدى (ماڭعىستاۋدى) قازاقتان ءبولىپ تاستاۋ ءۇشىن بىرەسە كاۆكازعا، بىرەسە تۇرىكمەنىستانعا زورلىقپەن قوسقان كەزدە، ءبىز قازاقتىڭ قاراشاڭىراق يەسىمىز، اعالارىمىزدان ەشقاشان اجىرامايمىز، - دەپ ۇلى قىرعىن-قانتوگىسپەن ءوز قازاعىنا (قاز اعاسىنا) قايتا قوسىلعان جانە سونىمەن قاتار بۇكىل قازاق كوپتەگەن اتا قونىستارىنان ايرىلىپ جاتقان دا اتامەكەن ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتى قازاققا قايتا قوسقان ءبىزدىڭ اتالارىمىز بولاتىن.

قىسقاسى، شىڭعىس قاعاندى قازاق دەپ مويىنداي الماساق، بىزدە ءوزىمىزدى قازاقپىز دەپ اتاۋعا قۇقىعىمىز جوق. 

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz