تابيعاتتىڭ قۇدىرەتى بولار، ادام بالاسى ەمىن-ەركىن سىيىپ كەتەرلىكتەي بولىپ ويىلىپ جاسالعان قۋىستان اقىرىن عانا اتتاپ-اتتاپ باسىپ شىقتى دا، تىرنانىڭ مويىنىنداي ۇپ-ۇزىن مويىنىن ارى-بەرى بۇرىپ، اينالاعا كوز جۇگىرتىپ ەدى – تاڭ قالعاننان كوزدەرى الاقانداي بولىپ كەتتى. الاقانداي بولماعاندا قايتسىن، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا باستالىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا دۇنيەنى دۇرلىكتىرىپ جىبەرگەن عالامات سەل... ءجۇرىپ وتكەن جەرىنىڭ ءبارىن دە جايپاپ ءوتىپتى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الار ەمەس – الاپات تاسقىن اتانداي-اتانداي تاستاردى دومالاتىپ اكەلىپ، قازداي-جەزدەي تىزىلگەن كوتتەدجدەر اراسىنا شاشىپ تاستاپتى. قۇددى بىرەۋ قولىمەن ادەيىلەپ تۇرىپ، قۇمالاق شاشىپ جىبەرگەندەي – دوڭكيىپ-دوڭكيىپ جاتىر. قالانىڭ شىرىگەن باي-باعىلاندارى مەن قاراپايىم قازاقتارىنىڭ قاراشا ۇيلەرى ارالاس-قۇرالاس سالىنعان وسىناۋ اۋماققا بۇل باعانا – تۇنگى ەكىلەرگە قاراي كەلگەن بولاتىن. ءوزىنىڭ جوسپارى بويىنشا ەكى بىردەي ءزاۋلىم ءۇيدى ۇپتەپ (توناپ) كەتۋگە ءتيىس ەدى، اياق استىنان باستالعان الاي-دۇلەي سەل تاسقىنى مۇنىڭ الدىن-الا قۇرىلعان جوسپارىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. ايتەۋىر ءوزى امان قالدى، ايتپەسە اتانداي-اتانداي تاۋ تاستارىنىڭ ءبىرىنىڭ استىندا قالعاندا، جاعدايىنىڭ نە بولارى ءتىپتى دە بەلگىسىز ەدى. وسى ءبىر قۋىسقا تىعىلىپ ۇلگەردى، اپاق-ساپاقتا ابدىراپ ءجۇرىپ. سويتسە دە... سويتسە دە ء«ۇمىتسىز – شايتان» دەگەندەي، مۇنىڭ جولى وڭعارىلايىن دەپ تۇرعان سياقتى، ويتكەنى ەندى عانا اعارىپ اتقان تاڭ شاپاعىنىڭ استىنان انىق كورىنىپ تۇر – بىت-شىتى شىعىپ جايراپ جاتقان كوتتەدجدەر مەن ورتاشا كەلگەن قاراشا ۇيلەر اۋماعىندا ءتىرى جان جوق. ءتىپتى دە ءتىرى جان جوق. ءتارىزى، كەيىنگى كەزدەرى توتەننەن كەلەتىن اپات اتاۋلىدان ابدەن جۇرەكتەرى شايلىعىپ قالعان قالا تۇرعىندارى استاڭ-كەستەڭ باستالىسىمەن-اق ءۇي-مۇيلەرىن، دۇنيە-مۇلىكتەرىن تاستاي قاشقانعا ۇقسايدى. ال كەرەك بولسا، مۇنداي دا ساتتىلىك بولادى ەكەن-اۋ، ءا! بۇل ءوزى سوڭعى ۋاقىتتارى «قولى جۇرمەي»، سونىڭ كەسىرىنەن «كوللەگالارىنان» اجەپتاۋىر «سوگىس» ەستىپ جۇرگەن اككى «تراسسوۆيكتەردىڭ» (تراسسوۆيكتەر – جول ۇستىندەگى جولاۋشىلاردى اۆتوبۋس سياقتى قوعامدىق كولىكتەردە تونايتىن ۇرىلار) ءبىرى ەدى، سوڭعى بىرنەشە ايدان بەرى «ماماندىعىن» وزگەرتىپ، «دومۋشنيك» (دومۋشنيك – ءۇي تونايتىن ۇرىلار) بولىپ كەتتى – «باسەكەسىنىڭ» بۇيرىعىمەن. بۇل اۋماققا دا سول – الدىن-الا كوزدەلگەن، الدىن-الا «ارنايى زەرتتەۋدەن» وتكەن ەكى كوتتەدجدى «تازالاپ» (توناپ) كەتۋ ماقساتىمەن كەلگەن بولاتىن. ەندىگى جوسپار وزگەرەتىن بولدى.

