ەۋروپاشا ءبىلىم العان قازاقتار شوعىرىنىڭ كوشباسشىسى، ەتنوگراف-عالىم، فولكلورتانۋشى، گەوگراف، ەتنولوگ، ساياساتكەر، اعارتۋشى-دەموكرات ءام سۋرەتشى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ساحارادا ساڭلاق تۋعان ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆ تۇڭعىش رەت تۋعان حالقىنا ءوز تىلىندە «ءۇن قاتقالى» تۇر. ءسىز راسىندا تاڭ قالۋىڭىز مۇمكىن، وسى كۇنگە دەيىن مۇحاممەد-حانافيا (شوقان) شىڭعىسۇلىنىڭ تولىق شىعارمالارى قازاق تىلىندە جارىق كورمەگەن ەدى. سوندا دەيمىز-اۋ، بۇگىنگى دەيىن ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا  ينستيتۋتى قايدا قاراپ وتىرعان؟ كەشەگى الىپتار شوعىرى شوقاندى ءوز تىلىندە سويلەتۋگە قالايشا پارمەن جاساي الماعان؟ شوقانتانۋشىلار بۇل ماسەلەگە نەگە جەتە ءمان بەرمەگەن؟ كەيىنگى 4-5 جىلدىڭ شەگىندە يگىلىگتى ىستەر اتقارىپ ۇلگەرگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنا شوقان شىعارمالارى نەگە ەنبەي كەلگەن؟ ءجا، ەشتەن كەش جاقسى.

بيىل ۇلى شوقاننىڭ تۋعانىنا قاراشا ايىندا 175 جىل تولادى. وسى مەرەيلى مەرەكە قارساڭىندا عالىمنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعى العاش رەت قازاق تىلىندە باسىلىپ شىعۋدا.

ەۋروپاشا ءبىلىم العان قازاقتار شوعىرىنىڭ كوشباسشىسى، ەتنوگراف-عالىم، فولكلورتانۋشى، گەوگراف، ەتنولوگ، ساياساتكەر، اعارتۋشى-دەموكرات ءام سۋرەتشى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ساحارادا ساڭلاق تۋعان ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆ تۇڭعىش رەت تۋعان حالقىنا ءوز تىلىندە «ءۇن قاتقالى» تۇر. ءسىز راسىندا تاڭ قالۋىڭىز مۇمكىن، وسى كۇنگە دەيىن مۇحاممەد-حانافيا (شوقان) شىڭعىسۇلىنىڭ تولىق شىعارمالارى قازاق تىلىندە جارىق كورمەگەن ەدى. سوندا دەيمىز-اۋ، بۇگىنگى دەيىن ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا  ينستيتۋتى قايدا قاراپ وتىرعان؟ كەشەگى الىپتار شوعىرى شوقاندى ءوز تىلىندە سويلەتۋگە قالايشا پارمەن جاساي الماعان؟ شوقانتانۋشىلار بۇل ماسەلەگە نەگە جەتە ءمان بەرمەگەن؟ كەيىنگى 4-5 جىلدىڭ شەگىندە يگىلىگتى ىستەر اتقارىپ ۇلگەرگەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنا شوقان شىعارمالارى نەگە ەنبەي كەلگەن؟ ءجا، ەشتەن كەش جاقسى.

بيىل ۇلى شوقاننىڭ تۋعانىنا قاراشا ايىندا 175 جىل تولادى. وسى مەرەيلى مەرەكە قارساڭىندا عالىمنىڭ 6 تومدىق شىعارمالار جيناعى العاش رەت قازاق تىلىندە باسىلىپ شىعۋدا.

بوداندىق قامىتىن ارقالاپ، رەسەيگە قوسىلۋدىڭ سوڭعى كەزەڭىن باستان وتكەرىپ جاتقان تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرى ونى تەرەڭ تولعاندىردى. ش. ءۋاليحانوۆ وتارشىلاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسىنا قايشى كەلەتىن ارەكەتتەرىنە باتىل قارسىلىق كورسەتتى. بىراق، ول ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالى قاۋىمىمەن جەتە ارالاسىپ، دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدى. ونداعى باستى ماقساتى - ءوز حالقىن ەۋروپالىق جانە بۇكىل ادامزاتتىق ونەر-ءبىلىمدى يگەرۋگە باستاپ، جول كورسەتۋ ەدى. وسى ۇلى مۇرات بار بولعانى 30 جىل ءومىر سۇرسە دە ارتىنا ولمەس مۇرا قالدىرعان شوقان شىڭعىسۇلىن قازاقتىڭ كوگىندەگى جارىق جۇلدىزعا اينالدىردى.

ونىڭ ەڭبەكتەرىن ەلىنە جەتكىزۋگە الكەي مارعۇلان كوپ كۇش جۇمساپ، 1961-1972 جىلدار ارالىعىندا شوقان شىعارمالارىنىڭ 5 تومى باسىلىپ شىقتى. ال، مىنا قازاق تىلىندەگى كوپ تومدىق سول باسىلىمنىڭ نەگىزىندە دايىندالدى. بۇعان باستاماشى بولعان ساياسي مادەنيەت جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان سايروۆ مىرزا. ەرلان بياحمەتۇلىنىڭ تىكەلەي ۇيلەستىرۋىمەن عىلىمي ۇجىم مەن كاسىبي اۋدارماشىلار ءۇش جىل بويى تىنباي ەڭبەكتەنىپ، كوپ تومدىقتىڭ قازاقشا باسىلىپ شىعۋىنا قول جەتكىزدى. جاڭا جيناقتا بۇرىنعى باسىلىمداردا كەتكەن كەيبىر كەمشىلىكتەر تۇزەلىپ، بىرقاتار تۇسىندىرمەلەر ناقتىلاندى.

قازاق بۇگىن دە شوقان زامانىنداعىداي جولايرىقتا تۇر. تەك قازىرگى ايىرماشىلىعىمىز تاڭداۋ ەركى وزىمىزدە. ال شوقان بىزگە كەرەكتى، قازاققا قاجەتتىنى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە تولىق ايتىپ كەتكەن ەدى.

قازاق تىلىندە تۇڭعىش جارىق كورىپ وتىرعان 6 تومدىق شوقان شىعارمالارىن د. مەدەروۆا، ت. جۇمانوۆ، د. مازەن.  ا. نۇرمانوۆا، ا. تاۋسوعاروۆا، ل. مۇسالى سەكىلدى كاسىبي تارجىمەشىلار اۋداردى.

جوبانىڭ ۇيلەستىرۋشىسى - ە.ب. سايروۆ. رەداكتسيالىق القا - ق.س. الداجۇمانوۆ، م.ق. ابۋسەيىتوۆا، م.م. اۋەزوۆ، ءا.س. بەيسەنوۆا، ءا.ب. عالي، س.ز. زيمانوۆ، ت.ە. جابەلوۆا، ك.ل. ەسماعامبەتوۆ، س.ا. قاسقاباسوۆ، ب.ە. كومەكوۆ، س.ف. ماجيتوۆ، س.ك. وتەنيازوۆ، ا. سارىم، ە.ج. ءۋاليحانوۆ.

كوپتومدىقتىڭ ەلەكتروندى تولىق نۇسقاسى «اباي.كز» اقپاراتتىق  پورتالىندا جاريالانادى.

«اباي-اقپارات»

سۋرەتتەردە:

1. شوقان اۋىلىنداعى شوقان ەسكەرتكىشى.

2. التىنەمەلدەگى شوقاننىڭ جامباسى تيگەن جەر.

3. كوپتومدىقتىڭ جارىق كورۋىنە بايلانىستى التىنەمەلدەگى (كەربۇلاق اۋدانى، الماتى وبلىسى) ۇلى شوقاننىڭ باسىنا بارىپ، ءبىر توپ جاس ءتاۋ ەتىپ قايتتى.

XVIII عاسىر باتىرلارى تۋرالى تاريحي

اڭىز-اڭگىمەلەر

1. ابىلاي حان1 جوڭعارلاردى2 شاپقان ءبىر شابۋىلدا 1000 ادامدى بارلاۋشى عىپ العا جىبەرىپتى. ولاردى ەكىگە ءبولىپ ەكى باتىردى باس ەتەدى: قارابۇجىر قانجىعالى جانتاي3 جانە سول رۋدىڭ ۇلكەنى بوگەنباي4. باتىرلار ۇزاق ۋاقىت ورالمايدى; ابىلاي قاتتى مازاسىزدانادى، ولاردىڭ تاعدىرى تۋرالى جىراۋى بۇقاردان5 سۇرايدى، «مەنىڭ باتىرلارىما نە بولدى، ولار نەگە ورالماي جاتىر؟» دەيدى. وعان بۇقار بىلاي جاۋاپ بەرەدى:

«جانتاي تالقىن6 ارقىلى وتەدى، بوگەنباي قۇلجانمەن7 وتەدى. حان بابا8 كەرى قاشادى. جانتايدىڭ تالقىنداعى جولى تار ءارى قاۋىپتى». جانتاي باتىر قاتەرگە ۇرىندى دەپ ويلايدى ابىلاي. «جانتاي بارادى، بارىپ ۇلىستى شابادى، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، جانتاي اكەلگەن اقشا بەت قىزدى حان ابىلاي الادى». ابىلاي كەيىننەن بۇقاردىڭ ايتقانى كەلگەندە، توبەم كوككە جەتكەندەي قۋاندىم دەيدى*1.

2. بىردە ابىلاي قىتايلارمەن سوعىستا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. جەڭىلتەك قىرعىزدارعا وسى ءبىر شاعىن ساتسىزدىك قانشالىقتى اسەر ەتەتىنىن ويلاپ، قاتتى ىزالانىپ، قايعىرادى. سوندا ونىڭ جىراۋلارىنىڭ ءبىرى تاتىقارا جىراۋ9 شەگىنىپ بارا جاتقان قايساقتاردىڭ جانە ابىلايدىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن بىلايشا جىرلايدى: «قاشقان قىتايلار قايتادان ءوز ارەكەتتەرىن باستادى، قۇلان جوتاسىنان ادىرنالار سوزىلدى. كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساق ابىلاي بۇل ءىستى قويا تۇر. جاۋ قىتايلاردىڭ اتتارى بولدىردى، جوق حان ابىلاي قاشپادى، «قاشتى» دەگەن دۇرىس ەمەس، ول تەك قيعاش تارتتى. باسەنتين سىرىمبەت10, جەبەسىن زاۋلاتىپ، سوعىستى. قاشقان كەزدە ويلانبا! اسىعىستىق سالقىن قاندىلىق ەمەس! ۋاق*2 بايان11, ءيا، ءبىز مۇنى كوردىك! ول ارتىنا بۇرىلىپ، نايزامەن تۇيرەپ جاتقان ساتتە»

3. ابىلاي ءۇيسىن ءبيى ەردەندى ءبىر قاتەلىگىنە بولا جازالاۋ ءۇشىن ونىڭ اۋىلىن شابۋعا قول جينايدى. بۇل جولى حاننىڭ قاتۋلى بولعانى سونشالىق، قاسىنا جاقىنداۋعا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالامايدى. سوندا حالىقتىڭ وتىنىشىمەن حان الدىنا بۇقار جىراۋ بارىپ، بىلايشا تولعايدى:

«و، ابىلاي، ابىلاي! سەنىڭ سوزدەرىڭ ارسى مەن گۇرسى*3 سياقتى تاۋمەن تالاسىپ گۇرىلدەيدى; سەنىڭ بوساتقان قۇلدارىڭنىڭ بەس قاقپاسىنا دا سىيمايدى*4. الاتاۋعا بارىڭىز، اشۋىڭىزدى باسىڭىز، اشۋىڭىزدى باسساڭىز، بوز شەكپەندى قۇلىڭىز ەردەن ءسىزدىڭ الدىڭىزعا 80 ءتۇرلى ات-شاپان ايىبىمەن كەلمەي مە؟».

4. اڭىز بويىنشا، تۇركىستاننان شىققان ابىلاي بىردە ەڭ جاقىن تۋىسقانى ابىلمامبەت12 حاننىڭ ورداسىنا تۋىسى ورازبەن ءبىر اتقا مىنگەسىپ كەلەدى جانە ءبىراز ۋاقىت بويى قاراۋىل رۋىنان شىققان داۋلەتتى قىرعىز جاقسىلىق داۋلەتبايدىڭ قىزمەتىندە بولىپ، جىلقىسىن باعادى. داۋلەتبايدىڭ ايەلى جات جەرلىكتىڭ وزدەرى ۇسىنبايىنشا، ەشقاشاندا تاماق سۇرامايتىنىن بايقايدى، ۇسىنعان تاماقتى دا ىقىلاسسىز الاتىنىنا جانە ەشقاشان كىر ىدىستان اس ىشپەيتىنىنە قاتتى تاڭدانادى. بۇل قىرعىزدارعا مۇلدەم ءتان قىلىق ەمەس. بۇعان قوجايىن دا نازار اۋدارادى، سوندا ول ورازدى تەرگەپ، ونىڭ شىققان تەگىن بىلگەن سوڭ، ەڭ جاقسى اتىن مىنگىزىپ، ابىلمامبەت حانعا الىپ بارادى. بۇل ات ايگىلى شالقۇيرىق بولاتىن. جاس سۇلتاننىڭ شايقاستاعى العاش سەرىگى سونىمەنەن جاۋعا شاۋىپ، ابىلايعا باتىر اتاعىن اپەرگەن دە وسى شالقۇيرىق بولاتىن.

5. ابىلايدىڭ قالدان سەرەنگە13 تۇتقىنعا ءتۇسۋى. جوڭعارلاردىڭ قىرعىزدارعا جاساعان ءبىر شابۋىلىندا ابىلاي جەكپە-جەكتە قالداننىڭ ۇلى شارشىنى ولتىرەدى. سۇيىكتى ۇلىنىڭ قازاسىن ەستىگەن قالدان كىم بولسا دا، قايدا بولسا دا، ۇستاپ الدىنا اكەلۋدى بۇيرادى.

قالماقتار اڭ اۋلاپ جۇرگەن ابىلايدى تۇتقيىلدا قولعا ءتۇسىرىپ، قاسىنداعى بىرنەشە بي جانە اتىعاي رۋىنىڭ ايگىلى باتىرى قۇدايبەردى جاپەكپەن*5 قالدانعا الىپ كەلەدى.

«مەنىڭ ۇلىمدى قاي جەردە ءولتىردىڭ» دەگەن سۇراققا ابىلاي بىلاي جاۋاپ بەرەدى: «سەن مەنى ايىپتاپ وتىرسىڭ، بىراق ونى ولتىرگەن حالىق، مەن تەك سول حالىقتىڭ قالاۋىن ورىنداپ شارشىنىڭ باسىن الدىم». قالداننىڭ بۇل جاۋاپقا رازى بولعانى سونشالىقتى: مöن، مöن دەپ بىرنەشە رەت قايتالايدى دا، جەندەتىن توقتاتىپ، ابىلايدى كيىز ۇيگە قاماپ، قاتاڭ باقىلاۋ قويادى. ابىلايدىڭ ناعىز ازابى سوندا باستالادى: شارشىنىڭ اناسى ۇلىن ولتىرگەن قازاقتى (قىرعىزدى) كورۋ ءۇشىن كۇندە كەلەدى، كەلگەن سايىن وعان قارعىس جاۋدىرىپ لاعىنەتتەيدى; «سەن ونى نە ءۇشىن ءولتىردىڭ»، «وعان قالاي قولىڭ باردى» دەپ ايىپتايدى. ابىلايدىڭ ءتوزىمى تاۋسىلادى، ءبىر كۇنى انا ءتىسىن شىقىرلاتىپ ءوزىنىڭ ادەتتەگى ساۋالىن قويىپ جۇدىرىعىن تۇيە ۇمتىلعاندا ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «سەنىڭ ۇلىڭ سياقتى قاڭعىعان قۇلدار قايدا ولمەدى دەيسىڭ، كارى قالماق!» ايەل كۇيەۋىنە جۇگىرىپ، استامسىعان قازاقتى ءولتىرۋدى تالاپ ەتەدى. ابىلايدى ءولتىرىپ جۇرمەسىن دەپ قورىققان قالدان ونى جانە جاپاق باتىردى تۇتقىننان بوساتىپ جىبەرەدى14. اماناتقا جاپاقتىڭ ۇلىن قالدىرادى، ول ءوزىنىڭ باتىرلىعىمەن جانە تاپقىرلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، سارى قازاق15 اتانادى.

6. ابىلايدان ءۇش ءجۇزدىڭ باتىرلارىنىڭ ىشىندە كىمدى قاتتى قۇرمەتتەيسىڭ دەپ سۇراعاندا ول بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «وزىمنەن بۇرىنعىلاردان قالداننىڭ تۇتقىنىنان 90 ادامدى الىپ شىققان قاراكەسەك قازىبەك16 پەن ءوز ادامدارىن تۇتقىننان بوساتىپ العان ۋاق دەربىسالىگە قاتتى تاڭقالامىن. ءبىرىنشىسى قالداننىڭ الدىنا ءوزى بارسا، ەكىنشىسى اۋىلىندا وتىرىپ، جاۋىن ىقتىرعان. مەنىڭ باتىرلارىمنىڭ ىشىندە باسەنتين مالايسارى17 بايلىعى مەن باتىرلىعى جاعىنان، ال ۋاق بايان اقىلى مەن ەرجۇرەكتىگى جاعىنان بارلىعىنان ارتىق».

