ارقانىڭ اڭگىمەسى
     ارقاڭنان بۇلاي ءتۇيىپ جىبەرگەندى بىلگەن ەمەسپىن. باسىم قايقايىپ بارىپ وكشەمە ءتيدى بىلەم. دوعاداي ءيىلىپ قالدىم. ەگەر ازدى-كوپتى سپورتسمەن بولماسام، نە موينىم ءۇزىلىپ كەتەتىن ەدى، نە بولماسا - بەلىم.
     بۇدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ءوزىم دە تالاي بالانى ءتۇيىپ قالعان بولۋىم كەرەك. ءوز سىباعامدى دا الاتىنمىن. ال، مىنا ءتۇيىس وقىس تا وراسان ەكەن. ماشيناعا تيەلگەن كراننىڭ تۇمسىعى ءتۇيىپ جىبەردى مە ەكەن دەپ ەدىم. ەگەر مەن ەمەس ءبىر موسقالداۋ ادام بولسا، اسىرەسە، نە ايەل، نە ءبىر جاس بالا بولسا، موينى ءۇزىلىپ، باسى كوشەمەن دومالاپ بارا جاتار ەدى. مۇمكىن، بۇگىن تالاي باستار دومالاعان دا بولۋ كەرەك...
    باسىم كىلت قايقايىپ شالقالاي بەرگەندە ءتۇيىپ جىبەرگەندى كورىپ قالعىم كەلىپ، ارت جاعىمدى شولىپ ۇلگىردىم. ەشكىم جوق. بۇل قاس قاققانشا دەرلىك، كوز ىلەسپەس ساتتە بولعان وقيعا. بىراق، ادام ويى ودان شابان ەمەس ەكەن، مەن دە ءبىراز نارسەنى اڭعارىپ كالدىم. ارت جاعىم يىق تىرەسكەن بيىك تاس ۇيلەر ەدى. ۇشىپ كەتكەندەي بىرەۋى قالماپتى. ورىندارى قارا تاقتاداي. ۇلكەن ورتتەردەن، قالانىڭ وپار-توپارىن شىعاراتىن جەر سىلكىنىستەرىنەن، قارا كۇيىك ءۇي قابىرعالارى، سورايعان تۇربا، شاڭ باسقان اعاشتار، قۇلاعان ۇيلەردىڭ ءۇيىندىسى سياقتى اپات بەلگىلەرى قالۋشى ەدى عوي، بۇل جولى كەلگەن اپات ەش نارسە قالدىرماعان، جالاپ كەتىپتى. اينالاڭ تىپ-تيپىل... اشەيىندە بيىك ۇيلەردىڭ تاساسىنان كورىنە بەرمەيتىن جۇندەس تاۋلار وركەش-وركەش بولىپ، اپ-ايقىن كوزىمە شالىندى. تاۋلار ورنىندا ەكەن.
    اسپاننان قات-قاباتتاسىپ قالىقتاپ مەن كورىپ-بىلمەگەن جالپاق تاقتالار قۇلاپ كەلەدى. جۇزدەگەن ۇيلەردىڭ توبەلەرى ءدۇر ەتىپ بىردەن اسپانعا ۇشىپ، ەندى جەرگە قايتا قۇلاپ كەلە جاتقانداي. الدەنەلەر اسپاندا ءالى قالىقتاپ ءجۇر.
جالپاق تاقتالاردىڭ ارا-اراسىندا قۇلاپ كەلە جاتقان ادام دەنەلەرى تانىلادى. ولار دا ءۇي توبەلەرىمەن بىرگە ۇشىپ كەلىپ، اسپاندا اجىراسىپ، اۋىر-جەڭىلگە ءبولىنىپ، بولەك-بولەك قۇلاپ كەلەدى. كەيبىرەۋىنىڭ قۇلاشى كەرىلىپ كىرەسكە ۇقسايدى. ەندى ءبىرازىن ادامعا ءتان دەنە بەلگىلەرىنەن تاڭىرلىق. تاعى ءبىراز ادام اسپانعا ەندى كوتەرىلىپ بارادى.
     مەن بۇل اپاتتى دوعاداي ءيىلىپ تۇرىپ كوردىم. باسىمدى كوتەرە بەرىپ كوردىم، تۇرا بەرىپ كوردىم، قۇلاي بەرىپ كوردىم. ەس پەن سەزىمنىڭ اپار-توپار كەزىندە كوردىم. اقتى قاراداي، قارانى اقتاي سەزىنگەن كەزىمدە كوردىم. قاسىما تۇسكەن قارا تاس شوقتاي قىپ-قىزىل جانىپ جاتقان كەزىندە كوردىم. ءار جاعى قاراڭعىلىق، ءار جاعى مەڭىرەۋلىك... تىلسىم...
     بيىك تاس ۇيلەرى يىق تىرەسكەن كۆارتالداردى مەن جاڭا عانا كولدەنەڭ كەسىپ وتكەمىن. قالانىڭ تار كوشەلى، ءبىر قابات ءۇيلى شەت جاعىنا جەتكەنىم وسى. جاپون قالالارىنىڭ ءبىر قابات ءۇيلى شەت جاقتارى ادام تۇرۋعا ءارى جايلى، ءارى كوركەم كەلەدى. بۇل بابالاردىڭ باباسى مەن اجەلەردىڭ اجەسىنىڭ قولى تيگەن ۇيلەر. مۇنداي ۇيلەردىڭ اۋلاسىنداعى ءاربىر بۇرشاقتاي تاستى ادام قولى ويىپ ورناتقان. ءار ءۇيدىڭ شاعىن-شاعىن اۋلاسىنان جاپون گەوگرافياسىنىڭ ءبىر القابىن كورگەندەي بولاسىڭ. كىشكەنە-كىشكەنە تاۋلار كىشكەنەلىگىنە قاراماي تاۋعا ۇقسايدى. الاقانداي عانا كولدەر كولگە ۇقسايدى... وزەندەر، كوپىرلەر. الاسا-الاسا شيە اعاشتارى، تىربىق قاراعايلار، شاتىر جاپىراقتى اعاشتار. حريزانتەما گۇلدەرى. تۇكتى كىلەمدەي كوك الاڭ... سوعىس كەزەڭى قانشا قىسپاققا السا دا جاپون ايەلى بۇل اۋلاسىنا شاڭ جۇقتىرماي، كۇتىمدى ۇستايتىن.
      جاپوننىڭ مۋزىكاسى دا، الەمگە تانىس سۋرەت ونەرى دە ءوزىنىڭ جاراتىلىس تابيعاتىنان كوشىرىپ العانداي. سوندىقتان بولۋ كەرەك، جاپون بالاسى ءبىر بۇتانى سىندىرمايدى، جاپون كوگالدارىن ادام اياعى تاپتامايدى.
     الدىڭعى جاعىمنان جاپوننىڭ مۇڭدى ءبىر مۋزىكاسى ەستىلەدى. ابىرويسىز سوعىستى باسىنان كەشىرگەن جاپون بۇقاراسى بۇل كەزدە ىلعي مۇڭدى مۋزىكانى وينايتىن. كۇن ىستىق، مۋزىكا ءۇنى الدەكىمنىڭ اۋلاسىنان كەلەدى. مەنى تاپ وسى سەكۋندتا ارقامنان ءتۇيىپ جىبەردى. ءبىر قابات ءۇيلى كۆارتالدىڭ نە بولعانىن مەن اڭداي العانىم جوق. بۇل كەزدە مەنىڭ ميىم استى-ۇستىنە كەلىپ قايناپ كەتكەن...
    وياندىم با، ەسىمدى جيدىم با، قاي جەردە، قانداي كۇيدە ەسىمدى جيدىم، ونى مەن وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىن. وراۋلى، تاڭۋلى كۇيىمدە جاتا بەرىپپىن. مەن وزىمشە، بىرەر كۇن ەسسىز بولعان سياقتانامىن. بىراق، امەريكا ينستيتۋتىنىڭ ادامدارى، اسىرەسە ءبىر سوعىس دوكتورى ماعان ەكى اي بويى ۇرىسىپ ءجۇرىپتى.
-  نە دەگەن قىرسىق ادام، ارقاسىنىڭ قالاي كۇيگەنىن، بومبا جارىلعان ەپيتسەنتردەن قانشا جەردە كۇيگەنىن نەگە تەزىرەك ايتپايدى؟! سوعىس عىلىمى ءۇشىن ونىڭ قانداي ماڭىزى بارلىعىن تۇسىنبەي مە ەكەن! جوق، ول جاقسى تۇسىنەدى. قاساقانا ايتپايدى. نامىستانعان بولادى، قورلانعان بولادى!.. ەلىڭ جەڭىلىپ، تىزە بۇگىپ، باس يگەن شاقتا مۇنىكى قاي قورلانۋ ەكەن؟ ەلىڭ باس ءيدى، اقىماق جاپون، يمپەراتورىڭ باس ءيدى، كۇنىڭ باس ءيدى!..
      بۇل كەزدە مەنىڭ ويىما قورلانۋ كەلگەن جوق-تى. كەيىن كەلدى. ارقا كۇيىگىنىڭ ۋىتى باسەڭدەي بەرگەن كەزدە كەلدى. مۇمكىن، ارقا كۇيىگىنەن قورلانۋ كۇيىگى ۋىتتىراق بولعان شىعار، بىراق، كەيىن كەلدى. امەريكا دوكتورى ماعان بەكەر ۇرسىپتى... بەكەر رەنجىپتى.
     مەن ول كەزدە نەدەن تاڭۋلى جاتقانىمدى دا بىلگەن ەمەسپىن. ايلار بويىندا ويىمدا جالعىز-اق ەلەس جاتتى. ول الگى ارقامنان ءتۇيىپ جىبەرگەندە كورگەندەرىم. سونىڭ ءوزى نەمەنە؟ مەن ونى دا تۇسىنە العان جوقپىن. كەيىن ءتۇسىندىم...
        ەسىم كىرگەننەن كەيىن اق حالات كيگەن دوكتوردان نەگە جاتقانىمدى سۇرادىم.
-    ارقاڭ جاپونيانىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىنداي، - دەدى ول،- وڭ جاق جاۋىرىنىڭا حوككايدو ارالىن سالىپتى... ۇلى حونسيۋ تۇگەلىمەن وڭ جاق جونىڭدا... مىقىنىڭدا سيمونوسەكي قىلتاسى... سانىندا كيۋسيۋ... قۇدايعا شۇكىرلىك ەت. وسىنىڭ ءبارى سول جاعىڭدا بولسا، ويانۋىڭ قيىن بولاتىن ەدى.
      مەن مۇنى نەشە ايدان كەيىن سۇرادىم، ونى دا بىلمەيمىن. تالاي كۇندەر الدەنەنى سۇراعىم كەلىپ، سۇراۋعا ءتىلىم كەلمەي جاتقانى ەسىمدە.
       كەلەر ءبىر جولى دوكتور مەنىڭ ارقامدى ماقتاڭقىراي سۋرەتتەدى:
-   ارقاڭ ەندى ايتا قالعانداي... بەدەرلى دە بۇدىرلى... فۋدزياما تاۋى دا، اساحي تاۋى دا بار. تيۋگوكۋ، كيۋسيۋ جوتالارى دا بار. حيرو-سيما، ناگاساكي قالالارى دا ءوز ورىندارىندا... سوعىس ۋاقىتىندا شىققان بەدەرلى كارتالاردىڭ ىشىندە بۇدان ادەمىسى از بولار...
-    دوكتور، وسىنىڭ ءبارى نەدەن بولعان ءوزى؟ سونى ءتۇسىندىرىڭىزشى! - دەدىم.
     دوكتوردىڭ كوزىلدىرىگى جارىلىپ كەتە جازدادى. شاتىناپ بارا جاتقانداي كورىندى. جاپون ۇلكەن كوزدى ەل ەمەس. ويلى كوزدى، از عانا مۇڭدى كوزدى ەل. ماعان قالجىڭ ايتىپ جۇرگەن دوكتوردىڭ كوزىنە ەداۋىر كەك قورلانعان ەكەن، كوزىلدىرىگىن جارىپ جىبەرە جازدادى.
- تانەكا ۋريكو! - دەپ، ەسىككە قاراي تەز بۇرىلىپ كەتتى. - وسى كۇنگە دەيىن ايتپاپ پا ەدىڭىز؟
       ورتا جاستى ايەل ۋريكو-سان كەلدى:
-  ايتىپ كورىپ ەدىم. ۇعىنا الماپ ەدى.
      يە، ۇعىنا الماعانىم راس ەدى. ەكى ۇلكەن قالانىڭ قاق جارتى حالقى قاس قاققانشا قىرىلىپ قالدى، جوق بولىپ كەتتى دەگەن كەزدە ميىم تاعى دا قايناپ جۇرە بەرگەن. ەندى اڭداسام ودان بەرى دە ون كۇن وتكەن ەكەن.
      دوكتور از عانا باسىن شايقاپ قاسىما كەلىپ وتىردى دا:
- ءسىز ەندى ەركەككە ىلايىق شىداممەن تىڭداڭىز. ءبىزدىڭ ەكى قالاعا امەريكانەتستەر اتوم بومباسىن تاستاعان،-دەپ ءبىر توقتادى. - نەگە؟ - شىداممەن تىنداڭىز دەمەدىم بە؟ تاجىريبە جاساعان كورىنەدى. العاشقىسى - تاجىريبە، ەكىنشىسى-تاجىريبەنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ءبىرجولا انىقتاۋ... ءا؟ ول تۋرالى ەكى ءتۇرلى جورامال بار. جاپونيا جەڭىلىپ تىزە بۇكسە دە، ونىڭ ار جاعىندا ءبىرجولا بۇقتىرىپ تاستاۋ بولسا كەرەك... ودان سوڭ، وداقتاستارىنىڭ ءوزىن دە ىقتىرىپ الۋ... سوعىس ارتى قاشان دا بىردەمەنى ءبولىسۋ، سوعىس اتىن ارىرەك اپارىپ ارقانداۋمەن اياقتالاتىن ادەتى بار ەمەس پە... جۇرت اۋزىنداعى جورامالدار وسى. ەندى دەمال. جات...
- مەنىڭ شەشەم بار ەدى، قارىنداسىم بار ەدى... سولارمەن حابارلاسۋعا بولار ما ەكەن؟
- فاميلياڭ كىم؟.. قاي كوشەدە تۇرۋشى ەدىڭدەر؟
- "جازعى تاڭ" كۆارتالىندا...
- ول كۆارتال قازىر جوق، كۇنىم...
- شەشەم ورتالىق باقشادا قىزمەت ەتەتىن ەدى...
- ورتالىق باقشانىڭ ورنى عانا بار، كۇنىم... ال، ەندى دەمال، ءۇن شىعارما...
     دوكتور دۇرىس ايتىپتى، ءۇن شىعارماۋ كەرەك ەكەن... قورلانعان ەل ايانشاقتاپ، قايعى سارىنىن قورەك ەتىپ وتىرا بەرسە، سارى اۋرۋ بولۋدان باسقا نە شىعادى دەيسىڭ!..
     سودان بەرى، مىنە، جيىرما جىل ءوتتى. مەن اۋرۋحاناعا ون التى رەت جاتىپ شىقتىم. ارقامدى ون التى رەت جاماتتىم. ءبىر ەلدىڭ بەدەرلى گەوگرافياسىن ارقالاپ جۇرە بەرۋ اۋىر بولدى. جاپون گەوگرافياسىنىڭ ءبىر بەتى ۇلى مۇحيت تەڭىزى، ءبىر بەتى جاپون تەڭىزى عوي. سول تەڭىزدەر سياقتى، مەنىڭ دەنەمدە دە ساۋ جەر قالىپتى. سودان ءتىلدىرىپ الام دا جاماتام، ءتىلدىرىپ الام دا جاماتام... تەرىسىن ءتىلىپ العان جەرلەردە جاڭا جارالار پايدا بولادى...
      قازىر مەن اق قاندى اداممىن. قىزىل قان ازايا-ازايا سارقىلىپ كەلەدى. جيىرما جىل جاساۋ ءۇشىن دە از ارپالىسقانىم جوق. ءالى دە الىسىپ كورەمىن... جاسىم ءالى قىرىققا جەتكەن جوق. كەيدە ۇيلەنگىم كەلەدى. قيقى-شويقى، شالاجانسار ءبىر مۇگەدەك تۋىپ جۇرسە قايتەرمىز؟
       تەگىندە، دوكتور دۇرىس ايتقان بولار. ەركەكشە شىداۋ كەرەك بولاتىن شىعار...
 
كوزدىڭ اڭگىمەسى
     ايكونى مەن سونادايدان تانىدىم. و دا مەنى تانىپ، كۇتىپ تۇر. وزگە قىزدار ماشيناعا ءمىنىپ الىپتى. جاپون قىزىندا ايعاي سالۋ ادەتى جوق، ايكو مەنى اسىقتىرىپ، تەرموس سالعان تورلاماسىن بۇلعادى.
    مەن ءوزىم دە اسىعىپ كەلە جاتقامىن. بۇگىن ءبىز كورشىلەس ءبىر پوسەلكەنىڭ مەكتەبىن جوندەسىپ قايتۋعا باراتىنبىز، قاراما-قارسى كەلە جاتقان ەكى ترامۆاي ورتاق ايالداماسىنا جاقىنداي بەرمەگەندە مەن دە كوشەنى كولدەنەڭ كەسىپ ءوتىپ كەتەتىن ەدىم.
     ترامۆايلار ءوتىسىپ كەتكەن سوڭ، ءوزىمىزدىڭ مەكتەپتىڭ باقشاسىنا قاراي تەزىرەك باسىپ كەتتىم. مەكتەبىمىز سول باقشانىڭ ىشىندە، ترامۆاي ءۇنى ەستىلمەيتىن جەردە بولاتىن. ماشيناعا ءمىنىپ قالعان قىزدار شۋلاسىپ ولەڭ ايتا باستادى. ايكو تەرموس سالىپ العان تورلاما دورباسىن تەز-تەز بۇلعاپ كەتتى. تەرموستىڭ جارقىراعان قاقپاعى كۇنگە شاعىلىسىپ كۇمىس دوڭعالاق جاساي باستادى. ايكونىڭ ىلعي سويتەتىنى بار. ەركەلەي بىلەدى. كۇلدىرە بىلەدى. جابىرقاي بىلمەيدى.
    وقيعا مەنى وسى ارادا ۇستاي قالدى. جاپون اسپانى جارىلىپ كەتكەن شىعار دەپ ەدىم. تەگى، ول جارىلىپ كەتكەن مەنىڭ قۇلاعىم-اۋ دەيمىن... اڭ-تاڭ، اسپانعا قارادىم. اسپان مەن قالا اراسىنا اق قاردان جاسالعانداي اپپاقاق شۋلان، وت پەن قاردى ارالاستىرىپ جاساعانداي وت شۋلان ءبىر باعان ورناپ قالىپتى. وت توگىپ تۇر، كوزىڭ قاراي الماس جارىق توگىپ تۇر. جوعارعى جاعى اق قالپاقتانىپ، بۇرقىراپ قايناپ، كەڭەيىپ بارادى. تومەنگى جاعى قالانىڭ قاي جەرىنە قادالعانىن انداي المادىم. جۋاندىعى دەيسىز بە، قالاي دەسەم ەكەن؟.. ءبىزدىڭ قالانىڭ ورتا تۇسىندا كورمە سارايى بولاتىن. دوڭگەلەكتەۋ سالىنعان ساراي ەدى. سونىڭ قاڭقاسى ءالى قۇلاماي تۇر دەيدى... باعاننىڭ جۋاندىعى ماعان سول سارايداي سەزىلەدى...
ساسقالاقتاپ مەكتەپ جاققا قارادىم.
- ايكو! ايكو!. - ءوز داۋىسىم وزىمە ەستىلگەن جوق.
ايكو دا جوق. مايجنا دا جوق، مەكتەپ تە جوق ەكەن. ءبارى دە ۇشىپ كەتكەندەي. قارا كۇيىك ءبىر دالا ەلەستەيدى. مەكتەپ تۇگىل ونىڭ ار جاعى دا قارا كۇيىك دالا. بۇكىل دۇنيە قارا كۇيىك دالا...
   باقشانىڭ مەن جاق شەتكى اعاشتارى كەسە كولدەنەڭ جاپىرىلىپ، جەر باۋىرلاپ، بۇكسيە بەردى. ارىرەكتەگى اعاشتار جوق. جاپىرىلعان اعاشتاردان ىستىق لەپ كەلەدى. كويلەك تۇيمەلەرى دەنەمە شەگەدەي كىرىپ بارادى. دوڭگەلەنە بەرگەنىم ەسىمدە... ار جاعى قاراڭعىلىق...
     سول قاراڭعىلىقتا مەن جيىرما جىل وتىرمىن. جاڭاعى كوردىم دەگەندەرىم ادەتتەگى تۇسىنىكتەردىڭ بالاماسى. ونىڭ ءبىر دە ءبىرىن كوزبەن كورۋگە بولمايدى. كوڭىلىڭمەن كورەسىڭ... مەنىڭ وت، جارىق، اق قار، اق شۋلان، وت شۋلان دەگەندەرىمنىڭ ءبارى دە ءۇستىرت بالامالار... ول ءالى اتى جوق بالە، ول ءالى تەڭەۋى جوق بالە. وزگەسى بىلاي تۇرسىن، قىرعىن دەگەندەردىڭ ءوزى سوعان بالاماعا جاراي الار ما ەكەن!..
     تاس بالقىپ، تەمىر ەرىپ دەگەن سوزدەر قاي ەلدە دە بولۋ كەرەك. ال تاس پەن تەمىر قاس قاققانشا كۇيىپ، كۇل بولىپ كەتكەنىن نەمەنەگە تەڭەيمىز؟ ۇلكەن ءبىر قالا كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا كۇل بولىپ اسپانعا ۇشىپ كەتكەنىن نەمەنەگە تەڭەيمىز؟
     يە، ەندى ول مەنىڭ جۇمىسىم ەمەس. مەن جيىرما جىل قاراڭعىدا وتىرمىن. قالا وڭدەلىپ، قالپىنا كەلدى دەسەدى. بۇرىنعىسىنان كوركەم دە باي دەسەدى. مەندەگى ارمان قالپىنا كەلگەن قالانى ءبىر كورۋ بولار ەدى. ءبىر-اق رەت! سودان سوڭ كوزىمدى ءبىرجولا جۇمىپ الار ەدىم!.. جۇمىپ الىپ قاراڭعىلىعىما قايتا كوشەر ەدىم.
    وسى ارمانىمنان مەن ءالى ءۇمىت ۇزگىم كەلمەيدى. ۇزە الماسام كەرەك... اۋرۋحانادا العاش ەسىم جينالعاننان كەيىن دوكتوردان سۇراعانىم دا وسى، كوزىمنىڭ جايى بولاتىن.
- جەڭەشەجان، شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، كوزىم نە جايدا؟ - دەگەمىن.
- قاراعىم-اۋ، ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ... كوزىڭ جايناپ تۇر! - دەدى مۇدىرمەستەن.
- سوقىر بولىپ قالعان جوقپىن با، ايتەۋىر؟
- جوق، جوق!.. كورمەي قالعانىڭ راس. ۇزاماي كورەتىن بولاسىڭ...
- بەت-اۋزىم نە جايدا؟
- و، بەت-اۋزىندا ەلەۋلى ەش نارسە دە جوق. اق مرامورداي بۇرىنعى قالپىندا...
- شاشىم شە؟..
- شاشىڭدى الدىرىپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى. وپ-وڭاي ءوسىپ كەتەتىن شاشتى قويشى، ءتاڭىرى...
    ەكى قول، ەكى اياعىم قايدا؟ بار ما، جوق پا، ونى مەن بىلمەيمىن، سەزىنبەيمىن. الدىمەن ەكى كوزىمدى، بەت-اۋزىمدى سۇراستىرىپ جاتىرمىن. كوزدەرىمدى سيپاپ كورگىم كەلەدى. ەكى قولىم تاڭۋلى سياقتى. مۇمكىن، كەسىلىپ تە قالعان بولار، اياقتارىم دا سونداي.
     قالايدا ەكى كوزدەن ءۇمىت ۇزە المايمىن. كوزدەرىم قالپىنا كەلسە، بەت-اۋىزدى وڭاي-اق اجارلاپ الامىن عوي. اجارلانبايتىن نە بولدى دەيسىڭ. اق مرامورداي كالپىندا دەمەدى مە؟ مرامور ەمەس، اق قۇبا بولاتىنمىن. جاپون قىزىنىڭ كوبى اق قۇبا عوي. ايكو ماعان كوزىڭە قىزىعامىن دەۋشى ەدى: - كوزىڭنىڭ قاراسى ءموپ-ءمولدىر، اعى كوگىلدىر جارقىراپ تۇرادى. كىرپىكتەرىڭ قويۋ، ۇش جاعى ازىراق قايقايىپ تۇرادى... - دەيتىن.
    جيىرما جىل بويى مەنىڭ بولمەمە كىرگەن ءبىر ادام مەنى مىنا قىز سوقىر ما دەگەن جوق. سونىڭ بارىنە كىم ۇيرەتىپ قويدى دەيسىڭ. سوندىقتان مەن بەتىمدى اشىق ۇستايمىن. داۋىس شىققان جاققا ىعىسپاي قارايمىن. امانداسام، ەزۋ تارتام... سىزدەرگە دە سونى ىستەپ وتىرمىن. ەگەر مەنىڭ كوزدەرىم اعىپ كەتكەندەي، قاباقتارىم ينەمەن تىگىپ تاستاعانداي جەلىمدەنىپ تۇرسا، سىزدەر دە شوشىنىپ كەتپەس پە ەدىڭىزدەر؟ ونىڭ ۇستىنە بەت-اۋزىم ءىلبىسىن تىرناعانداي بىلەم-بىلەم بولسا، قاسىما كەلەر مە ەدىڭىزدەر!..
-  جوق، جوق، كوزدەرىڭىز جارقىراپ تۇر. جات ەلدىڭ ادامى رەتىندە ايتقان سىپايىلىعىمىز ەمەس، ءمولدىر قارا كوزىڭىزدىڭ قالاي كورمەيتىنىنە تاڭ قالعاندايمىز. جات ەلدىڭ ادامى رەتىندە ىركىلۋدى لايىق كورەمىز، ايتپەسە، وسى بولمەنىڭ جارىعىندا ءسىزدىڭ كوزىڭىزدىڭ ەداۋىر ەنشىسى بار دەر ەدىك...
     مەن قازىر وتىز بەسكە شىقتىم. جارىق دۇنيە مەن تىرشىلىكتەن ايرىلعان كۇنى ون بەستە بولاتىنمىن. ءوزىم ارالاسپاعان سوڭعى جيىرما جىلدى ومىرگە دە ساناعىم كەلمەيدى. باياعى ون بەسىمدە جاتىرمىن. كوزدەن ءۇمىت ۇزبەيتىنىم دە سوندىقتان. وسى ءۇمىت مەنى قارتايتپاي كەلەدى.
     كوزىم جازىلعان كۇنى مەكتەبىمە بارام. باياعى جاپىرىلىپ قالعان اعاشتار باسىن كوتەرىپ، قايتادان ادەمى باقشا بولىپ كەتتى دەسەدى. بۇرىنعى ەكى قابات مەكتەپتىڭ ورنىنا بەس قابات مەكتەپ سالىنىپتى. فوتوگراف كەلىپ سۋرەتىمدى ءتۇسىرىپ اكەتكەن. ونى ۇلكەن زالعا ءىلىپ قويىپتى.
      مەكتەپتى بىتىرۋگە ءبىر-اق جىلىم قالىپ ەدى. ەڭ الدىمەن سونى ءبىتىرىپ السام دەيمىن. توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بىرىندە جاس بالالار تاماعىنىڭ فاكۋلتەتى اشىلىپتى. سوعان تۇسكىم كەلەدى. مەن ءبىر كورىپ قالعان قارا كۇيىك دۇنيە قايتادان كوگەرىپ، قالا قايعىسىن ۇمىتقان دەسەدى. قايعىلى قالا، قارا جامىلعان قالا جاقسى ەمەس، ارينە، ۇمىتقانى ءجون. بىراق، ادامدار بەكەر ۇمىتادى. كوزىم جازىلسا، سول كۇنگى كورگەنىمدى جازۋ ارمانى دا بار... مەن ونى كوزىمدى بەرىپ كوردىم عوي! كوڭىلىمدە ءبارى سايراپ تۇر. العاشقى جىلدارى كوڭىلىم كۇندە ۇستەمەلەپ، انىقتاي ءتۇسۋشى ەدى، سوڭعى جىلداردا كەي بىردەمەلەر كۇڭگىرتتەنە باستادى. كوزىم تەز جازىلماسا، ءبىراز نارسەلەر ۇمىتىلۋى دا مۇمكىن... مەندە ايعايلاپ ايتار داۋىس جوق. اقىرىن تىزبەكتەپ قاعازعا تۇسىرسەم بە دەپ ەدىم...
     حيروسيما توبەسىندە اتوم بومباسى جارىلعاننان كەيىن دۇنيە شۋلاپ قارسىلىق ءبىلدىرىپتى. ول كەزدە مەن ءال ۇستىندە ەدىم. قارسىلىق قاتال بولدى ما، قورقۋ، ىقتاۋ ارالاستى ما، مەن ونى بىلمەيمىن. ءسىزدىڭ ەلدەر قايتتى؟ ءا، سولاي بولعان شىعار.
     ءبىزدىڭ قالانىڭ قاق جارتى حالقى ەكى سەكۋندتا قىرىلىپ قالدى. جانىپ، كۇل بولىپ كەتتى. كۇل بولىپ كەتپەگەندەرى قولدان ورتەلدى. بۇل سوعىستىق قالا ەمەس، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، كەمپىر-شالدىڭ بەيبىت قالاسى بولاتىن. بىرەۋگە ىستەگەن زۇلىمدىعى دا جوق، ازىرلەپ جاتقان قاۋىپى دە جوق، قىزىعارى دا جوق قالا ەدى. مەنىڭ بالاڭ ويىم ءالى جەتپەيدى، ءبىز نە جازدىق، كىمگە جازدىق؟ ەركەك جوقتىقتان كورشى پوسەلكەنىڭ مەكتەبىن جوندەسۋگە كەتىپ بارا جاتقان قىزداردىڭ جازىعى نە؟ جيىرما ەكى قىز ءبىر ساتتە كۇل بولدى، توزاڭعا اينالىپ كەتتى. جيىرما ءۇشىنشى مەن عانا امان قالدىم. امان قالدىم دەيمىن-اۋ، قاي ءبىر اماندىق... بۇلتسىز كۇنى جاڭبىر كۇتكەن شەرمەندە.
    ايكو قانداي ەدى! تار ۇيشىكتەردە اش-جالاڭاش تۇراتىن ءتورت-بەس كەمپىردىڭ سۇيەنىشى بولاتىن. ەركە داۋىسىمەن، اق جارقىن مىنەزىمەن سۇيەنىش بولىپ تۇرىپ ەدى. ايكو ءبىر ءتۇيىر كۇرىش، ءبىر ۋىس جۋا، ءبىر بالىقتىڭ قۇيرىعىنان ءبىر ۇيگە جەتەتىن تاماق ىستەي الاتىن... سەن ايتىپ بولعانشا، ول ىستەپ ۇلگىرەتىن ەدى. ەكى قولىنداعى ون ساۋساعى ون قولعا تۇراتىن. ول مەنىڭ كوزىمە قىزىقسا، مەن ونىڭ ساۋساقتارىنا قىزىعۋشى ەدىم.
     كەيدە جاپا كورگەن وي جابىرشىگە قارعىس ايتقىسى كەلەدى. دۇنيە جەلى ولاي سوعىپ، بۇلاي سوعىپ، ءبىر تەڭبىل شاڭدى سونىڭ ءىشىپ وتىرعان شايىڭا اپارىپ تۇسىرسە قانداي جاقسى بولار ەدى دەيدى. ار جاعى بەلگىلى، و دا سونداي مۇگەدەك... تۋاتىن بالاسى قيقى-شويقى، جارىمجان... بالاسىنىڭ بالاسى تاعى سونداي...
    جوق، بۇل ويدى مەن وسىرگەن ەمەسپىن. مۇنداي وي كەلمەدى، كەلمەيدى دەسەم، سەنبەڭىزدەر. تالاي كەلدى، بۋلىقتىرا كەلدى. ءبىراز جىلدار بۇقتىرىپ قويىپ ءجۇردىم، وسى كەزدە تۇگەل ءوشىرىلىپ كەتتى. قاي ەلدە دە "بۇل جاماندىقتى جاۋىما دا تىلەمەيمىن" دەيتىن ءسوز بولۋ كەرەك. ول بىزدە دە بار. ەل جاپون قوناقجاي، مەيىرىمدى حالىق. مەن ول بالەنى ەشكىمگە دە تىلەمەيمىن. اسىرەسە، توقسان قابات، ءجۇز قابات ۇيلەردىڭ مۇنداي اپاتقا ۇشىراۋىن تىلەمەيمىن. سول ۇيلەردەگى كۇمىرسقا يلەۋىندەي ىعى-جىعى تۇراتىن ادامداردىڭ ءۇيىلىپ، ورتەنىپ جاتقانىن تىلەمەيمىن. دۇنيە جەلى ەرسىلى-قارسىلى سوققاندا وڭكەي ءبىر تاڭبالى شاڭداردى، تەڭبىل شاڭداردى بۇرقىراتىپ ءجۇرۋىن تىلەمەيمىن. سوندايدى جوق ەتەتىن كۇشتەردىڭ ءوسۋىن تىلەيمىن.
     كوپ ادامدارمەن جولىعا بەرگەن سوڭ، كەپ قايتالاپ ايتا بەرگەن سوڭ، مۇمكىن، مەنىڭ سوزدەرىم وزىمدىكى ەمەس - ۇيرەتىندى، وزىمدىكى بولسا - جاتتاندى كورىنەر. وعان ىستەر امالىم جوق.
      مەنىڭ تىرشىلىگىم ۇمىتىمدە. ءۇمىتىم ءوز قولىمدا ەمەس. باسقالاردىڭ ءۇمىتى نەدە، ونى وزدەرى ايتار...
اي، كوزىم جازىلسا ەكەن، كوزىم!..
 
 
تاستىڭ اڭگىمەسى
      مەن قارا مرامور، قارا تاسپىن. ادام قولىنان وتكەن سوڭ اينادايمىن. الدىمداعىنىڭ ءبارىن كورەمىن، تۇگەل كورەمىن. ادام كۇنگە قاراي المايدى. مەن قاراي الامىن. ادام قىزىعا قارايدى، قۋانا قارايدى، قورقا قارايدى. مۇنىڭ ءبىرى دە دۇرىس كورۋ ەمەس. مەندە وندايدىڭ ءبىرى دە جوق، مەن انىق كورەمىن. مەن تۇندە عانا كورە المايمىن.
    مەن قارا مرامور، قارا تاسپىن. كورگەنىمدى عانا ايتا الامىن. مەن ادامنىڭ قۋانىشىن دا سەزىنبەيمىن، قايعىسىن دا سەزىنبەيمىن. مەندە كورگەنىمنەن بۇزىلار كوڭىل دە جوق. مەن قالاي كورسەم، سولاي عانا ايتا الامىن. مەنىڭ كۋالىگىمنەن ادام ءوزى قانداي قورىتىندى جاسار، ونى ادامنىڭ ءوزى ءبىلسىن.
      ول مەيرام كۇنى ەمەس-ءتى. بۇل كەزدە بۇل ەلدە مەيرامعا ۇقسار ەش نارسە جوق-تى. سوعىس سالماعىنان جانشىلىپ، جەڭىلىس ازاسىن ەندى عانا سەزىنە باستاعان ەل ەزۋ تارتۋعا ۇيالاتىن. مەنىڭ الدىمنان ىلعي جابىرقاۋ ادامدار ءوتىپ جاتتى. كوپشىلىگى بالعىن جاستار، وقۋشىلار، ايەلدەر مەن كارىلەر. جەمىرىلگەن وكشەلەر، جىرىم-جىرىم شالبار بالاقتارى ءوتىپ جاتتى. قاباقتارى ءتۇيۋلى، ءۇستى-باستارىنا قارا ماي، كوگالجىم، سارعىلت بوياۋلار جۇققان، شالبار تىزەلەرى بۇلتيىپ كەتكەن جۇمىسكەرلەر مانا، كۇن شىقپاي وتكەن.
    سوعىستان بۇرىن قىزدار مەنىڭ تۇسىمنان وتكەندە كوزدەرى ءبىر جارق ەتىپ قالۋشى ەدى، قازىر ول دا جوق. بالالار موينى جىڭىشكەرگەن، ايەلدەر ەڭسەسى تۇسىڭكى، بارلىق ادام كىشىرەيىپ، شوگىپ كەتكەن. بىرەن-ساراڭداعان سوعىس ماشينالارى ءۇن شىعارماي، ۇرلانىپ قانا كەتىپ بارادى. بۇعان دەيىنگى كەۋدەم سوق، اڭگى ءجۇرىستىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەندەي.
     اسپان بۇلتسىز، كۇن شاڭقان ىستىق ەدى. قالانىڭ ورتالىعىن تۇگەل وراپ العان ورماندى تاۋلار ىستىقتان بالبىراپ، مۇلگىپ تۇر. مەنىڭ بەتىمە جىبەك كويلەكتىڭ جەلپىگەنىندەي دە لەپ كەلمەيدى. كوشە بويىنداعى اعاش جاپىراقتارى الدەقانداي دىبىسقا توسا قويعان قۇلاققا ۇقساپ تىنىپ قالىپتى.
    قالا توبەسىنەن جارتى كيلومەتر بيىكتە الدەنە بۇرق ەتتى دە وت - جولاق، اپپاق باعانا ورناي قالدى: جوعارعى جاعى بۇرقىراپ قايناپ، بۇيرالانعان اق قالپاق ءتۇبى قالانىڭ ءدال ورتالىعىنا قادالىپتى. جان-جاققا مەن كورىپ-بىلمەگەن وت تاسقىنى، جارىق تاسقىنى گۋ ەتە ءتۇستى. قالا وتقا تۇسكەن قاعازداي ءبۇرىسىپ ءبىر قالدى دا جوق بولدى. تەمىر جانىپ كۇلگە اينالدى. وت پەن جارىق سۇراپىلى كوزىڭدى اشىپ-جۇمعانشا قالانى توزاڭعا اينالدىردى دا ۇلكەن ءبىر وڭەش بارلىق شاڭ-توزاڭدى سۋىرىپ-سورىپ اسپانعا ۇشىرىپ اكەتتى. قالا ورنىندا كەدىر-بۇدىرلى قارا كۇيىك قالدى. مەن، قۇلاعىم بولسا، اسپاننىڭ جارىلعانىن ەستىدىم دەر ەدىم. سودان ساڭىراۋ بولىپ قالدىم دەر ەدىم. بىراق، مەن قارا تاسپىن، ەش نارسەنى ەستىگەنىم جوق.
     اسپاننان جەرگە نايزاداي قادالعان وت تاسقىنى مەنىڭ الدىما اكەلىپ ءبىر توپ ادامدى ءۇيىپ تاستادى. ءبارى دە اتىلىپ كەلىپ ءتۇستى. ءبارى دە زەڭبىرەك وڭەشىنەن اتىلعانداي پارمەندەپ كەلىپ سوعىلىپ جاتىر. اياق-قولدار ءۇزىلىپ كەتىپتى. باستار مىلجا-مىلجا... ادام باسى تاسقا كەلىپ سوعىلماۋعا كەرەك ەكەن دە... مەنىڭ بەتىمە شۇباتىلعان ادام ىشەكتەرى كەلىپ جابىستى، ادام قانى شاشىرادى. ىشەكتەر جابىسا بەرىپ كۇيىپ كەتتى، قان شاشىراي بەرىپ كۇيىپ كەتتى. اۋا وتقا اينالدى.
     ترامۆاي ايالداماسىندا ىعى-جىعى ادام. ءىشى-تىسى تولعان ادام، ترامۆاي ورنىنان قوزعالا بەردى دە لاپ ەتتى. ترامۆايدىڭ تەمىر قاڭقاسى ءبىر ساتكە عانا كوزگە ىلەكتى دە جوق بولدى. ىعى-جىعى بولىپ تۇرعان ادامدار دا عايىپ بولدى. ادام كۇيگەنىن سەزىنگەن جوق، ولگەنىن سەزىنگەن جوق. ەگەر جەتپىس بەس مىڭ ادامنىڭ كۇيگەنىن سەزىنىپ، اۋىرسىنىپ ىڭىرانعانىن ەستىسەڭ نە بولار ەدىڭ؟!
   مىڭداعان جاس بالالاردىڭ مولدىرەگەن قارا كوزدەرى كۇيىپ جاتقانىن كورسەڭ نە بولار ەدىڭ؟! مىڭداعان مەكتەپ قىزدارىنىڭ كيىمدەرى لىپ ەتىپ كەتىپ، جالاڭاش قالعان بالعىن دەنەنىڭ قۋىرداقتاي شىجىلداپ قۋىرىلىپ جاتقانىن كورسەڭ نە بولار ەدىڭ؟! ايتەۋىر مەن سونى كورگەن جوقپىن. جىلان ءتىلى جىلت ەتكەندەي عانا ۋاقىت ءوتتى، قالا جوق بولدى. ىلەزدە قالا ورنى كەدىر-بۇدىر قارا كۇيىك دالا بولىپ جاپىراقتارى جۇلقىنا بۇيرالانىپ الاي-تۇلەي بولدى دا، كۇزدى كۇنى توپتالعان قارا تورعاي سياقتانىپ بۇرق ەتىپ ۇشىپ كەتتى. تاۋ بوكتەرىندە مىڭداعان ءپىل ولىكتەرى جاتقانداي.
    قالانى ورتەپ، شاڭ-توزاڭعا اينالدىرىپ، ۇشىرىپ اكەتكەن بالەنى تۇرا قۋعانداي جەل اڭىراپ كەتتى. جولىندا جەڭىل ۇيلەر كەزدەسسە بۇ دا جۇلىپ اكەتەتىن. قۇيىنداتىپ، ۇيىتقىپ سوعادى. قالانى تالاي كەزگەن جەل، قالا باقشالارىن تالاي يىسكەگەن جەل بۇگىن قارا كۇيىكتى يىسكەلەپ ءجۇر. قارا كۇيىك تىم ۇلكەن، بۇكىل ءبىر ەلدىڭ باسىنا قارا جامىلۋعا جەتەتىن.
     قارا كۇيىكتىڭ الاۋ-جالاۋى باسىلا بەرگەندە تىرشىلىك قوزعالىسى بەلگى بەردى. الدىمەن اڭ-تاڭ الاقتاعان بالالار كورىندى. اڭ-تاڭ بولماسقا امال جوق. بالا تۇگىل ۇلكەننىڭ ويىنا مۇنداي اپات بارلىعى كەلگەن ەمەس. بۇل دۇنيەگە ءبىرىنشى رەت كەلگەن اپات. ادام جاساعان، ادامنىڭ ءوزىن قىرۋ ءۇشىن جاساعان اپات.
     بالالاردان كەيىن قارا كۇيىكتىڭ ماڭايىنا ايەلدەر، شالدار كەلدى. اينالا قارانادى، قالانى ىزدەيدى. تابا الماي ءجۇر. تانىس دۇنيەسىن تاني الماي قالىپتى. تابا الماسسىڭ دا، تاني الماسسىڭ. ادام، سەن ونى ىزدەمە، قارا تۇنەك قايدان قوپارىلىپ كەتتى، سونى ىزدە! زۇلىمدىق ورداسىن ورتە!
     قارا كۇيىكتىڭ قاق ورتاسىندا ءبىر-اق ءۇيدىڭ قاڭقاسى كورىنەدى. اينالاسى تىپ-تيپىل. بۇل بەس قابات، توبەسى كيىز ءۇي سياقتى كوك كۇمبەز، دوڭگەلەنىپ بىتەتىن ءۇي بولاتىن. ءوزى دە دوڭگەلەنىپ سالىنعان ءۇي. وت نايزالار تۋرا قادالمادى ما، الدە دوڭگەلەنە سالىنعان ۇيگە سوعىلعان وت توپانى ەكى جاعىنان سۋسىپ كەتتى مە، ايتەۋىر سول ءۇيدىڭ قاڭقاسى امان قالعان.
     قارا كۇيىكتە قىبىر-قىبىر تىرشىلىك باستالدى. بىت-شىت بولعان، قۋىرىلىپ قالعان ادام دەنەلەرىن ورتەپ ءجۇر. ادام ورتەنگەن ۇياسىنىڭ ورنىن تازالاپ ءجۇر. بىرەۋدىڭ قولىن، بىرەۋدىڭ باسىن، ەندى بىرەۋدىڭ الدەنەمەنەسىن تاۋىپ الىپ، شومەلەلەپ، ءۇيىپ ورتەيدى. مەندە ەستىر قۇلاق بولسا، ەڭ اۋىر ازاپ وسى بولدى دەر ەدىم.
     ۇزاماي مەنىڭ قارسى الدىما بىرنەشە جازۋلى تاقتايلار پايدا بولدى. اپات وتىنىڭ ىستىقتىعى ءۇش ءجۇز مىڭ گرادۋس ەكەن. اپات وعى قادالعان جەردىڭ اينالاسى ءبىر كيلومەتر كولەمىندە جاندى-جانسىز تۇگەل جوعالىپتى. ودان ارىرەكتە اپات كۇشى باسەڭسىگەن. تاس پەن تەمىر بالقىپ بارىپ، ەسىن جيناعان. جان يەسى بۇل ماڭايدا دا تۇگەل قىرىلعان.
      مەن قارا مرامور، قارا تاسپىن. ايلار ءوتتى، جىلدار ءوتتى، مەن ونى ساناي المايمىن. ماڭگىلىك ۋاقىتتى عانا بىلەمىن.
     قازىر باياعى قالا قايتا ورنىنا ءتۇستى. بۇرىنعىسىنان بيىك تە كوركەم، كوشەلەرى كەڭ. قارا كۇيىكتەن ءىز قالعان جوق. ادامدار جابىلدى، تاۋلار جابىلدى، سۋلار جابىلدى. باقشالار ءتىرىلدى. بۇل جونىندە ادام ەڭبەگىن جىر قىلىپ ايتۋعا بولار ەدى. بىراق، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس، اناۋ سۇراپىل اپات جايى. تەمىر ورتەنگەن كۇن، تاس ورتەنگەن كۇن جايى. ۇمىتپا دەمەكپىن. ساقتان دەمەكپىن.
     اپات توپانى قادالعان، قالانىڭ قاق ورتاسىندا قازىر بيىك تاس ەسكەرتكىش تۇر. وڭ قولىن جوعارى كوتەرىپ، سۇق ساۋساعىمەن اسپاندى مەڭزەگەن ادام ءمۇسىنى. ەكى كوزى جۇمۋلى، ەندى اسپاننان اپات كەلمەۋىن تىلەپ وتىرعانداي.
        مەنىڭ ايتارىم دا وسى عانا. ول ءۇشىن نە شارا بار، ونى ادام تاستان سۇراماس دەيمىن...

Abai.kz