كەشە تالعار قالاسىنا جولىم ءتۇستى. تىزگىن ۇستاعان جىگىت  «ەسىمىم – ەلدوس» دەپ تانىستىردى ءوزىن. ەلدوس جول قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. «ماستەرمىن، 20-25 ادامنىڭ ۇستىنەن قارايمىن» دەيدى. 25 كۇن تۇزدە جۇرەدى ەكەن. 5 كۇن دەمالىس. سول 5 كۇندى بەكەر وتكىزبەس ءۇشىن  ەلدوس الماتى مەن تالعاردىڭ اراسىندا ارى-بەرى زۋلاپ، كونەتوزداۋ كوك ماشينەسىمەن ادام تاسىپ، «تاكساۆايتتاپ» ءجۇر. كىسى باسى 200 تەڭگەدەن العاندا، ءبىر باعىتتان 800 تەڭگە، قايتار جولىندا جانە 800 تەڭگە تاۋىپ، كەشكە دەيىن وتباسىنا 4-5 مىڭ تەڭگە كىرىس كىرىگىزەتىن كورىنەدى.

ەلدوس – ماماندىعى بويىنشا زاڭگەر ەكەن. ودان كەيىن ارحيتەكتوردىڭ ديپلومىن الىپتى. اۆتوجول قۇرىلىسىنا جۇمىسقا تۇرعانشا، ء بىر فيرمادا ديزاينەر بولىپ تا قىزمەت ىستەپ تاستاپتى. قىسقاسى – بەساسپاپ. قازىر «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي»  اۆتوكولىك جولىن سالىپ جاتقان شويىن جىگىتتەردىڭ قاسىندا، شاقىرايعان كۇننىڭ استىندا قاقتالىپ تەر توگۋدە. «كەسىمدى جالاقىم – 150 مىڭ، قولعا تيەتىنى – 120-125 مىڭ»، - دەيدى ەلدوس.

كۇنقاقتى ءجۇزى كۇلىمسىرەپ ەلدوس اڭگىمە ايتادى:

-         بۇرىن جول جاساپ كىم كورگەن؟.. بىراق، بۇل ءوزى اسا قيىن شارۋا ەمەس ەكەن عوي. اۆتوبەتون قۇيىلاتىن جەردىڭ بەتىن قيىرشىق تاستارمەن 1-1,5 مەترگە دەيىن كوتەرەمىز. ويپاڭ جەرلەردى كەيدە 10-11 مەترگە دەيىن بيىكتەيمىز. سودان سوڭ تەگىستەپ، تاپتاپ جانە كوتەرەمىز. قيىرشىق تاس دەگەنىمىز – دالانىڭ كادىمگى قاتتى شاقپاق تاسى، ششەبەن، «سنيكەرس». وسىلاردى جايمالاعان سايىن نىعىزداپ، تاپتايتىن دوڭعالاعى بار تراكتورمەن ۇستىنەن ءجۇرىپ وتىرامىز. تابانجول تەگىس بولۋى كەرەك، سوندا بەتون جاقسى قۇيىلادى.

-         جۇمىسشىلار كىمدەر نەگىزىنەن؟

-         ءوزىمىز. قازاقتىڭ قارا بالالارى.

-         قازاقتاردى «جالقاۋ» دەپ جۇمىسقا المايتىن كورىنەدى عوي كومپانيا باسشىلارى؟

-         جوق، الادى عوي. نەگە المايدى؟ مىنا شاقىرايعان كۇننىڭ استىندا، اڭىزاق جەلدىڭ وتىندە قازاقتان باسقا ءتوزىمدى جاندى تابۋ قيىن. جول جۇمىسىنداعىلاردىڭ دەنى قازاق. ۇيعىر اعايىندار دا بار. ولار كوبىنە تاپتالعان جولدىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتەتىن شوپتەردى جۇلادى. بىلايىنشا، وڭاي كورىنگەنىمەن، ول ءبىر ءىش پىستىراتىن جۇمىس. ايلىعى دا ازداۋ. 70-80 مىڭ تەڭگە.

-         جولعا اقشانى ۇكىمەت اياماي قۇيىپ جاتىر دەپ ەستيمىز عوي؟

-         راس ءسوز. ۇكىمەت اقشانى اياماي قۇيىپ جاتىر. ءبىر شاقىرىم جولدىڭ قۇرىلىسى – 5 ميلليون دوللار. تەندەردى الدىمەن گەنپودريادچيكتەر الادى. سويتەدى دە، جۇمىستى سۋبپودريادچيكتەرگە بەرەدى. ولار جول قۇرىلىسىنا كەرەكتى تەحنيكالاردى جەكە ادامداردان جالعا الادى. مىسالى، سىزدە ەكسكاۆاتور بولسا، ونى ساعاتىنا 10 مىڭ تەڭگەگە جالعا بەرە الاسىز. ال، ەكسكاۆاتور 24 ساعات جۇمىس ىستەيدى. سوندا ءسىز ءبىر تاۋلىكتە 240 مىڭ تەڭگەنى قالتاڭىزعا باسىپ وتىراسىز.

-         اۋ، سوندا الگى پودريادچيكتەرىڭدە قۇرىلىس تەحنيكالارى جوق پا؟

-         كوبىندە جوق.

-         جول قۇرىلىسىنىڭ بىزدە اسا جولى بەرمەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسى دەشى.

-         ءيا، وسى. وي، اعا، اقشاڭىز بولسا، 40 توننا جۇك تارتاتىن اۋىر ماشينا نەمەسە ەكسكاۆاتور ساتىپ الىڭىز. بىزدە جول قۇرىلىسى ەندى باستالىپ جاتىر، بايلىقتىڭ كوكەسى – الگىندەي تەحنيكاسى بار ادامنىڭ قولىندا.

وسىنداي ابىڭ-گۇبىڭ اڭگىمەمەن تالعارعا دا جەتىپ قالىپپىز. ەسەپ ايرىسىپ، ەسەن-ساۋلىق تىلەسىپ، تۇسۋگە تۋرا كەلدى.

«جارايتىن جىگىت ەكەن، - دەدىم ىشىمنەن ەلدوس كەتكەن سوڭ ريزا بولىپ، -  جارايتىن جىگىت ەكەن. ۇيىندە جالپيىپ جاتىپ الماي بەس كۇندىك دەمالىسىنىڭ ءوزىن كادەگە جاراتىپ ءجۇر». ال، ەل ىشىندە ەلدوستار از با؟ از ەمەس، ارينە. جاسىرىپ كەرەگى نە، جان قيناماي تابىس تابۋدى عانا ويلايتىن توعىشارلار مەن ناقتى ىسكە، كاسىپكە كەلگەندە كەجەگەسى كەرى تارتىپ تۇراتىن كەر جالقاۋلار دا جەتىپ-ارتىلادى. بىراق، سولارعا قاراپ قازاقتىڭ ءبارى جالقاۋ، ءبارى ەرىنشەك، ءىستىڭ كوزىن بىلمەيدى دەپ ءبىر جاقتى پىكىر تۇيۋگە بولا ما؟ وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە، ءبىزدىڭ عانا ەمەس، الەم جۇرتىنىڭ ۇعىمىندا ەڭ لاس، ەڭ ۇساق، ەڭ نادان حالىقتىڭ ءبىرى – حانزۋ حالقى ەدى. ءبىز بىرەۋدى وزىمىزدەن تومەن، قور ساناساق، الگى بايقۇستى «قىتاي» دەپ كەلەمەجدەيتىنبىز. بۇگىندە سول قىتاي قانداي؟ كەرەمەت. الاپاتى اسىپ وتىرعان جۇرت. دامۋدىڭ شىن داڭعىل جولىنا تۇسكەن مەملەكەتتىڭ باس يەسى. اڭگىمە جولدان شىققان سوڭ ايتا كەتەيىك، قحر بارساڭىز بەسىكتە تەربەلگەندەي كۇي كەشەسىز. اۆتوجولدارىندا ءبىر اقاۋ جوق. ءتۇپ-ءتۇزۋ، تەپ-تەگىس. سونىڭ ءبارىن ولارعا سىرتتان كەلىپ ەشكىم جاساپ بەرگەن جوق. بارىنە حانزۋ حالقى ءوزى قول جەتكىزدى. وزىنە كەرەكتى يگىلىكتى ءوزى جاسادى. ءبىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلمەيتىن ءىس كەم. الايدا، ول ءۇشىن تۇتاس ۇلتتى ۇلى ىستەرگە ۇمتىلدىرا، جۇمىلدىرا ءبىلۋ كەرەك شىعار. ايتپەسە، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جىگىتتىڭ تىشقانشىلاعانى – تىشقانشىلاعان. بويىن كەرنەگەن ەسىل قايراتىن قارا بازارالاردا اربا سۇيرەۋگە جۇمساعان ازامات از ۋاقىتتا-اق ازىپ-توزادى. جىگەرى مۇقالادى. ۇساقتىققا مۇلدە بوي الدىرىپ، تاۋسىلادى. وتان، ەل، ۇلت دەگەن ۇعىم ساناسىندا ءوشىپ، قۇلقىننىڭ عانا قۇلى بولىپ شىعادى. وسى كۇنى ء«وزىن ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋشى» دەپ تانىلاتىن قازاق جاستارىنىڭ دەنى بازاردا. شەتىنەن ساۋداگەر. مال ساتىپ جۇرگەن دە – قازاق، ماشينا ساتىپ جۇرگەن دە – قازاق. ساۋدا-ساتتىقتىڭ ءدامىن تاتىپ قالعاندارى قازىر «اكە» دەسەڭ دە مال باعاتىن، باقشا باپتايتىن جۇمىسقا باسپايدى.

ايتكەنمەن دە، بۇنى قازاق اراسىنداعى ەڭبەك ءبولىنىسىنىڭ ءتۇرى دەپ قاراۋ كەرەك. ويتكەنى، جوعارىدا جازدىق قوي، ەل ىشىندە ەلدوس سياقتى جىگىتتەر از ەمەس. قىردا ءتورت تۇلىگىن ءوسىرىپ، ويدا قاۋىن-قاربىزىن ەگىپ، قالا بەردى، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك قايدان تابىلسا، سوندا باراتىن ازاماتتاردىڭ قاراسى مول. مىنە، ءبىز سولار تۋرالى ايتۋدى ۇمىتىپ كەتتىك قازىر. بيلىك ولاردىڭ بار-جوعىن، ءتىپتى، ەسەپكە المايدى. ەسەپكە السا، ءماسىموۆ ۇكىمەتى گاستاربايتەرلەرگە جەڭىلدىكتەر قاراستىرۋ جونىندە قۇجات قابىلداماس ەدى عوي. ءبىزدىڭ بيلىككە سالساڭ، قازاقستاندا قازاقتان وتكەن ماسىل، قازاقتان وتكەن پالەقور ۇلت جوققا ءتان. قازاقستاندا جۇمىس ىستەمەيتىن جالعىز ۇلت، ول – قازاق. مىنانداي ءبىر انەكدوت بار كەرەك دەسەڭىز.

پۋتين مەن نازارباەۆ ماسكەۋدە كەزەدەسىپ وتىرعاندا پۋتين ايتىپتى دەيدى:

-         نۋرەكە، بىزدە وزبەكتەر جۇمىس ىستەيدى، تاجىكتەر جۇمىس ىستەيدى، قىرعىزدار جۇمىس ىستەيدى. ءبارى ىستەيدى. تەك قازاقتار عانا جۇمىس ىستەمەيدى. سوندا نۇرەكەڭ:

-         باكە، ولار مەندە دە جۇمىس ىستەمەيدى، - دەپتى.

وسىعان كۇلەمىز بە، قايتەمىز؟ انشەيىن، بۇرالقى ءسوز، قىسىر اڭگىمە رەتىندە ەزۋ تارتۋعا بولار، بىراق، قازاققا قاتىستى ءسوزدىڭ جوعارى جاقتاعى سىپاتى وسىلاي وربيتىندىگىن ويلاساڭ ماسەلەنىڭ كۇلكى ەمەس، كۇلبەتتەنىپ تۇرعانىن كورەسىز.

... دۇرىس، ابدەن كەلىسەمىز، ەلباسى قازاق جاستارىن ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە كەلىپ جۇمىس ىستەۋگە، قونىستانىپ قالۋعا شاقىردى. اۋەل دەسەڭىز، ولستريدتە تۇراتىن اقش ازاماتتارىنىڭ كاليفورنياعا ۇشىپ كەلىپ جۇمىس جاساپ، كەشكە ۇيىنە قايتاتىندىعىن مىسال ەتتى. جاقسى مىسال. الايدا، قازاقستاننىڭ قازىرگى كۇيىنە ەش سايكەسپەيتىن مىسال. ويتكەنى، شىمكەنتتەن پەتروپاۆلعا ۇشاق ۇشپايدى. تالدىقورعاننان اتىراۋعا ۇشاتىن ۇشاقتى قيالداۋدىڭ ءوزى قيسىنعا جۋىمايدى. الماتىدان اقتاۋعا ۇشىق شالماسا، كۇندە ۇشىپ بارىپ كەلۋ دەگەننىڭ – «سوۆسەم نەمىسليمو». الايدا، جاستار سولتۇستىك ايماققا قايتكەندە بارىپ قونىستانۋى قاجەت. سەبەبى: ول ايماقتا بوس قالعان ەلدى-مەكەندەر كوپ، قالالاردا پاتەر ارزان، جەر كەڭ. سولايى-سولاي ەكەن دەپ، بىراق، ەشكىمدى قىستاپ جانە اپارا المايسىڭ. وعان العى شارت، ابزالى مەملەكەتتىك كەشەندى باعدارلاما كەرەك. قىتاي، مىسالى، 1990 جىلداردىڭ ورتاسىن الا ەلدىڭ باتىس ءوڭىرىن يگەرۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويدى. قازاق-ۇيعىرى باسىم ءۇرىمجى، قۇلجا سياقتى قالالارعا قاپتاپ كەلىپ، كوپپاتەرلى بيىك ۇيلەر سالدى، جۇمىس ورىندارىن اشتى. سونىڭ وزىندە ىشكى قىتاي بۇلعالاقتاپ باتىس ايماعىنا ارەڭ كەلدى. قونىس اۋدارعاندارىنىڭ الدى كەرى قاشتى. ايتكەنمەن دە، 9-10 جىلدىڭ شەگىندە باتىس ايماعىن يگەرىپ ۇلگەردى. جاركەنتتىڭ تاپ جانىندا، قورعاس كەدەن بەكەتىنەن وتە قالعان تۇستا، قىتايدىڭ «قورعاس» دەيتىن 200 مىڭ تۇرعىنى بار قالاسى بوي كوتەرگەن. سول قالانى قىتاي 8-9 جىلدىڭ ىشىندە سالىپ جىبەردى. ال، ءبىزدىڭ قورعاس بەكەتى باياعى قورقىنىشتى كۇيىندە ءالى تۇر. كەدەن بەكەتىنە ۇقسامايدى. جالبىر-جۇلبىر، الىم-سالىم. جار باسىندا جاربيعان جامان لاشىق سياقتى.

...باستاپقى اڭگىمەمىزگە ورالايىق. ءيا، سولتۇستىككە كوشۋ كەرەك. رەسمي ورتالىق ارقا توسىنە بەت بۇرعاندا قۋانعاننىڭ ءبىرى ءبىز بولىپ ەدىك. سوندا ويلاعانبىز: بۇل بيلىكتىڭ عانا ەمەس، جالپى ەلدىڭ تەرىستىككە بەت بۇرۋى بولار دەپ. ەپتەپ، ءىشىنارا سولاي بولدى دا. بىراق، سونىڭ ءوزى قازاقتىڭ ىشكى ەرىك-جىگەرىنىڭ، تاۋەكەلىنىڭ ناتيجەسىندە بولدى. «تاۋەكەل» دەپ بارعان قازاقتىڭ كوبى، الايدا، ابات استاناعا ءالى كۇنگە كىرە الماي، توڭىرەكتەپ ءجۇر. «تاكسوۆايتتاپ» ءجۇر. زاۋدە استانا بارا قالساق، تىزگىندەگى جىگىتتەن سۇرايمىز: «قاي جاقتان بولاسىڭ؟»، - دەپ. ءبىرى – «تورعايدانمىن»، - دەيدى. ەندى ءبىرى – قىزىلوردادان بولىپ شىعادى. قايسىبىرى – سەمەيدەن ەكەن. شىمكەنتتىكتەر ەكىباستان ءجيى كەزدەسەدى. بۋراباي (بوروۆوي ەمەس!) بارعىڭىز كەلسە دە، اياعىڭىزدى جەرگە تيگىزبەي الىپ بارىپ، الىپ كەلەتىن – سولار. شاعىن ءدامحانالار مەن وزگە دە ۇساق-تۇيەك قىزمەت كورسەتەتىن ورىندار دا سول اينالايىن قاراكوز باۋىرلاردىڭ قولىنا كوشە باستاعان. اراسىنان قىتايدان، وزبەك جاعىنان كوشىپ كەلگەن اعايىندار دا تابىلادى. ايتپاقشى، «اتا –بابامنىڭ جەرى ەكەن دەپ»، «جالپيىپ جاتىپ المايتىنداردىڭ» قالىڭ شوعىرى – وسى جۇرت. ەش نارسەگە قاراماي، اعىلىپ، كوشىپ كەلىپ جاتىر. باسىپ جاتىر. ەندى سول قازاقتى سارارقانىڭ اپاي توسىنە مىقتاپ قونىستاندىرۋ قاجەت. ول ءۇشىن وبلىس اكىمدەرىنىڭ تاراپىنان دا پارمەندى ءىس-قيمىل بولۋى ءتيىس-اۋ. وكىنىشتىسى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدەگى بەردىبەك ساپارباەۆتان باسقا ءبىر دە ءبىر اكىمنىڭ ىشكى كوشى-قونعا كوڭىل بولگەنىن كورگەن ەمەسپىز. شاماسى، «ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنان» باسقاعا باس قاتىرمايتىن اكىم-قارالار ءۇشىن قازاقتىڭ قاراسى مولايىپ، كوشىپ كەلۋى ەڭ قيىن ماسەلە، شەتىن جايت، توتەنشە وقيعالاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە باتىس الەمى ءۇشىن ەڭ جالقاۋ حالىقتىڭ ءبىرى – كورەيلەر بولعان. جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ العاشقى ون-ون بەس جىلدىعىندا قازاق بيلىگى ءۇشىن جالقاۋ حالىق – قازاق بولىپ وتىر. پارادوكس. از ۋاقىتتا كارىستەر وزدەرىنىڭ بەينەتكە ءتوزىمدى، ەڭبەككە قابىلەتتى، اقىلدى، العىر ەل ەكەندىگىن دۇنيەگە پاش ەتتى. قازاق تا ءوزىنىڭ سونداي مۇمكىندىگىن الەمگە ايگىلەيتىن بولادى ءالى. سوعان دەيىنگى جاۋابىمىز، ازىرگە، جالقى جاۋاپ: قازاق جالقاۋ ەمەس!

داۋرەن قۋات  

Abai.kz