الگىندە عانا ءومىر مەن ءولىم اراسىنان ارەڭ-پارەڭ دەگەندە امان شىققان «دومۋشنيك» اينالاسىنا تاعى دا اككى ۇرىنىڭ كاسىبي بارلاۋشىعا بەرگىسىز كوزدەرىمەن تىمىسكىلەنە قارادى. ەشكىم جوق! توچنو ەشكىم جوق! انادايدا عانا بەس-التى ادام تاۋ جاققا جالتاق-جالتاق قاراپ، قالانىڭ ورتالىعىنا قاراي بەزىپ بارادى. ال كوشەلەردىڭ وزىندە قاراڭ ەتكەن كولىك قالماپتى. بار بولعاندارىنىڭ ءوزىن تاۋ تاستارى مەن سەل ايداپ اكەلگەن باتپاق باسىپ قالعان. «دومۋشنيك» بىردەن ءتۇسىندى. مۇنداي ءساتتى... وسىنشاما اۋماقتا ءبىر دە ءبىر ادام جوق مۇنداي ىڭعايلى ءساتتى بوسقا جىبەرىپ الماۋ كەرەكتىگىن «دومۋشنيك» بىردەن ءتۇسىندى. بىردەن ءتۇسىندى دە – مانادان بەرى كوزىنىڭ تۋرا الدىندا كولبەڭدەپ تۇرعان جاپ-جاقىن جەردەگى ەكى قاباتتى كوتتەدجگە قاراي بۇكشەڭ-بۇكشەڭ ەتىپ زىمىراي جونەلدى. وسىنداي ساياق «جۇمىستارى» كەزىندە جانىنان تاستامايتىن ءۇپ-ۇلكەن «قىتايسكي» قارا سومكەنى قولتىعىنا قىسىپ الدى. باعانا... سەل باستالعان كەزدە تاستار تاسقىنىنان امان قالۋ ماقساتىمەن ساسقالاقتاپ، ارى-بەرى بەزىپ جۇرگەن كەزدە وسى سومكەسىن لاقتىرىپ تاستاماقشى دا بولعان. ەندى مىنە، سول ءبىر ساسقالاق كەزدە لاقتىرىپ تاستاماعانىنا دا قاتتى قۋاندى. ءبىر كەزدە بىردەڭە ەسىنە تۇسكەنداي، كەنەت توقتاي قالدى. توقتاي قالدى دا – سەرەيگەن موينىن يرەلەڭدەتە سوزىپ، كوزىنىڭ تۋرا الدىندا الاقانداعىداي اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان يەسىز ۇيلەردى «دومۋشنيكتىڭ» اككى كوزىمەن تاعى ءبىر قاراپ ءوتتى. «دۇرىس، - دەدى وزىنە-ءوزى كۇبىرلەي سويلەپ، - قۇداي ءوزى بەرە سالايىن دەسە وسىلاي – «فورتوچكادان-اق» بەرە سالادى. مۇنداي ءساتتى تەز-تەز، ءارى ءتيىمدى... وتە-وتە ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. اناۋ ءبىر قاتار-قاتار تىزىلگەن ءۇش-ءتورت ءۇيدى زىرىلداتىپ ارالاپ شىقسام بولدى، مىنا سومكەم سونىمەن-اق تولىپ قالماي ما؟ تەك... تەك ارقالاۋعا ىڭعايسىز اۋىر-پاۋىر، ءۇپ-ۇلكەن زاتتاردى ەمەس، اقشا-پاقشا، التىن-پالتىن سياقتى قىمبات نارسەلەردى سىپىرىپ الۋ كەرەك تە، جىلدامداتىپ تايۋ كەرەك. ايتپەسە شامالىدان كەيىن بۇل اۋماققا چس-ءتىڭ ادامدارى دا كەلىپ جەتەدى. مۇنداي سەل بولاتىنىن «چس» (چرەزۆىچاينايا سيتۋاتسيا كوميتەتى) سياقتى، «اكيمات» سياقتى «كونتورالاردىڭ» ادامدارعا الدىن-ال ەسكەرتپەگەنى قانداي جاقسى بولدى، ءا؟! قانداي جاقسى بولدى..!»

كەنەت... بىردەڭە شيق-شيق ەتە قالعانداي بولدى. سەلك ەتتى. سەلك ەتتى دە – شيقىلداعان داۋىس شىققان جاققا جالت قاراپ ەدى – سول جاعىندا... ءبىر اتتام عانا جەردە ءبىر يت جاتىر ەكەن. وسى ماڭايداعى بايلاردىڭ ءبىرىنىڭ ءيتى بولسا كەرەك، ءاپ-ادەمى – «ۋحوجەننىي» قارا توبەت! تاۋدان تومەن قاراي دومالاعان اتانداي تاستاردىڭ ءبىرى كادىمگىدەي-اق ەزىپ... بايعۇستى باسىپ قاپتى. دەرەۋ جانىنا جەتىپ باردى دا، وزىنەن كومەك سۇرعانداي كوزدەرى موليە قاراعان قارا توبەتتىڭ باسىنان شىرەنىپ تۇرىپ ءبىردىنى تەپتى: «جاماندىق شاقىرماشى-ەي، ءيتتتىڭ بالاسى!».

ءسويتتى دە – قايتادان بۇكشەڭدەي جونەلدى. «ۇرىستا – تۇرىس جوق» دەۋشى مە ەدى-ەي، ءبىر بىلگىشتەر؟!»

...اينالدىرعان جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە بەس-التى ءۇيدىڭ ىشىنەن «قىتايسكي» قارا سومكەسىن شىتىرلاعان دوللارلار مەن تەڭگەلەرگە، التىن-اشەكەيلەرگە، قىمبات-قىمبات سۋۆەنيرلەرگە تولتىرىپ العان «دومۋشنيك» ءبىر كەزدە «ۋھ!» دەپ بەلىن جازدى. راقات! قانداي راقات، ءا! ءبىر دە ءبىر ادام جوق! «كاكوە ۆەزەنيە، ا، كاكوە ۆەزەنيە! سەگودنيا پروستو پوۆەزلو! پروستو پوۆەزلو!».

قالا جاقتان ەندى-ەندى عانا «چس-نيكتەردىڭ» كولىكتەرىنىڭ شيقىلداعان داۋىستارى ەستىلە باستاعان كەزدە  «دومۋشنيك» باتپاق-باتپاق كوشەلەردە شاشىلىپ جاتقان... ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قولمەن قويعانداي قالانىپ قالعان اتانداي-اتانداي تاستاردىڭ اراسىمەن مىقشىڭداپ، جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ كەتىپ بارا جاتىر ەدى... كەتىپ بارا جاتىر ەدى – قايدان شىققانى بەلگىسىز، الدىنداعى اتانداي تاستىڭ ارعى جاعىنان سۋماڭ ەتىپ ءبىر وۆچاركانىڭ شىعا كەلمەسى بار ما؟ جاي عانا شىعا كەلگەن جوق، شىعا كەلگەن بەتتە شوقيىپ وتىرا قالدى دا، ساسقالاقتاپ قالعان «دومۋشنيككە» قاراپ ىرىلداپ قويا بەردى. وي-باي-اۋ، ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟ نە ىستەمەك كەرەك، ا؟ جالما-جان وڭ جاعىنا جالت قاراپ ەدى – انادايدان انداعايلاپ وزىنە قاراي جۇگىرىپ كەلە جاتقان «چس-نيكتەردى» كوردى. دەرەۋ سول جاققا قاراي بۇرىلىپ كەتىپ ەدى، اياعىنىڭ استىندا ەزىلىپ جاتقان اسفالت بەتىندەگى جۇپ-جۇقا باتپاققا تايعاناپ كەتتى دە... تايعاناپ كەتتى دە - ەكى قولى ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ، ەتپەتىنەن ءتۇستى. سول-اق ەكەن، تۋرا جانىنداعى اتانداي تاستاردىڭ ۇستىڭگى بىرەۋى كەنەتتەن قىتىر-قىتىر قوزعالىپ كەلىپ... قوزعالىپ كەلىپ - مۇنىڭ تۋرا وسىلايشا قۇلاۋىن كۇتىپ تۇرعانداي، ارقاسىن ەزىپ-جانشىپ... باستى دا قالدى. قىبىر ەتە الماي قالدى. ەزىلىپ بارادى. ارقاسىنان باسقان اتانداي تاس ەزىپ بارادى. ۇرلاعان التىندارى مەن دوللار-تەڭگەلەرى سالىنعان «قىتايسكي» سومكەنى باۋىرىنا باسا قۇلاعان ەدى، اتتەڭ-اتتەڭ - قىزىعىن كورە المايتىن بولدى-اۋ! قىزىعىن كورە المايتىن بولدى ەندى! نەسى بار ەدى-اي، ا، وسى ءبىر اتاسىنا نالەت التىندار مەن اقشالاردا، نەسى بار ەدى؟ كەتىپ قالۋ كەرەك ەدى باعانا... كەتىپ قالۋ كەرەك ەدى باعانا قالا جاققا! باسى امان-ساۋ تۇرعاندا! ەندى نە بولدى، ا؟ ەندى نە بولدى؟ ءبىتتى عوي ەندى، ءبىتتى عوي – ەندى ءبارى دە ءبىتتى عوي!

شىبىن جانى شىرقىراپ، ءۇزىلىپ بارا جاتقاندا كەشەگى «دومۋشنيك»، بۇگىنگى «مارودەر» جىگىتتىڭ ەسىنە ءوزى الگىندە عانا باسىنان ءبىر تەپكەن قازاقى قارا توبەت ءتۇستى. كوزدەرى جاۋتەڭدەپ، «قۇتقارشى مەنى، شىعارىپ الشى مەنى مىنا اتانداي تاستىڭ استىنان...» دەپ جالىنعانداي قىڭسىلاپ ەدى-اۋ، ءا؟! ء«اي، اتتەگەن-اي، ءا، اتتەگەن-اي، ءا! وسى ءبىر اتاسىنا نالەت التىندار مەن اقشالارعا ۇمتىلعانشا، سول ءيتتى قۇتقارىپ قالعانىم دۇرىس بولعان بولار ما ەدى، ا، سول كەزدە؟ «جەتى قازىنانىڭ ءبىرى «دەۋشى ەدى-اۋ، ءا، ءيتتى – اتامىز قازاق! «جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەۋشى ەدى..!».

...اناداي جەردە شوقيىپ وتىرعان وۆچاركا «اتا-باباسىندا» جوق ادەتتى باستاپ، تۇمسىعىن كوككە كوتەرە ۇلىپ قويا بەردى...

مارات ماداليموۆ

 Abai.kz