7. تاراقتى بايعوزى18 باتىر. رەسەيدەن قاشقان تورعاۋىتتاردى قۋالاعان19 قىرعىزدار اشىق دالادا دامىلداپ، قازانعا سۇرلەنگەن جىلقى ەتىن اسىپ، تورسىققا قۇرت ەزىپ، كۇنى بويىنا ءنار بولاتىنداي ەتىپ تاڭعى استارىن ءىشىپ وتىرادى. ءبىر شاتىردا ابىلاي،كەلەسىدە ءوزىنىڭ تاكاپپارلىعىمەن تانىمال ارعىن شاقشاق جانىبەك باتىر20 وتىرادى. باتىر ناسىباي اتىپ وتىرعاندا، ءبىر جاس قىرعىز جىگىت شاتىرعا كەلىپ، اتىنان تۇسپەي قولىن سوزىپ: «جانىبەك باتىر، شاقشاڭدى تاستا» دەيدى. جانىبەك وعان ەش نازار اۋدارمايدى، بىراق وعان ءوزىنىڭ مەنسىنبەگەنىن كورسەتىپ، اسىقپاي شاقشاسىنداعى قالدىقتى قىزىل ەتىگىنىڭ وكشەسىنە قاعىپ، باپتاپ قالتاسىنا سالىپ قويادى. كوپ ۇزاماي جاساق قوزعالىپ، ءاربىر رۋ ءوز تۋىنىڭ استىنا جينالادى، باتىرلار ساداق-جەبەلەرىن اسىنىپ، شەڭبەر قۇرىپ حاندى قورشاپ تۇرادى. كەڭەسىپ، جاۋدىڭ كوپتىگىنە قاراماي، شابۋىل جاساۋعا شەشىم قابىلداندى. ءبىرىنشى قاراۋىل جىبەرىپ بايقاپ الماق ءۇشىن ەرىكتىلەردى شاقىرادى، العاش بولىپ باعاناعى جانىبەكتەن شاقشاسىن سۇراعان جىگىت شىعادى. شولعىننان ورالعان سوڭ، جانىبەكتىڭ سۇراعىنا*4 جىگىت: «از دا ەمەس، كوپ تە ەمەس» دەپ جاۋاپ بەرەدى. شابۋىل باستالادى، قالماقتاردىڭ سانى 10 000, قىرعىزدار كوپ شىعىنعا ۇشىراپ، اقىرى شىداماي قاشۋعا ءماجبۇر بولادى.ەڭ الدىدا تۋ ۇستاعان، قارا اتقا مىنگەن ۇزىن بويلى قالماق، قىرعىزداردىڭ قاتارىنا كىرىپ، بىرنەشەۋىن اتتان ءتۇسىرىپ كەتەدى. جانىبەك تە شەگىنگەندەردىڭ اراسىندا بولىپ، قاتتى قاپالانىپ، بار داۋىسىمەن «اتتەڭ، مىنا دۇلەيدى*7 ولتىرەتىن قىرعىزدا ءبىر ازامات تۋماعانى ما؟» دەپ ايعاي سالادى. وسى كەزدە باعاناعى جاس جىگىت ساداعىن قولىنا الىپ، بار كۇشىمەن تارتىپ، كوزدەپ تۇرىپ جىبەرىپ قالادى. جەبە زۋلاپ بارىپ تۋرا تاعدىر-تەسىككە قادالىپ، قالماق جەرگە دومالاپ تۇسەدى. جاس باتىر جەبەسىنىڭ ءدال قادالماي يرەك جاساعانىنا وكىنىپ «بۇل ءوزى اللانىڭ نازارىنداعى بىرەۋ بولدى عوي» دەيدى. باتىرلارىنىڭ ءولىمىن كورگەن قالماقتار ابىرجىپ قالادى، وسى ءساتتى پايدالانىپ قىرعىزدار قارسى سوققى بەرىپ، جەڭىسكە جەتەدى. سوندا بايعوزى (باعاناعى جاس قازاق) شاقشاسىن اتىپ جانىبايعا*8 جاقىنداپ: «باتىر، ەندى مىنە شاقشا اتۋعا بولادى» دەيدى. تاراقتى بايعوزى باتىردىڭ ەسىمى ەلگە وسىلايشا تانىلادى.

ء(ۇزىندى)

ش. ءۋاليحانوۆ، 1-توم، 186-189 بەتتەر