سوڭعى كەزدەرى قازاق مادەنيەتى مەن بولمىسىن انىقتايتىن قۇندىلىقتار تۋرالى كوپ تولعاناتىن بولدىق. ۇلتتىق، ءدىني قۇندىلىقتار نەگىزگى مادەنيەت دەگەن بولمىستىق قاباتتاردىڭ نەگىزگى جەلىسى، اسىل ارناسى. جالپى بۇگىن، اكسيولوگيالىق تانىم تەوريالارىنا قاراپ سالىستىرىپ قاراساڭىز، مادەنيەت قاباتتارى قايتا ءتۇسىندىرىلىپ جاتىر. قۇندىلىق ەگەر ءوزىنىڭ تۇتىنۋشىسى تاراپىنان كەرەكسىز بولسا، ونىڭ قۇنى دا ءمانى دە جوق. ەندى وسى قاباتتاردى كەرەگىنە جاراتاتىن قوعام، وتباسى، مەملەكەت، ادام. بۇلاردىڭ بارلىعى ساياسي ينستيتۋتتار. ساياسي ينستيتۋت دەگەنىمىز بەلگىلى قۇقىقتىق نورمالار ارقىلى باسقارىلاتىن قۇبىلىس دەگەن ءسوز. وسى ساياسي ينستيتۋت نورمالارىنىڭ تەگىن قۇندىلىقتارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ساياسي ينستيتۋت پەن قۇندىلىقتار اراسىن جالعايتىن كوپىر ول ارقاشاندا ادام. سوندىقتان دا بۇگىنگى ەڭ باستى ماسەلە ادام ماسەلەسى. ول ادام ساناسىنىڭ ءوزىنىڭ تانىمدىق قۋاتتارىمەن ۇندەستىك پەن ۇيلەسىمدىلىك پروبلەماسى. ياعني بۇگىنگى ادامدى ادام ەتكەن، ۇلتتىق بولمىس بەرگەن قاباتتار مەن قۋاتتار قاتىناسى اراسىندا ساباقتاستىققا قاراعاندا، جاتتانۋ بار، ديلەمما بار. بۇل ديلەممانىڭ بۇگىنگى جاحاندىق جاعدايدا سىرتقى جانە ىشكى سەبەپتەرى كوپ. ىشكى سەبەپتەرى دە قوعام جانە مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا بارىپ تىرەلەدى. بىراق بۇل جەردە ايتپاعىم، قوعامدى دا مەملەكەتتى دە قۇراپ وتىرعان مادەنيەت وكىلى قازاقتاردىڭ قۇندىلىقتارى تۋرالى، ونىڭ ىشىندە وتباسىلىق قاباتتارىنان ءسوز ەتپەكشىمىن.

جوعارىدا دا ايتقانىمداي، قۇندىلىق ءوز الدىنا العاندا ول قازىنا، قور، تاجىريبە، تانىم. ەندى ونى قاجەت ەتەتىن ادامدا سول قاباتتاردى يگەرۋگە يتەرمەلەيتىن وعان دەگەن بايلانىس ساناسى مەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى شارت. دەمەك باستى پروبلەما ورتالىعى ول قاشاندا ادام بولىپ قالا بەرەدى دەگەن ءسوز. قىسقاسى قازاققا «قازاقى بولمىسىن ساقتاۋعا» دەگەن نيەت، بايلانىس قۋاتى جانە جاۋاپكەرشىلىك كەرەك.

قازاقتا «اتا كورگەن، وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر»، «ۇيادا نە كورسەڭ ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ»، «كىشىگە ىزەت، ۇلكەنگە قۇرمەت»، «اتاعا نە قىلساڭ، الدىڭنان سول كەلەدى»، «تۋعانىندا كورمەگەن، ولگەنىڭدە جىلامايدى»، «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر»، «قىزىم ۇيدە، قىلىعى تۇزدە» دەگەن سياقتى كوپتەگەن ولشەمدەر بار. وسى ولشەمدەرگە قاراپ وتىرساڭىز بار ماسەلە وتباسىنان باستالادى ەكەن. ۇلت تىرشىلىگىندە، بولاشاعىندا وتباسى ەڭ باستى تۇعىر.

وسى تۇعىر اتا، اجە، اكە، شەشە، اعا، ءىنى، اپكە، قارىنداس، جەڭگە، كەلىن، جەزدە، كۇيەۋ، ناعاشى، جيەن، قۇدا، تۋىس، تۋاجات، جەكجات ت.ب. بولىپ كەتە بەرەدى. اتالعان العاشقى ون تۇعىرى وتباسىنىڭ ىشكى قاباتى دا قالعانى سىرتقى قاباتتارىن قۇرايدى. ء«ۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋ» ول اناعا قاتىستى ايتىلادى. قىز الىپ قىز بەرىسۋدى بىلدىرەدى دە، وتباسى تۇعىرىنىڭ سىرتقى قاباتىنا مەڭزەيدى. تۋىستىق قاتىناستىڭ ورتالىعى ول قىز ەكەن. سونىمەن وتباسىنىڭ ىشكى سىرتقى بايلانىسىنىڭ نەگىزگى كوپىرى ول انا. سوندىقتان قىز ءورىس دەپ جاتامىز. انا وتباسىندا عانا ەمەس، ۇلتتىڭ، مادەنيەتتىڭ تانىمدىق، قۇندىلىقتىق ورتالىق رەتىندە ەڭ ماڭىزدى تۇعىر. سول تۇعىرعا قاتىستى تۋعان جەر، وتان، وشاق، تىلگە قاتىستى انىقتامالار كوپ. «انا ءتىل»، «جەر انا» سياقتى. بۇلار مادەنيەتتىڭ ەڭ باستى ارناسى: ءتىل مەن اتامەكەن، وتان. ادامنىڭ «مەنى» وسى ارنادان باستاۋ الادى: جەر بەسىك وتان مەن تال بەسىك انادان. سوندىقتان تۋعان جەر مەن تۋعان انا، ادامدى ادام ەتكەن بولمىستىق قۇندىلىقتاردىڭ باسىندا كەلەدى. سوندىقتان قازاق «شەشەسىن كورىپ قىزىن ال، اياعىن كورىپ اسىن ءىش» دەگەن ۇستانىمدى جاقتاعان. بىراق قازىرگى تاڭدا، جاپپاي قۇبىلىس بولماسا دا، ءىشىنارا قىزدارىمىز، وزدەرى باستاپ، انانىڭ قازاق بولمىسىنداعى وسى كوپىر فۋنكتسياسىنان باس تارتىپ، باسقا ءدىني شابلونداردى يەكتەپ، ەشكىممەن ساناسپاستان، اتا اناسى تۋعان تۋىسىن تارك ەتىپ، بايعا شىعىپ، ارتىنان تالاققا ۇشىراپ جاتىر. بۇل بىرىنشىدەن، ءدىني تانىم جاتتىعىنان، ەكىنشى قىزدىڭ قازاق مادەنيەت ۇياسىنداعى تاربيەسى بەرىك بولماعان دەگەن ءسوز. ول قىز اناسىنىڭ وتباسىنداعى ورنىن تانىماعان، تاربيەسى دۇرىس بولماعان نەمەسە اناسىنىڭ قىزىنا بەرەر قۇندىلىعى بولماعان. سوندىقتان باستى سەبەپتى سول وتباسىنان ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. قىز جات جۇرتتىق بولسا دا، جاناشىر، باۋىرمال، تىلەۋلەس دەپ جاتامىز. ول سولاي نەگىزى. بىراق نەگە قازىر قىزدارىمىز جاناشىرلىعى، باۋىرمالدىعى، تىلەۋلەستىگىنىڭ ورتالىعى بولعان وتباسى مۇشەلەرىنە، تۋعان تۋىس، اكە شەشەسى، باۋىرلارىنا تۋىستىق بايلانىسىن ۇمىتىپ، ءوزىنىڭ قازاق ۇلتى الدىنداعى مىندەتىن ىسىرىپ قويىپ، ءداستۇر سالتىن دا اتتاپ، باسقا جات مىنەزگە، شابلونعا وزەۋرەيتىن بولدى. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەگەن ءسوز ول بۇگىن، ۇلتقا قىرىق بالەدەن، قاتەردەن ساقتانۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان ۇلتتىڭ، قازاق مادەنيەتىنىڭ باياندىلىعى دا بولاشاعى دا قىزدارىمىز بەن انالارىمىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە قالىپ وتىر.

وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ ورتالىعى ول انا. الدىمەن وسى تۇعىر تۋرالى ويلانعانىمىز ابزال. «ەل بولعىڭ كەلسە، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ بەكەر ايتىلماعان. انا رۋحاني قۇندىلىقتاردى ۇرپاق بويىنا سىڭىرسە، اتا سول ۇيانى ساقتاۋشى، قورعاۋشى بولۋ كەرەك ەدى. بىراق كەشە كەڭەستىك كەزەڭ ىدىراپ، جۇمىسسىزدىق جايلاپ، اتالارىمىز كەشەگى كەڭەستىك شابلوننان قالعان سارى سۋعا «سىلقيىپ الىپ توردە جاتقاندا»، بالا شاعانى اسىراۋعا پوەزد ارالاپ قازاقتىڭ انالارى كەتتى. اتالار دا شىعىپ كورىپ ەدى ءوزارا توبەلەسىپ، ەركەك اتاۋلى قوعام شىرقىن بۇزعان سوڭ، سەن ۇيدە وتىرا بەر، ءوزىم دەپ تاۋەكەلدى بەلگە بۋىپ انالار شىققانى ءمالىم. قازاقتىڭ قازاقتىق بولمىسىن قاشاندا ساقتاپ كەلە جاتقان تۇعىر انالار، قىزدار تۋرالى بۇگىن تاعى قايتا تولعانۋعا تۋرا كەلدى.

قىزىن سىيلاماعان ەل، اناسىن باعالاماعان ۇيدەن بەرەكە كەتەدى. بەرەكە ول قۇت دەگەن ءسوز. قۇتى قاشقان ەلدىڭ اراسىندا قۇرمەت، باۋىرلاستىق، سىيلاستىق، ماحاببات، يزەت، يمان، ار، نامىس، جاۋاپكەرشىلىك قايدان بولسىن. قىزعا قامقور، قىزعا قالقان بولۋ ول قازاقتىڭ باستى ۇلتتىق پارىزى بولۋى ءتيىس. كەيدە عالامتوردا قازاق قىزدارىن ءوزارا قىرقىستىرىپ قويىپ، ونى جارنامالاپ جاتقان كورىنىستەر جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. سونى ءتۇسىرىپ، سىقىلىقتاپ كۇلىپ قاراپ تۇرعان قازاق جىگىتتەرىنە قاراپ-اق، ولاردا ۇلتتىق نامىستىڭ جۇعىنى قالماعانىن كورەسىڭ.

ءدىندى قولدانىپ، تاعى سول قازاقتىڭ قىزىن مازاق قىلىپ، تاستاپ كەتىپ، «جىگىتتىك ءسوزىن» اياقاستى ەتكەندەردى، ونىسىن تاعى دا شاريعاتپەن اقتاپ كەتىپ جاتقان «جىگىتتەردى» ەستىپ، قازاققا كەلگەن «جۇت جەتى اعايىندى» ەكەن دەگەن وي كەلەدى. سەبەبى بۇل قۇبىلىستىڭ ارتىندا ناداندىق، بىلىمسىزدىك، جاۋاپسىزدىق دەپ اتالاتىن ناپسىقۇمارلىق مەن ويسىزدىق جاتىر. ازعىندىقتىڭ شەگى بولمايدى. بىراق ازعىندىقتىڭ باسى قازاقتا ونىڭ اناعا، قىزعا دەگەن كوزقاراسى مەن تانىم تۇسىنىگىنەن باستاۋ الادى.

سوندىقتان قازاق قىزدارىنان تىلەگىم، سەن ءتىلدىڭ دە، سەن ءدىلدىڭ دە، سەن ۇلتتىڭ دا، سەن قۇندىلىقتاردىڭ دا ورتالىعىسىڭ... ءوزىسىڭ، كەشەگى اتالار جولى تاريحتىڭ كوزىسىڭ، جانپيدالىق پەن ەرلىكتىڭ دە نەگىزىسىڭ...سوندىقتان بۇگىنگى قازاق قىزدارى وسىلاردى ساقتاي الماساڭ ساعان سەرت، ال سەندەردى قورعاي الماسا جىگىتتەرگە سەرت! انت ىشپەسكە دە امال قالمادى، باسقا جول جوق... وندا ۇلت رەتىندە جويىلامىز...

ءسوزىمنىڭ سوڭىندا «وتباسىندا انا مەن قىزعا»، قوعامدا «انا تىلىنە»، مەملەكەتتە «مادەنيەتىنە قامقور بولماعان كەز كەلگەن ساياسي ينستيتۋت جويىلۋعا بەت تۇزەيدى دەگىم كەلەدى.

دوساي كەنجەتاي، فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz